13 Feb 2014
Muhlonipheki Xipikara xa Huvo ya Rixaka,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu;
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP;
Xandla xa Phuresidente wa Rhiphabuliki, Muhlonipheki Kgalema Motlanthe;
Khale ka Xandla xa Phuresidente Baleka Mbethe,
Muhlonipheki Muavanyisinkulu wa Rhiphabuliki, na swirho hinkwaswo swo hlonipheka swa Vululami;
Vahlonipheki Vaholobye na Swandla swa va Holobye,
Tiphirimiya na Swipikara swo hlawuleka swa Swifundzhankulu swa hina;
Mutshamaxitulu wa SALGA, na vurhangeri bya mimfumo hinkwayo ya miganga;
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu;
Tinhloko ta Minhlangano ya Xiyenge xa 9;
Gavhenara wa Bangi ya Tiko,
Varhangeri va swa mabindzu, swa mintlangu, swa ndzhavuko, swa vukhongeri na swiyenge hinkwaswo,
Swirho swa minhlangano ya xidipilomati, Vayeni va xiyimo xa le henhla na lavo hlawuleka,
Swirho swo hlonipheka,
Vaakatiko kulorhi,
Good evening, sanibonani, molweni, dumelang, riperile, ndimadekwana, goeienaand.
Ndzi rhandza ku khensa Vafambisi hi nkarhi lowu ku vulavula na vanhu va Afrika Dzonga, eka ntirho lowu wo hetelela wa Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka, eka vulawuri bya vumune bya xidemokirasi.
Ndzi rhandza ku yisa marungula yo chavelela eka ku hundza emisaveni ka Muhlonopheki Tatana Ben Skhosana, wun’we wa swirho leswi nga tirha nkarhi wo leha no va xirho xikulukumba swinene xa yindlu leyi ya mhawuri no va khale ka Holobyenkulu wa swa Makhotso.
Ku hundza ka yena hi xitshuketana swi hi tsanisile hi ntiyiso.
Hi hundzisa minchavelelo leyi sukaka etimbilwini ta hina eka ndyangu wa yena na le ka murhangeri wa IFP, Shenge, na le ka swirho hinkwaswo swa IFP.
Muhlonipheki Xipikara,
Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP,
Lowu i Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka lowu humelelaka musunguri wa hina Phuresidente, Muhlonipheki Nelson Rolihlahla Mandela a nga ha ri kona.
Ku hundza ka yena, hi ri kusuhi na malembe ya 20 ya ntshuxeko na xidemokirasi xa hina, ku endlile gome leri nga vulekiki eka vanhu va hina na ku tlula mindzilekano ya hina.
Hi kuma ku chaveleleka hi ku tiva leswaku Madiba u ta hanya etimbilwini ta hina hi laha ku nga heriki, na leswaku hi na ntirho wo yisa mfuwo wa yena emahlweni.
Swirho swo Hlonipheka,
Tiko ra hina ri humesile vavasati na vavanuna va xiyimo xa le henhla swinene, lava a va nyika vurhangeri hi minkarhi yo tika.
Murhangeri wo tani wun’we a ku ri Tatana Moses Kotane, khale ka mukhomi wa nkwana jenerala wa ANC na khale ka matsalaninkulu wa SACP.
Hi hloniphekile ku va hi ri na nsati wa yena, Mama Rebecca Kotane, tani hi muyeni wo hlawuleka madyambu lawa.
Mama Kotane wa ha ku khoma 102 wa malembe tolo, naswona hi n’wi navelela hinkwaswo swa kahle.
Hi xixima nakambe Khale ka Phuresidente wa ANC Tatana Oliver Tambo, loyi a nga endla leswaku thoci ra ntshuxeko ri hanya laha kaya na le matikweni mambe hi minkarhi ya hina yo tika swinene ya tinyimpi.
N’wana wa yena wa jaha, Dali na nsati wa yena Rachel va na hina eka ntirho lowu madyambu lawa.
Hi xixima Solomon Mahlangu, muntshwa wa xinuna loyi a nga yisiwa exikerweni hi 1979 laha a nga dlawa eka malembe ya 23. U vurile a ku: “Ngati ya mina yi ta cheleta nsinya lowu nga ta tswala mihandzu ya ntshuxeko. Byelani vanhu va mina leswaku ndza va rhandza. Va fanele ku ya emahlweni va lwa’’.
Hi xiximekile ku va hi rhurhela manana wa yena, Mama Martha Mahlangu na ntukulu wa yena Bathabile.
Lembe ra 2014 ri fungha malembe ya 40 ya ku dlawa hi vuntlunya hi bomo ya phasele, murhangeri wa xichudeni, Abram Onkgopotse Tiro hi 1974 eBotswana.
Hi amukela buti wa yena, Mogomotsi Tiro eka ntirho lowu. Hi kombisa ku khensa eka vanhu, eka ku tinyikelela ka buti wa yena.
Hi tsundzuka lava nga lova eka madzolonga lawa a ya kondleteriwile hi mfumu hi va 1980 na 1990 emalokhixini na le matikoxikaya ya hina.
Manana Jabu Ndlovu, khale ka mufambisi wa Nhlangano wa Rixaka wa Vatirhi hi tinsimbhi wa Afrika Dzonga (NUMSA), u duvuriwile hi 1988 ePietermaritzburg na nuna wa yena Jabulani na n’wana wa vona wa mufana.
Hi amukela n’wana wa yena wa nhwanyana Luhle na wa mufana, Sanele, hi yisa ku xixima eka mindyangu leyi nga lahlekeriwa hi varhandziwa va vona, exivandleni xa tipolitiki.
Muhlonipheki Xipikara,
Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP,
Hi ta kota ku hlula ku twa ku vava hinkwako ka khale no aka vaakatiko hi vuntshwa.
Hi akile mihlangano ya matimba ya xidemokirasi.
Hi lahlile mfumu wo kala xidemokirasi, wo ka wu nga yimeleki, wo tshikelela no va na vukungundwana lowu a wu tirhela vanhu vantsongo.
Hi vumbile nhlangano, wo pfumala xihlawula mbala, xo pfumala xihlawuhlawu xa rimbewu eka mfumu wa xidemokirasi, lowu tihlamulelaka eka Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga.
Hi tumbuluxile xidemokirasi xa vumbiwa lexi kulaka swinene, hi mavoko lawa ya tirhaka kahle ya mfumu – palamende ya xifundzhankulu, varhangerinkulu na va swa milawu.
Hi na minhlangano ya Xiyenge xa 9 leyi seketelaka xidemokirasi no sirhelela timfanelo ta vaaki.
Ntshuxeko na xidemokirasi swi tumbuluxile ndzhawu ya vaakatiko na vuhangalasi bya mahungu lebyi nga ntshuxeka.
Ntshuxeko wo sungula wu tisile, xitshembhiso xa ndzingano wa rimbewu. Ku yimeriwa ka vavasati eka minhlangano yo ka yi nga ri ya mfumu ku engetelekile swinene hi mpfhuka ku sungurile ntshuxeko, ku engeteleka ka vukorhokeri bya masungulo ku vuyerisa vavasati.
Leswi hinkwaswo swi endlile leswaku Afrika Dzonga ri va ndzhawu yo antswa ku tlula leswi a ri ri xiswona.
Hambiswiritano, tiko ra hina ra ha langutane na swiphiqo swinharhu swa vusweti, mpfumaleko wa ndzingano no pfumaleka ka mintirho, leswi hi ya ka emahlweni hi hlangana na swona. Ku tirhana na swiphiqo leswi swi hundzukile xikongomiso xikarhi xa vulawuri hinkwabyo bya xidemokirasi.
Hi hlawurile ku kongomisa eka swirhangana swa ntlhanu, dyondzo, rihanyu, ku lwa na vugevenga na vukungundwana, nhluvukiso wa matikoxikaya na ku aka misava hi vuntshwa na ku tumbuluxa mintirho yo khomeka.
Hi lulamisile nakambe Mfumu ku antswisa matirhele.
Hi tumbuluxile mintirho mimbirhi ya nkoka, ku pulana ka nkarhi wo leha ku katsa na nandzeleriso na nhlahluvo.
Hi tumbuluxile Khomixini ya Rixaka yo Pulana leyi nga humesa pakani ya Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka, xifaniso xa ikhonomi ya vanhu va tiko na ku humelela kun’we ku kulu ka vulawuri lebyi bya vumune.
Pulani yi hlamusela leswi hi fanaleke ku swi endla ku va hi hunguta vusiwana, ku engetela mintirho no hunguta ku pfumaleka ka ndzingano hi 2030.
Nandzeleriso na nhlahluvo wa hina swi komba leswaku vukorhokeri bya hina byi ya emahlweni byi antswa. Xikombiso, mali ya mpfuneto wa vanhu na mapasi sweswi swi teka nkarhi wuntsongo ku endliwa. Kambe swin’wana swa ha lava ntirho ku ya emahlweni.
Ndzi ta vika eka swirhangana swa ntlhanu, ku sungula hi ikhonomi.
Hi nhlayo xikarhi, ikhonomi yi kurile hi 3.2 wa tiphesente hi lembe ku sukela hi 1994 ku fikela hi 2012 handle ka ku tikeriwa ka misava loku nga herisa mintirho ya mamiliyoni.
Ku tirha swin’we tani hi mfumu, mabindzu, mintirho na mabindzu ya vaaki, hi ongorile ikhonomi leswaku yi pfuka.
Rifuwo ra rixaka, leri pimiwaka hi GDP, ri kurile ku tlula 3,5 wa tithiriliyoni ya tirhandi.
Sweswi mintirho yi le ku tumbuluxiweni nakambe. Sweswi ku na vanhu va mamiliyoni ya 15 lava nga na mintirho laha tikweni, leswi ku nga nhlayo ya le henhla loko hi langute eka matimu ya hina, naswona ku tlula mintirho ya 650 000 yi tumbuluxiwile lembe leri nga hundza, hi ku ya hi va Tinhlayo ta Afrika Dzonga.
Leswi a swi tsakisi ngopfu. Nhlayo ya vanhu lava nga pfumalaka mintirho ya ha ri ehenhla. Ku pfumaleka ka mintirho eka vantshwa eAfrika Dzonga swi ya emahlweni swi va xiphiqo, tani hi leswi swi nga xiswona emisaveni hinkwayo.
Hi le ku tekeni ka magoza yo hlaya, ku katsa Nawu wa Timali to Pfuneta ta Xibalo leti hlohlotelaka vathori ku thola vatirhi lavantsongo.
Milawu yi ta pasisiwa ku tiyisisa leswaku leswi a swi khumbhi lava pfumalaku sabusidi kumbe vatirhi lavakulu.
Matshalatshala yan’wana ya tsariwile eka Ntwanano wa Rixaka wa Vantshwa lowu nga sayiniwa hi Dzivamisoko eSoweto.
Phurogireme yo Engeteleriwa ya Mintirho ya Vanhu na Phurogireme ya Mintirho ya Vaaki ti ya emahlweni ti va xiseketelo xa lava nga swela na vantshwa.
Hi tumbuluxile 3,7 wa mamiliyoni ya mintirho eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza. Vanhu va hina va kuma miholo na vuswikoti ku suka eka phurogireme ya mintirho ya vanhu, leyi va yi tirhisaka ku kuma mintirho ya ximfumu.
Khabinete yi vekile xikongomiso xa mamiliyoni ya ntsevu ya mintirho ku sukela lembe leri ku fikela hi 2019, yi kongomise eka vantshwa.
Phurogireme ya hina ya mpfuneto wa vanhu leyi sweswi yi fikelelaka vanhu va mamiliyoni ya 16, yi nyika vuhlayiseki eka vanhu va mamiliyoni, ngopfu ngopfu eka vana lava khumbhekaka.
Miminti yo hlaya ya vuyerisa ku suka eka timali ta mpfuneto to suka eka mfumu leswi ku nga mali ya nhlayiso wa vana, phenceni na timali ta vatsoniwa. Mfumu wu ta ya emahlweni wu hakela timali leti hikuva miminti yo hlaya yi pfuneka ku suka eka tona hi ku va mintirho ya kala swinene eka minkarhi leyi yo tika laha ikhonomi yi nga wa.
Minkarhi leyi yi nyikiwile hi mfumu, naswona yi hi kotisa ku vula hi ku tinyungubyisa leswaku hi hanya eka tiko leri antswaka loko hi fananisa na leri a hi hanya eka rona ku nga si fika 1994.
Vanghana,
Ha ha ri eka nkahi wo tika.
Leswi humelelaka eka ikhonomi ya United States swi yisile ehansi hi xitshuketana timali leti ta ha kulaka etimakete, ku katsa na rhandi.
Hi nkarhi wa 2013, rhandi yi yi le ehansi hi tiphesente ta 17.6 loko ku fananisiwa na dolara ya US.
Nhlayo ya cincano lowo vevuka wu xungeta minxavo no endla leswaku phurogireme ya hina ya switirhisiwa swa hina yi durha ngopfu.
Hambiswiritano, tikhamphani leti yisaka nhundzu ehandle, ngopfu ngopfu eka bindzu ra vumaki, ti fanele ku teka nkarhi ti tirhisa rhandi leyi nga vevuka na ku vuyelelana ka matimba eka misava hinkwayo.
Loko ha ha ri na ku tikeriwa loku, ha swi tiva leswaku hi nga tiyisela eka nkarhi lowu wa nhlupheko.
Hi endlile tano eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza.
Hi ta swi kota, hi ntiyiso, hi ta huma hi tiyile loko hi endla swilo swo lulama.
Hi fanele ku tirha swin’we tani hi mfumu, bindzu na vatirhi swi fanele swi kurisa ikhonomi ya hina hi nhlayo leyi nga henhla ka tiphesente ta ntlhanu loko hi fanele ku va hi tumbuluxa mintirho leyi hi yi lavaka.
Hi nkateko ntirhisano lowu wu sungurile ku tirha.
Wu sungurile ku tirha eNEDLAC lowu ku nga nhlangano wa ntirhisano eka xidemokirasi xa hina, exikarhi ka mfumu, mabindzu, vatirhi na mabindzu ya vaaki.
Wu sungurie ku tirha eka migingiriko leyi a hi ri na yona na mabindzu ya vaaki.
Lembe leri nga hundza ndzi sungurile ku nghenisa bindzu eka magoza yo karhi lawa mfumu wu nga ma tekaka ku endla leswaku swi olova ku endla bindzu laha tikweni ra hina.
Ku huma eka maendlele lawa, hi longoloxile milawu na mpfumelelo wa tilayisense ta swikambelwana swa mbango, tilayisense ta mati na tilayisense ta migodi.
Palamende yi hetisile mindzhundzhuluko eka nawu ku nyika mpfumelelo eka nhluvukiso lowu wa kahle, lowu nga ta hunguta masiku leswaku ya va ehansi ka 300, nkarhi lowu lavekaka ku sungula mugodi, ku sukela eka xikombelo ku fikela eka ku pfumeleriwa.
Xandla xa Phuresidente wa Rhiphabuliki u ya emahlweni a rhangela mimbhurisano exikarhi ka mfumu, tikhamphani ta migodi na vatirhi.
Xikongomelo i ku tshamisekisa vuxaka bya vumaki eka bindzu leri ra nkoka ra ikhonomi ya hina. Maendlele ya le ku humeseni ka mbuyelo.
Switereka eka bindzu a swi ri swintsongo no koma lembe leri nga hundza.
Xa nkoka swinene, maendlele ya vuxaka bya vumaki lawa ya le ku humeleleni hi mikhuva lowu fambisanaka na nawu.
Hi nghenelerile emigodini hikuva hi yona xin’we xa xifambisi xa hina xa mintirho. Hi lava bindzu ra migodi leri tirhaka. Migodi yi thorile vanhu vo tlula hafu ya miliyoni.
Hi yona mukumi lonkulu wa mali ya matiko mambe laha tikweni ra hina. Yi nyikerile kwalomuya ka mabliliyoni ya 20 ya tirhandi eka vukorhokeri bya xibalo.
Migodi yi hoxa xandla hi la ku kulu tani hi muxavi wa tinhundzu na vukorhokeri, no va munyiki wa mavonelo eka mabindzu yan’wana eka ikhonomi ya hina na tiikhonomi tin’wana la misaveni.
Hi le ku valangeni ka vuxaka na swirho ku ololoxa mhaka ya tindlu emigodini ya le malokhixini.
Mi nge ndzi tsundzuxa tikhamphani ta migodi leswaku 2014 i nkarhi wa vona wo hetelela wo antswisa tindlu na swiyimo swo hanya swa vatirhi va le migodini no fikelela swikongomiso swo hlaya.
Mfumu wu ya emahlweni wu landzelerisa no tiyisisa swileriso eka Tipulani ta Vanhu na Mintirho na swikongomiso swa Chata ya Migodi swa tikhamphani.
Vaakatiko Kulorhi
Swirho swo Hlonipheka,
Ku tlula migodi, hi boxile swifambisi swa ntlhanu swa mintirho hi 2009.
Leswi i vupfhumba, vurimi, ikhonomi ya rihlaza, nhluvukiso wa switirhisiwa na vumaki.
Bindzu ra vupfhumba ri kurile hi xihatla swinene. Hi 1993, Afrika Dzonga ri kumile vaendzi va matiko mambe va mamiliyoni ya nharhu. Hi 2012, nomboro yi tlakukile yi fika eka mamiliyoni ya 13 ya vaendzi.
Hi ta ya emahlweni no kurisa bindzu leri, hi ku tiva leswaku ri tumbuluxa mintirho.
Hi 2012 hi humserile ehandle Pulani ya Switirhisiwa swa Rixaka, leyi a yi rhangeriwile hi Khomixini ya Phuresidente ya Ntirhisano wa Switirhisiwa.
Hi vekisile thiriliyoni yin’we ya tirhandi eka switirhisiwa swa vanhu eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza.
Tiphurojeke to tala ti herile kumbe ti le kusuhi no hela.
Ndzi ta boxa tintsongo.
Xifambo xa Rea Vaya ejoni sweswi xi tirhisiwa hi vatshami va Gauteng vo tlula 100 000. Swifambo swo fana na xona swi le ku akiweni eKapa, Tshwane, Nelson Mandela Bay, Buffalo City, eThekwini na le Rustenburg.
Minhlaluko na switici swa swikepe swi antswisiwile.
Hi akile phayiphi yo fambisa petirolo yo ringana tikhilomitara ta 700 ku suka eDurdan ku ya eGauteng leswaku yi fambisa tilitara ta mune wa mabiliyoni ta petirolo na dizele na petirolo ya swihahampfhuka hi lembe.
Ku fika kwalomuya ka tikhilomitara ta 1500 ta mapatu yantshwa kumbe mapatu yo engetelela ya akiwile.
Ku humelela loku hi tlhelo ra mapatu ku hi tsundzuxa lava va nga tirha eka mfumo lowu khale lava a va lava swo antswa eka tiko ra hina, ku fana na khale ka Holobyenkulu wa Swifambo Tatana Dullar Omar.
Nsati wa yena Farieda i wun’we wa vaendzi va hina madyambu lawa.
Ku akiwa ka xiporo xintshwa swi sungurile eMpumalanga, ku hunguta ntshikelelo emapatwini.
Phurojeke ya Gautrain yi le ku tirheni naswona yi rhwala vakhandziyi vo tlula 1,2 wa mamiliyoni hi nhweti.
Ejensi ya Vakhandziyi va Switimela yi ta tirhisa ku tlula 120 wa mabiliyoni ya tirhandi eka malembe lawa ya taka ya 10 ku xava switimela swintshwa.
Transnet yi le ku tirhiseni ka kungu ra yona ra laveko ra 300 wa mabiliyoni ya tirhandi, ku aka switirhisiwa swa swifambo leswi lavekaka swinene.
Ku fikelela ku nkotiso wa ikhonomi eKapa Vupeladyambu na West Coast, hi simekile Zoni ya Nhluvukiso wa Vumaki eSaldanha no pfula tindzhawu timbirhi ta vumaki eAtlantis.
Ku antswisa mphakelo wa mati, madamu mambirhi lamakulu ya akiwile, De Hoop eLimpopo na Spring Grove eKwaZulu-Natal, loko xiphemu xa vumbirhi xa Phurojeke ya Mati ya Lesotho Highlands xi nga ta simekiwa ku nga ri khale.
Ku aka ku ya emahlweni eswiticini leswintshwa swa gezi, Medupi eLimpopo, Kusile eMpumalanga na Ingula ekusuhi na Ladysmith, laha ku nga thoriwa vatirhi vo tlula 30 000.
Hi ta ya emahlweni no valanga tindzhawu tin’wana to kuma gezi eka tona, leti fambisanaka na Pulani ya Nkatsakanyo wa Switirhisiwa eka Gezi.
Nhluvukiso wa mafurha, ngopfu ngopfu gasi yo huma emaribyeni ku tava xincico eka tindzhawu ta le Mananga na le ka ikhonomi ya Afrika Dzonga.
Hikuva ku langutiwile nxungeto na minkarhi, milawu yo hetelela yi ta humesiwa ku nga ri khale naswona yi ta landzeriwa hi ku hleriwa no nyikiwa ka tilayisense.
Hi langutele ku hetisela maxavele ya gezi ra nyutliliya ra timegawatsi ta magidinkaye na madzana manharhu.
Vumaki bya switshivelwa byi langhiwile naswona byi sungurile ku tirhah.
Swirho swo hlonipheka
Tiko ra hina i tiko leri tirhaka hi ntiyiso naswona i ndzhawu yo antswa swinene ku hanya eka rona. Hi fanele hi tshamisa xisweswi.
Swirho swo hlonipheka,
Rifuwo ra hina ro tala ri tumbuluxiwile hi inthanete kumbe vuhlanganisi bya tiqingho.
Khebulu ya tikhilomitara 37 000 yi andlariwile eka mabindzu ya mfumu na lawa ya nga ri ki ya mfumu eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza. Leswi swi ta ndlandlamuxiwa eka malembe lawa ya taka.
Ha tinyungubyisa hi ku humelela ka hina eka sayense na thekinoloji. Ku akiwa ka thelesikopu yo sungula ya rivilo ra 64 wa Xikwere hi Khilomitara eka Mepe, ya MeerKAT, yi ta hetisiwa eka kotara yo sungula hi 2014.
Swirho swo Hlonipheka,
Timali ta hina to pfuneta to kurisa vumaki ti vuyisile mbuyelo.
Xikimi xa Vuvekisi eka swa Mimovha xi simekiwile hi 2009 naswona xi pfumelerile ntsengo wo ringana 3,8 wa mabiliyoni ya tirhandi ya timali to pfuneta ku pfuneta tiphurojeke ta vuvekisi ta 160. Leswi swi hlayisa mintirho yo tlula 50 000.
Tikhamphani ti ta tumbuluxa mimovha ya ti sedani, swibazani swa tithekisi na mabazi.
Hi tshamisekisile bindzu ra swiambalo, malapi, dzovo na tintangu, leri a ri hunguta vatirhi.
Vumaki byo hlaya byi endliwile hi ndlela ya laha kaya. Leswi swi katsa mabazi, matsavu yo cheriwa eswithinanini, swiambalo, malapi, dzovo na tintanghu na nhundzu yin’wana.
Hi na swikombiso swo tala swa ku humelela ka phurogireme yo endla swilo hi ndlela ya laha kaya.
Eka malembe lawa ya nga hundza ntsena, ku tlula swibazana swa 20 000 na tithekisi na mabazi ya 330 swi hlengeletiwile kwala tikweni, ku endla vuvekisi na nhluvukiso eka madoroba ya hina.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya taka, mfumu wu ta xava 75 wa tiphesente ta nhundzu ya wona na vukorhokeri ku suka eka vatumbuluxi va Afrika Dzonga.
Vaakatiko kulorhi,
Hi fanele ku tirha hi matimba swinene ku tumbuluxa vamaki lava ha tumbulukaka kumbe vamaki va vantima.
Vamaki va vantima lava ha tumbulukaka va vilela hi swiphiqo leswi va hlanganaka na swona eku kumeni ka timali ta vumaki, vaphakeri na timakete to xavisela ka tona, na nseketelo wa vuhumelerisi bya xithekiniki.
Timali na Ntlakuso wa Rixaka, Nhlangano wa Nhluvukiso wa Vumaki na Ejensi ya Mabindzu Lamantsongo va ta ya emahlweni va nyika timali eka mabindzu lawa ya lawuriwaka hi vanhu va ntima ku kurisa vumaki.
Ku engetelela, hi hlohlotela mabindzu ku seketela nhluvukiso wa mabindzu ya vumaki eka vantima.
Vurimi i xifambisi xa nkoka xa mintirho no nyika minkarhi yo endla mabindzu.
Phurogireme ya hina yo seketela vurimi ya, FetsaTlala, yi tumbuluxa vanhu vantshwa lava yisaka swilo ematikweni ya le handle.
Varimi lavantsono vo sungula va 88 eka phurogireme leyi va phakerile Phurogireme ya Swakudya swa Misava ya Nhlangano wa Tinxaka hi 268 wa tithani ta mavele na tinyawa leswaku swi rhumeriwa eLesotho nhweti leyi nga hela. Hi langutele leswaku nomboro leyi yi engeteleka.
Hi ta ya emahlweni hi kurisa bindzu ra hina ra tinhlampfi, leri hoxaka xandla hi mabiliyoni ya ntsevu ya tirhandi eka ikhonomo no nyika mintirho ya 27 000.
Swirho swo Hlonipheka,
Hi vile na ku humelela eka phurogireme yo aka misava hi vuntshwa.
Ku sukela hi 1994, kwalomuya ka mapurasi ya 5,000, lawa ya nga na tihekitara ta 4.2 wa mamiliyoni, ya nyikiwile nakambe eka vanhu va ntima, leswi vuyerisaka miminti ya 200, 00.
Kwalomuya ka swikoxo swa misava swo ringana 80,000, leswi ntsengo ku nga tihekitara ta 3.4 wa mamiliyoni, swi lulamisiwile naswona vanhu va n’we xa nhungu wa mamiliyoni va vuyeriwini.
Vulawuri lebyi taka byi ta fanela ku yisa emahlweni tipholisi to hlaya, milawu na minghenelelo, ku lawula ntshamiseko wa vanhu va hina emisaveni ya vona.
Leswi swi katsa timhaka leti yelanaka na ku tumbuluxiwa ka Hofisi ya Mukamberi-Jenerala no pfula ku yisiwa ka swikoxo.
Swirho swo Hlonipheka
Afrika Dzonga i ndzhawu yo antswa yo hanya eka yona.
Mi nge sweswi ni vika hi phurogireme ya ku cinca ka vanhu.
Dyondzo i xitepisi xo suka evuswetini eka mamiliyoni ya vanhu va hina.
H i tsakile hikuva ku na ku engeteleleka ka vana lava dyondzaka xikolo, ku sukela ehansi ka le purayimari ku fika ethexiyari.
Nhlayo ya vana lava nghenaka eka Gireyidi R yi tlula nhlayo hi kambirhi, ku suka kwalomuya ka 300 000 ku fikelela eka ku tlula 700 000 ku sukela hi 2003 na 2011.
Vuako bya Mpfampfarhuto wa Pholisi eka Mfikelelo wa Misava wu tsariwile eka gazete leswaku vanhu va ta tihlamulela, hi miehleketo yo endla leswaku Gireyidi R yi boha.
Vanghana,
Nhungu wa mamiliyoni ya vadyondzi va ya eswikolweni leswi ku nga hakeriwiki timali ta swikolo, laha mamiliyoni ya nkaye wa vadyondzi va kumaka swakudya swa nantswo exikolweni, leswi swi tisiwaka hi mfumu ku tiyisisa leswaku va nga dlawi hi ndlala no va pfuneta ku tirha kahle exikolweni.
Nhlayo ya mapasele ya ka metiriki yi yile ehenhla ku sukela eka tiphesente ta 61 hi 2009 ku fikela eka tiphesente ta 78 eka lembe leri nga hundza naswona ku pasa hi bachula ku antswa lembe na lembe.
Hi ku ya hi Swikambelwana swa Rixaka swa Lembe na Lembe, hi hlayisa antswiso na nghenelelo lowu lavekaka, ngopfu ngopfu eka tinhlayo na sayense.
Ku tlakusa nkatso na nkulo, kharikhulamu ya Ririmi ra Swikoweto yi ta nyikiwa eswikolweni ku sukela lembe leri ta ka, hi 2015.
Hi engeterile nambara ya hina ya vanhu lavakulu lava kotaka ku hlaya no tsala hi phurogireme ya Kha Ri Gude ku sukela eka 2.2 wa mamiliyoni hi 2008 ku fikela eka nharhu wa mamiliyoni ya vanhu.
Hi vekisile nakambe eka vuleteri bya vudyondzisi naswona hi ta pfula nakambe tikholeji ta vuleteri bya vudyondzisi ku fikelela xilaveko.
Ku humelerisa ndzhawu yo dyondzela yo xiximeka, hi akile swikolo swintshwa swa 370 hi siva swikolo swo akiwa hi misava na vuako byo ka byi nga ringanelangi etikweni. Phurogireme ya ha ya emahlweni.
Vanghana
Hi na xitori xa kahle xo xi vula na le ka dyondzo ya le henhla.
Ntsariso wa swichudeni etiyunivhesiti wu yile ehenhla hi tiphesente ta 12 loko tikholeji to yisa emahlweni ta Dyondzo na Vuleteri wu yile ehenhla hi tiphesente ta 90.
Hi engeterile mimpimanyeto ya Xikimi xa Rixaka xa Mpfuneto wa swa Timali ku fikela eka nkaye wa mabiliyoni ya tirhandi ku fikelela laveko.
Ku humelela kun’wana ku kulu ka nkarhi lowu ku vile ku tumbuluxiwa xa tiyunivhesiti tintshwa, Sol Plaatje eKapa N’walungu na Yunivhesiti ya Mpumalanga.
Hi ta aka Tikholeji ta 12 tintshwa ta ti FET eLimpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal na Kapa Vuxa.
Vanghana,
Ku simekiwa ka Vuako bya Ntirhisano eka Dyondzo ya Rixaka lembe leri nga hundza a ku ri nhluvukiso wa nkoka eka tiko. Hi navelela xipano mikateko eka ntirho wa vona wa rixaka.
Vanghana,
Hi na xitori xa kahle xo xi vula eku antswiseni ka swa rihanyu.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza, switirhisiwa swa rihanyu swa 300 swi akiwile, swi katsa na titliliniki ta 160 tintshwa.
Swibedlhele swa khume swintshwa swi akiwile kumbe ku pfuxetiwa eLadybrand, Germiston, Mamelodi, Natalspruit, eThekwini, Zola, Bojanala, Xifundzha xa Vryburg, Swartruggens, Khayelitsha na Mitchell’s Plain.
Muhlonipheki Xipikara
Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP
Ku cinca loku nga languteriwangiki ka HIV na AIDS i xin’we xa ku humelela lokukulu eka vulawuri lebyi naswona hi tirhisiwa tani hi tiko ra xikombiso hi Phurogireme ya Nhlangano wa Tinxaka wa Aids, (UNAIDS).
Ntluleto wa HIV wo suka eka manana wu ya eka n’wana wu aleriwile swinene naswona nhlayo ya vanhu lava kumaka ntshungulo wa antirhetirovhayirali wu hi kambirhi, ku suka eka miliyoni yin’we ku fikela eka 2.4 wa mamiliyoni ya vanhu hi 2013.
Ku tlula 20 wa mamiliyoni ya vaaki va Afrika Dzonga va endlile xikambelwana xa HIV mpfhuka ku simekiwile pfhumba hi 2011 leswi kombaka ku titshembha eka maendlele ya rihanyu.
Malembe lawa munhu a nga languteriwa leswaku a hanya wona ya tlakukile. Vaaki va Afrika Dzonga va hanya nkarhi wo leha sweswi.
Xikongomiso xa vulawuri lebyi taka i ku tiyisisa leswaku kwalomuya ka 4.6 wa mamiliyoni ya vanhu va titsariserile eka phurogireme ya antirhetirovhayirali.
Hi tsundzuka ku hoxa xandla ka Huvo ya Rixaka ya Aids ya Afrika Dzonga eka ntirho wa matimba.
Loko hi ri ku tlangeleni ka ku humelela ka hina, hi fanele hi nga rhuteli. Ntirho wo sivela wu fanele ku ya emahlweni leswaku hi ta fikelela xikongomelo xa noto loko swi ta eka mintlulelo wa HIV ku nga ri khale.
Eka xiyimo xo anama, hi ta nghena eka xiphemu xintshwa eku tirhiseni ka phurogireme ya Ndzindzakhombo ya Rixaka eka Rihanyu leyi nga ta engetelela nkoka eka vukheta bya rihanyu eka lava nga swela.
Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP,
Muchaviseki Xipikara
Nhlayo hinkwayo ya vugevenga yi yile ehanshi hi tiphesente ta 21 ku sukela hi 2002 naswona ntirho wu ya emahlweni ku endla leswaku vaaki va hlayiseka.
Yin’wana ya tindzhawu ta nkoka i ku hunguta madzolonga ehenhla ka vavasati na vana. Hi tivisile nhlayo ya matshalatshala yo lunghisa xiphiqo lexi.
Leswi swi katsa ku pfuriwa nakambe ka Tiyuniti ta Madzolonga ya le Mindyangwini, Nsirhelelo wa Vana na Milandzu ya swa Masangu ku katsa na Tikhoto ta Milandzu ya swa Masangu.
Hi khensa ti NGO leti tlakusaka timfanelo ta vavasti na vana leti hoxaka xandla hi ndlela ya kahle eka ntirho lowu wa nkoka.
Tiko ra hina ri ya emahlweni ri va na xikongomiso xa vahloti va timhelembe.
Tiejensi ta hina ta vuhlayisi bya nawu ti le ku tirheni hi matimba ku khoma swirha leswi. Hi fikelerile mintwanano na China, Vietnam, Kenya, Mozambique na yan’wana matiko ya SADC ku tirha swin’we ku yimisa vugevenga lebyi.
Hi khensa vaaki va van’wamabindzu na Vaaki va Afrika Dzonga lava nga nghenelela eka pfhumba ro ponisa timhelembe.
Vanghana
Ntshuxeko wa swa vululami wu kurisiwile hi ku tumbuluxiwa ka Hofisi ya Muavanyisinkulu tani hi nhlangano lowu nga hambanyisiwa ku suka eka Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa. Hi pasisile swiphemu swo hlayanyana swa milawu ku seketela ntirho lowuntshwa wa Hofisi ya Muavanyisinkulu.
Ku humelela ku le ku endliweni eku cinceni ka swa vululami ku kombisa rixaka na rimbewu ra vanhu va tiko.
Muavanyisinkulu wa Rhiphabuliki u ya emahlweni a va nghwazi no rhangela ku cinca loku.
Vaavanyisi va vantima (maAfrika, maIndiyana maBosimani) sweswi va fika eka tiphesente ta 61 eka vaavanyisi hinkwavo.
Hambiswiritano, ku yimeriwa ka le hansi ka vavasati ku sala ka ha ri xiphiqo. Eka ku tumbuluxiwa ka swa maendelele ya khoto laha ku nga na vaavanyisi va 239, 76 ntsena i vavasati.
Xiphiqo i ku cinca ntirho wa nawu ku endlela ku kurisa nhlangano wa vaavanyisi va xisati laha va nga ta thoriwa.
Ku hetisisiwa ka Nawumbisi wa Ntolovetiso wa Nawu ku ta pfuna ku anamisa nhlangano laha vatirhi va vaavanyisi va nga ta langhiwa.
Muhlonipheki Xipikara na Mutshamaxitulu,
Vaaki va Afrika Dzonga va tsombanile eku laveni ka ndzhawu ya vaaki leyi pfumalaka vukungundwana. Ku lwa na vukungundwana exikarhi ka vukorhokeri bya vanhu ku le ku tswaleni ka mihandzu.
Mpfhuka ku simekiwile Nomboro ya Riqingho ya Rixaka yo Lwa na Vukungundwana hi Khomixini ya Vukorhokeri bya Vanhu, ku tlula 13 000 ya milandzu ya vukungundwana na mafambisele yo biha swi yisiwile eka tindzawulo ta mfumu leswaka yi khomiwa no lavisisiwa.
Mfumu wu kumile ku tlula mamiliyoni ya 320 ya tirhandi ku suka eka vaendli va timhaka hi Nomboro ya Riqingho ya Rixaka yo Lwa na Vukungundwana.
Ku humelela kun’wana ka Nomboro ya Riqingho ya Rixaka yo Lwa na Vukungundwana ku katsa leswi landzelaka:
- Vatirhi va 1 542 va hlongoriwile eka Vukorhokeri bya Vanhu.
- Vatirhi va 140 rihisiwile hi miholo ya vona ya tinhweti tinharhu.
- Vatirhi va 20 va ehlisiwile switulwini swa vona.
- Vatirhi va 355 va nyikiwile mapapila yo tshinya yo hetelela.
- Vatirhi va 204 va gweviwile.
Ku sivela vukungundwana eka maendlele ya vufambisi bya swo xava na tithendara, mfumo wu bohile ku tumbuluxa bodo ya le xikarhi ya tithendara ku hlela tithendara eka swiphemu hinkwaswo swa mfumu.
Nhlangano lowu wu ta tirha na mutirhinkulu wa swa minxavo loyi ntirho wa yena ku nga ku languta eka minxavo no fambisana na maendlele tani hi ku hleketelela.
Yuniti yo Hlawuleka ya Ndzavisiso yi le ku lavisiseni ka vulawuri byo ka byi nga ri kahle kumbe ku hleketeleriwa ka vukungundwana eka tindzawulo to hlaya ta mfumu na tiejensi ta mfumu, hi switiviso swa 40 leswi nga sayiniwa hi Phuresidente hi nkarhi wa vulawuri lebyi. Hi ta tivisa vanhu hi mbuyelo wa mindzavisiso.
Eka tinhweti ta ntsevu to sungula lembe leri nga hundza, Yuniti ya Lahlekelo wa Nhundzu yi hakerile ntsengo wa mamiliyoni ya 149 ya tirhandi eka Nkota yo Vuyisela Nhundzu leyi nga kumiwa hi Vugevenga na vanhu lava nga khumbhiwa hi vugevenga.
Leti i tiphesente ta 170 to tlula xikongomiso xa yona xa mamiliyoni ya 55 ya tirhandi naswona yi le henhla ku tlula leswi yi nga tshama yi swi fikelela hi lembe ntalo rin’we.
Lembe leri nga hela, valawuri va mimphikizano va lavisisile vuxisi bya minxavo byo hlaya eka bindzu ra swo aka no rihisa tikhamphani leti nga na milandzu ya 1.4 wa mabiliyoni.
Magoza yan’wana ya le ku teni eka lava khumbhekaka.
Vanghana,
Ndzi rhandza ku khumbha swintsongo eka ku nyikiwa ka vukorhokeri bya masungulo eka vanhu va hina.
Eka malembe ya 20 lawa ya nga hundza, ku humelela ko hlamarisa ku endliwile hi ku kurisa mfikelelo wa vukorhokeri byo fana na mati, nkululu na gezi.
Mfumu wu sungurile phurogireme ya matimba yo hunguta maendlele ya bakiti tani hi xiphemu xo vuyisela ndzhuti wa vanhu va hina.
Xiphemu xo Sungula xi ta hunguta mabakiti emalokhixini ya ximfumu eFree State, Kapa Vuxa na Kapa N’walungu.
Xiphemu xa vumbirhi xi ta hunguta mabakiti eswidakanini eka swifundzhankulu hinkwaswo.
Eka tindlu, kwalomuya ka mamiliyoni ya nharhu ya tiyuniti ta tindlu na tindzhawu to tlula magidi ya 855 ti phakeriwile ku sukela hi 1994.
Swidakana swo fikelela ekusuhi na 500 swi siviwile hi tindlu ta nkoka na vukorhokeri bya masungulo eka ku tlula malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza.
Vulawuri lebyi taka byi ta kurisa tiphurojeke ta tindlu ta miholo leyi nga hlanganana naswona ti ri endzhawini yo antswa.
Vanghana,
Vaaki van’wana a va na byona na sweswi vukorhokeri lebyi ngopfu ngopfu lava tshamaka eswidakanini na le matikoxikaya. Hi le ku tirheni na swiphemu hinkwaswo swa mfumu ku tiyisisa no nyika vukorhokeri lebyi, ngopfu ngopfu eka timasipala ta 23 leti nga salela endzhaku hi swilo swo hlaya.
Vanghana
Eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka wa lembe leri nga hela, Ndzi humesile ku vilela ka mina hi ku humelela ka madzolonga eku kombeni ka ku vilela kun’wana loku humelelaka laha tikweni ra hina.
Ku kombisa ku vilela ka madzolonga ku humelerile nakambe laha tikweni eka mavhiki lawa ya nga hundza.
Lexi vilerisaka nakambe hi leswi swi tikombaka tani hi madzolonga lawa ya nga lo pulaniwa, tani hi ku tirhisiwa ka tibomo ta petirolo na switlhavana swin’wana hi nkarhi wo kombisa ku vilela.
Mfumo wa xidemokirasi wu seketela mfanelo ya vaaki yo kombisa vutitwi bya vona.
Mfanelo yo kombisa ku vilela, hi ku rhula no pfumala switlhavani, yi tsariwile eka Vumbiwa.
Hambiswiritano, loko ku kombisa ku vilela ku chavisela vutomi na nhundzu no onha switirhisiwa swa nkoka leswi nga kongomana no pfuna vaaki, swi komba ku tekela ehansi xidemokirasi xexo xi nga khoma mfanelo yo kombisa ku vilela.
Xitori xa matimba eka xiyimo xa minkombiso yo vilela eAfrika Dzonga xi vi le xivangelo xa ku ehleketeleriwa ko tsandzeka ka mfumu.
Hambiswiritano minkombiso ya ku vilela a hi mbuyelo wo “tsandzeka” ka mfumu kambe nakambe i ku humelela eku phakeleni ka vukorhokeri.
Loko makaya ya tiphesente ta 95 ya ri na mfikelelo wa mati, lava va tiphesente ta ntlhanu lava ha faneleke ku nyikiwa, va twa onge va nge swi koti ku yima nkarhi wo lehanyana.
Ku humelela i ndzhawu yo tisa milangutelo.
Swirho swo Hlonipheka mi nge ndzi katsa, leswaku ku lahleka ka vutomi emavokweni ya maphorisa eku tirhaneni na ku kombisa ku vilela a ku nge tekeriwi ehansi kumbe ku amukeriwa.
Ku lahlekeriwa hi vutomi a hi mhaka yintsongo. Hi fanele hi tiva leswaku ku humelele yini, hikokwalaho ka yini swi humelerini. Xiendlo xin’wana na xin’wana xo biha ku fanele ku tirhaniwa na xona na xiendlo xo lulamisa xi fanele ku tekiwa. Maphorisa ya fanele ku tirha hi ku landzelela nawu minkarhi hinkwayo.
Hi ku vula leswi, tani hi vaaki hi fanele ku vaviseka hikuva exikarhi ka 2005 na 2013 maphorisa yo lava ku fika 800 ya dlawile.
Maphorisa i vahlayisi naswona i vasiveri exikarhi ka vaaki lava nga ntshuxeka loko hi langute mfumo wa nawu, na mpfilumpfilu. Tani hi leswi hi hehlaka maphorisa, hi fanele ku va na vukheta bya leswaku hi nga heteleli hi susa nawu eka vona no dzunisa mpfilimpfilu etindzhawini ta hina.
Ndzhavuko wa madzolonga wu tumbulukile hi nkarhi wa khale wa xihlawuhlawu. Hi fanele ku endla vutikambisisi eka mintirho ya susa xirha lexi.
Tani hi varhangeri ku suka eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi, hi fanele ku langutisisa eka leswi hi nga swi endla na leswi hi nga swi endlangiki, ku susa madzolonga lawa ya nga kona eka ku kombisa ku vilela emasungulweni ya xidemokirasi xa hina.
Hi na vutihlamuleri byo katsa na ku aka vaaki lava hloniphaka mfumo wa nawu, lava hloniphanaka naswona va hloniphaka vutomi na nhundzu.
Hi fanele ku tirha swin’we ku aka nakambe Vumunhu na ndzhavuko wa vutihlamuleri eka tindzhawu ta hina.
Muhlonipheki Xipikara,
Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP,
Xiboho xi tekiwini ku antswisa matirhele ya mfumo wa muganga.
Ku hundzuluxiwa ka Nawu wa Maendlele ya Masipala ku languteriwile ku antswisa tshaku ra timasipala ku phakela vukorhokeri.
Vatirhi lava nga dyondzeka no va na vutivi va ta yisiwa eka timasipala.
Hi fanele ku tiyisa tiforamu leti nga kona ta ku nghenelela ka vanhu no kotisa vanhu va hina ku teka xiave lexikulu eka nhluvukiso.
Nyimpi yo lwa na vukungundwana yi fanele ku tiyisiwa, ngopfu ngopfu eka swiviko swa leswaku vukorhokeri byin’wana bya kavanyetiwa kumbe ku yimisiwa, leswaku vanhu van’wana va nyika vukorhokeri byebyo va hakeriwa hi mfumo.
Timhaka leti ti ta va ta xirhangana eka vulawuri lebyi taka.
Muhlonipheki Xipikara na Mutshamaxitulu
Pholisi ya matiko mambe ya Afrika Dzonga ra xidemokirasi yi vumbiwile eka malembe yo tala lawa ya nga hundza hi nkarhi wa pfhumba ro veka etlhelo mfumu wa xihlawuhlawu.
Phuresidente wa ANC Oliver Tambo u vi le na xiave xa nkoka eka xiyimo xexo, hi ku pfuniwa exikarhi ka van’wana, hi mufi Johnny Makatini, khale ka murhangeri wa Timhaka ta Misava.
Nsati wa yena, Manana Valerie Makatini i wun’wana wa vayeni va hina vo hlonipheka madayambu lawa.
Afrika ya ha ri exikarhi ka pholisi ya hina ya matiko mambe.
Hi tirhile hi matimba ku tiyisa nseketelo eka Nhlangano wa Afrika, SADC na minhlangano hinkwayo leyi ntirho wa yona ku nga ku tisa ku rhula na vuhlayiseki.
Hi endlile leswaku nkuriso wa nghenelelo wa ikhonomi ya swifundzha ku va xirhangani, nhluvukiso wa switirhisiwa, bindzu leri humelelaka kwala Afrika ntsena na nhluvukiso wa nkarhi wo leha ekhonthineteni.
Lembe leri hi yisile xiviko xa hina xa tiko eka Maendlele yo Kambisisa ya Afrika ya AU lexi nga amukeriwa kahle.
Hi ta ya emahlweni no seketela ku endla leswaku ku va na ku rhula na swintshuxo swo ololoxa ntlimbo.
Ku humelela ku le ku endliweni hi njhekanjhekisano exikarhi ka Sudan na Sudan Dzonga eka timhaka leti a ti nga ololoxiwangi endzhaku ka ku va ya tshikile ku ololoxa.
Hi ku landzelela swikombelo swo suka eSri Lanka na Sudan Dzonga swo lava ku pfuniwa ku tisa ku rhula na ndzivalelano, Tatana Cyril Ramaphosa, u thoriwile tani hi Murhumiwa wo Hlawuleka wa Afrika Dzonga ku ya ematikweni lawa ya mbirhi.
Vutivi bya yena byo ololoxa mintlimbo na minjhekanjhekisano na vutivi bya tiko ra hina eka timhaka leti, swi ta pfuna matiko lawa ya mbirhi ku ololoxa swiphiqo swa wona.
Hi ta ya emhlweni no tiyisa vuxaka na Yuropo, Amerika N’walungu, Latin Amerika, Asia na matiko ya le Dzongeni.
Ku nghenelela eka tiforamu to hlaya ta misava to fana na G20 ti vuyerisile tiko swinene.
Ku hlangana na ntlawa wa (BRIC) ku nga Brazil, Russia, India na China hi N’wendzamhala 2010 ku hlayiwa tani hi ku vuyeriwa ka nkoka eka vulawuri bya vumune.
Ku vile ku xiximiwa loku kulu ku va hi rhurherile Samiti ya Vuntlhanu ya BRICS hi ti 27 Nyenyankulu 2013 eDurban, laha a ku hlanganile varhangeri va Afrika ku burisana hi ntirhisano wo hluvukisa na BRICS.
Hi ta ya emahlweni no tirha hi ku tshembheka eka Nhlangano wa Tinxaka eku kuriseni ka vurhangeri bya matimba bya misava hinkwayo.
Hi ta ya emahlweni no kurisa ku aka hi vuntshwa Huvo ya Vuhlayiseki ya UN na minhlangano ya swa timali ya misava hinkwayo.
Swirho swo Hlonipheka
Tani hi Phuresidente wa COP17/CMP7 eka nhlengeletano ya Nhlangano wa Tinxaka wa ku Cinca ka Maxelo leyi a yi khomiwile eDurban hi 2011, Afrika Dzonga ri vekile misava eka maendlele yo ka ya nga hluriwi, hi ku tekiwa ka Pulatifomo ya le Durban eka Xiendlo lexi nga Kurisiswa.
Vanghana,
Eka malembe ya 20 lawa ya nga hundza hi rhurherile mintlangu ya misava yo hlaya na vuendzi bya ndzhavuko, leswi nga pfuna ku kurisa ku hlangana ka vanhu na ntwanano.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza, Afrika Dzonga ri rhurherile Khapu ya Bolo ya Misava ya Fifa leyi nga humelela swinene hi 2010 na thonamente ya nkoka ya bolo ya milenge, rhabi na khirikhete, leswi nga siya ku titwa ka ku tidzunisa na ntwanano exikarhi ka Vaaki va Afrika Dzonga.
Tani hi leswi hi tlangelaka malembe ya 20 ya ntshuxeko, hi ta endla tano hi ku va hi humelerile eku akeni ka mfuwo wuntshwa etikweni ra hina.
Nhlayo ya timuziyamu tintshwana swifaniso swa ntsopfu swi tumbuluxiwile, ku katsa na xifaniso xa ntsopfu xa Khale ka Phuresidente Mandela lexi nga hundzuka pakani eUnion Buildings.
Mavito ya tindzhawu yo tlula 2000 ya cinciwile leswaku ku lulamisiwa ku thyiwa ko biha ka tindzhawu, no nyika vaaki mfanelo yo langha mavito ta tindzhawu ta vona.
Swirho swo Hlonipheka
Ndzi pfumeleleni ku tsundzuka van’wana va vanghana va hina lava nga eku endleni ka mfungho wa vona emisaveni.
Hi khensisa Ladysmith Black Mambazo eka ka ku wina ka vona Nyiko ya vona ya vumune ya Grammy nhweti leyi nga hundza. Hi amukela murhangeri wa ntlawa, Tatana Joseph Shabalala, wun’wana wa vayeni va hina madyambu lawa.
Hi tsundzuka Manana Yvonne Chaka Chaka loyi a nga wun’wana wa vayeni va hina madyambu lawa.
U endla ntirho wa kahle wo tala tani hi murhangeri eka Nkwama wa Nhlangano wa Tinxaka wa Vana eka swa Malariya eAfrika naswona i Murhumiwa wo Hlawuleka wa Nhluvukiso wa Swikongomelo swa Miliniyamu eka Nhlangano wa Tinxaka eAfrika.
Manana Chaka Chaka u xiximiwile nakambe hi Nyiko ya Crystal hi Foramu ya Ikhonomi ya Misava eDavos hi kwalaho ka ntirho wa yena wo pfuna vanhu.
Hi tsundzuka nakambe, hambi leswi a nga ri ki kona, muwini wa hina wa Nyiko ya Oscar wa le Hollywood, Manana CharlizeTheron.
Manana Theron nakambe i Murhumiwa wa UN wa Ntwanano. I nghwazi eka nyimpi yo lwa na AIDS exikarhi ka vantshwa na vantshwa va xisati.
U xiximiwile nakambe hi Foramu ya Ikhonomi ya Misava hi Nyiko ya Crystal.
Mi ta swi vona leswaku leswaku eka SONA leyi hi nyikile xiviko xa malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza na le ka malembe ya 20 lawa ya nga hundza hi ku angarhela.
Lowu a hi ntirho wo nyika phurogireme ya maendlele eka lembe ximali leri. Phurogireme yaleyo yi ta nyiketiwa eka mfumo lowuntshwa endzhaku ka minhlawulo.
Ku lunghisela Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka wo sungula eka vulawuri lebyi taka loko lembe ri ya eku heleni, eka lembe leri nga hundza, a hi tirhana na Vuako bya Kungu eka Nkarhi wa le Xikarhi.
Vuako byi tumbuluxiwile tani hi masungulo yo aka ya ntlhanu yo sungula ya Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka, ku sukela hi 2014 ku fikela hi 2019.
Byi katsa swikongomelo swa nkoka swa Pulani ya Swiendlo swa Pholisi ya Vumaki, Ndlela Yintshwa ya Nkulo na Pulani ya Switirhisiwa.
Xikongomelo i ku andlala mpfampfarhuto wa Vuako eka Khabinete ya Lekgotla yo sungula endzhaku ka minhlawulo.
Swi ta pfuxeleriwa hi vulawuri byi ntshwa lebyi fambisanaka na xikongomelo xa byona xa nhlawulo, leswaku ntirho wu ta sungula hi nkarhi lowu nga hetiki mbilu endzhaku ka ku vumbiwa ka mfumo wuntshwa.
Ku vi le ku xiximiwa eka vulawuri bya mina na mina ku aka tshaku leri nga sunguriwa hi valawuri vanharhu va xidemokirasi vo sungula, ku tirhela vanhu va Afrika Dzonga.
Tani hi tiko hi vile na ku humelela ko tala.
Afrika Dzonga i ndzhawu yo antswa swinene yo hanya eka yona sweswi ku tlula leswi a yi ri xiswona ku nga si fika 1994.
Hi ya emahlweni no hlangana na swiphiqo. Kambe vutomi byi ta ya emahlweni byi cincela ku antswa.
Hosi Katekisa Afrika.
Ndza mi khensa.
Issued by: The Presidency
