1. Swiboho swa Khabinete eka timhaka ta sweswi na mintirho leyi ta ka
1.1. Khabinete yi amukela ku humesiwa ka Xiviko xa Nkambelo eka Malembe ya Makumembirhi eAfrika Dzonga 1994–2014, hi Phuresidente Jacob Zuma, leswi ku nga matimu eka ku humelela loku mfumo wu nga ku endla ku tiyisisa vutomi byo antswa eka hinkwavo.
Eka moya wo Kambela lowu nga kongomisiwa eka khale ka Phuresidente Nelson Mandela, Vurhangeri byi kombela mabindzu hinkwawo ya vaaki ku tihlanganisa na xiviko, ku ti nghenisa eka mintlangelo ya 20 wa Malembe ya Ntshuxeko no pfuna ku vumba mbhurisano wa rixaka eka ku humelela ka hina na swiphiqo.
Nkambelo wu tiyisisa ku humelela loku hi nga ku endla eku akeni ka xidemokirasi xa vumbiwa ra matimba ro kala xihlawula-mbala, xihlawula-rimbewu, no nyuka, ku endla leswaku Afrika Dzonga ri va tiko ro antswa ku hanya eka rona.
1.2. Khabinete yi tsundzuxa mabindzu hinkwawo ya vaaki leswaku 2014 yi nyiketeriwa eka pfhumba ra 20 wa Malembe ya Ntshuxeko.
Dzivamisoko yi fungha Nhweti ya Ntshuxeko. Vaaki va Afrika Dzonga hinkwavo na vanakulorhi va misava na swirho va rhambiwa ku nghenelela eka mintlangelo ya Nhweti ya Ntshuxeko hi ku fananisa switori swa vona hi, ku tirhisana, hi cincile vutomi bya Vaaki va Afrika Dzonga hi ndlela yo antswa.
Loko hi ya eswiticinitini swo vhotela hi ti 7 Mudyaxihi 2014, a hi kombiseni nakambe leswaku hi hina nkhikhi, hinsekelo, na xidemokirasi xo rhula.
Khabinete yi kombela Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga ku va vangheneleri va matimba eka nhlawulo kambe va fanele ku endla sweswo hi ku rhula no tiyiselana hi mfanelo ya vavhoti yo humesela miehleketo ya vona evanhwini no endla xiboho va ri voxe exindzhawanini xo vhotela.
Tiejensi ta vahlayisi va nawu ti ta va ti ri ku tirheni ku hlayisa mfanelo leyi, ku tiyisisa leswaku tindzhawu hinkwato ta tiko ti nghenelela eka maendlele lawa ya xidemokirasi, leswi ku nga xikumiwa eka Nyimpi ya hina ya ntshuxeko.
1.3. Tani hi xiphemu xo hetisisa pulani ya switirhisiwa swa rixaka ya Khomixini ya Mfambiso wa Switirhisiwa swa Phuresidente, Khabinete yi teka rinoko ra rixaka hi minhluvukiso ya kahle leyi landzelaka:
1.3.1. Damu ra De Hoop Dam eLimpopo ri ta sungula ku tirha emaheleni ya Nyenyankulu 2014. Leri i damu ra vumune hi ku kula leri nga akiwa endzhaku ka ku kumiwa ka xidemokirasi. Damu ri ta pfuna ku fambisa nghinghiriko wa ikhonomi, ku tumbuluxa mintirho no pfuneta mphakelo wa vukorhokeri exifundzheninkulu no tlurisa.
Vanhu vo tlula 800 000 endzhawini ya ka Sekhukhune va ta vuyeriwa hi mphakelo wa mati wo hlayiseka no antswisiwa wa kwala kaya hala tlhelo migodi yintshwa na migingiriko ya vurimi swi ta vuyeriwa eka mphakelo wa mati.
Timasipala ta le ndzhawini, leti seketeriwaka hi mfumu wa rixaka na xifundzhankulu, ti vekisile R3 biliyoni ya tirhandi eka switirhisiwa swo basisa no phakela mati eka vatirhisi va le matiko-xikaya na va le madorobeni.
1.3.2. Khabinete yi kombisile ku tsakisiwa hi ku simekiwa ko pulaniwa ka Xiphemu xa Vumbirhi xa Phurojeke ya Swiganga swa Lesotho hi ti 27 Nyenyenyani 2014. Phurojeke i xikombisonkulu xa leswi swi nga kumiwaka loko matiko akelana ya tirhisana no tirha kun’we ku fikelela xikongomelo xin’we. Nhluvukiso wa switirhisiwa swa mati leswi fanaka wu hoxa xandla eka ku rhula no humelela exifundzheni xa le Dzongeni wa Afrika na nhlayiso wa vanhu va xona.
1.3.3. Khabinete yi tsakisiwile hi endlelele ro pfuxeta swiporo swa Afrika Dzonga, hi ku nyikiwa ka kondiraka ya R50 biliyoni eka Transnet ku va yi aka swifambo swa thekinoloji ya le henhla swa ximanguva lawa swa 1 064.
Ntirho wa Vunjhiniyere bya Transnet eka ntwanano i ku tiyisisa leswaku xiphemu xi cinciwa xi va vutumbuluxi bya switirhisiwa swa ntiyiso swa misava hinkwayo endzhaku ka nkarhi. Mfambiso lowu wu languteriwile ku va wu cinca bindzu ra swiporo swa Afrika Dzonga hi ku kurisa mabindzu lamantsongo lawa ya nga kona no tumbuluxa yan’wana.
1.4. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka eriyani yo sungula ya MeerKAT hi Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji endzhawini ya Areyi hi Xikwere Khilomitara (SKA) ekusuhi na Carnarvon, eKapa N’walungu hi ti 27 Nyenyankulu 2014.
MeerKAT, i xitirhisiwa lexi nga tumbuluxiwa no akiwa laha kaya, nakambe xi kombisa Vaaki va Afrika Dzonga leswaku va nga phikizana na lavo antswa emisaveni loko swi ta eka ndzavisiso, vunjhiniyere, sayense na tekinoloji. Swi ta hoxa xandla eka 25% ta Xiphemu xo Sungula xa SKA.
1.5 Khabinete yi humesa minchavelelo eka mindyangu na vanghana va lava nga lahlekeriwa hi vutomi bya vona hikwalaho ka timpfula ta matimba ta sweswinyana. Khabinete yi tiyisa Vaaki va Afrika Dzonga leswaku Senthara ya Malawulele ya Timhangu ta Rixaka – hi xivumbeko xa Nhlanganelo wa Matirhiselo na Vunhlori bya Rixaka (Natjoint) – yi ta ya emahlweni na mintirho yo secha no ponisa no wisiwa vanhu. Khabinete yi khensa nghenelelo wa vuhlayiseki bya matimba ku pfuneta mintirho yo ponisa.
Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga, ngopfu ngopfu vaaki lava tshamaka etindzhawini leti nga enghozini ya minkhukhulo, va komberiwa ku teka maendlele ya tivonela yo engetelela hi nkarhi wa maxelo yo tika. Vatswari na vahlayisi va fanele ku teka maendlelele yo tivonela ku tiyisisa vuhlayiseki bya vana. Ku engetelela, van’wamimovha na vafambi hi milenge va fanele ku ti langutela loko va tirhisa patu leri nga eka swiyimo swo tsakama.
1.6 Khabinete yi humesela ku khensa eka vanhu eka xiphemu lexi va nga xi tirha eku hunguteni ka ntshikelelo eka giridi ya gezi ra rixaka eka nhweti leyi nga hundza.
Vatirhisi van’we na minhlangao va hlohloteriwa ku ya emahlweni no tirhisa gezi hi vutlharhi no hlayisa gezi loko swi fanerile, ngopfu ngopfu hi nkarhi wa maxelo lawa.
1.7 Afrika Dzonga ri ta va kona eka Samiti ya Afrika ya Vumune ya Nhlangano wa Yuropa leyi nga ta va kona eBrussels, Belgium hi ti 2 na ti 3 Dzivamisoko 2014. Nhlokomhaka ya Samiti i “Ku Vekisa eVanhwini, ku Humelela na ku Rhula”.
Samiti yi ta langutisa eka dyondzo na vuleteri, vavasati na vantshwa, ku katsa na vahlapfa va le nawini na lava nga ri ki enawini exikarhi ka tikhonthinete leti timbirhi.
1.8 Hi ti 24 Nyenyankulu 2014, ku ta va ku ri ku tsundzukiwa ka lembe na lembe ka Siku ra TB ra Misava. Khabinete yi tsakela ku hlohlotela Vaaki va Afrika Dzonga ku tirhisana na Mfumu ku lwa na xirha lexi.
Xirha lexi xa TB a xi nyanyangi eAfrika Dzonga ntsena kambe na le ka Xifundzha hinkwaxo xa Masavasi. Swiendlo swa Mfumo eka ku tirhisiwa ka ntshungulo lowukulu wa HIV na Aids na phurogireme ya nsivelo eMisaveni hinkwayo ku lwa na gandlati ra TB.
Tiphurogireme ta Mfumo to lwa na TB ti tlhela ti katsa nkumisiso wa timhaka na ndzavisiso wa nkhumbhano, ku tirhisiwa ka thekinoloji ya GeneXpert ku hatlisisa nhlahluvo wa TB. Hi tinyungubyisa hi ku tiva leswaku Afrika Dzonga i Murhangeri wa misava eka mfikelelo wa switirhisiwa swa rihanyo hi thekinoloji ya GeneXpert.
Khabinete yi amukela Nhlengeletano leyi ta ka ya Vaholobye ya Ntwanano wa Nhlamulo ya Xifundzha eka TB eka Bindzu ra swa Migodi eDzongeni wa Afrika Dzonga. Nhlengeletano leyi nga ta khomeriwa eSenthareni ya Tinhlengeletano ya le Sandton hi ti 25 Nyenyankulu 2014 yi ta hlanganisa vatirhi va nkoka eka mimfumo ya Xifundzha, Bindzu ra swa Migodi eDzongeni wa Afrika, Mintirho leyi nga lulamisiwa, Vanakulorhi va Nhluvukiso na Vaaki.
1.9 Khabinete yi khensile lava nga fikelela eka rhengu ro hetelela na vawini eka Masagwadi ya Vumbirhi ya lembe eka Mabindzu ya nkoka ya Afrika Dzonga.
Tinyiko ti tekela enhlokweni matirhele ya mabindzu eka swiyenge swo hambana naswona ti nyikiwile eka ntirho lowu a ku tile na Phuresidente Jacob Zuma.
Exikarhi ka vakumi lava nga khensisiwa hi Khabinete i Tatana Sam Motsuenyane loyi a nga kuma Nyiko yo Humelela ya Vutomi Hinkwabyo.
1.10 Khabinete yi tsundzukile xiviko xa vutivi byo ololoxa milandzu lexi nga endliwa hi swa Timali ta Rixaka eka Khomixini ya Nhlawulo yo Tiyimela (IEC). Leswi swi landzela hi xibumabumelo lexi nga endliwa eka xiviko xa Musirheleri wa Vanhu. Yi nyiketile ntirho eka Holobye wa Xikaya ku langutisisa mhaka no tsundzuxa.
1.11 Khabinete yi alela mintlawa ntlawa leyi ya ka yi nyanya eKapa Vupeladyambu, leyi fambisanaka na madzolonga yo tsema nhlana eka vaaki ngopfu ngopfu eka vana. Leswi swi nge tiyiseriwi tani hi leswi swi xungetaka leswi hi nga swi kuma eka xidemokirasi xa hina. Khabinete yi tekela enhlokweni ntirho lowu endliwaka hi Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika Dzonga eka ku lwa na mintlawa ntlawa no kombela vaaki lava khumbhekaka ku tirha na maphorisa ku sirhelela vaaki eka xirha lexi.
1.12 Khabinete yi yisa ku twela vusiwana na ku chavelela eka ndyangu na vanghana va Manana Martha Mahlangu loyi a ri manana wa khale ka khomoredi ra MK Solomon Mahlangu. Manana Mahlangu u ta lahliwa hi Mugivela 22 Nyenyankulu 2014. Doroba ra Tshwane ri ta nyika Manana Mahlangu nkosi wa xiyimo ku ya hi doroba naswona mijeko yi ya chichiwa nyana ehansi ku n’wi xixima.
2. Mimbhurisano ya nkoka na swiboho swa Khabinete
2.1. Khabinete yi kumile xiviko xa Nomboro ya Rigingho ya Phuresidente eka malembe ya mune lawa yi nga tirha hi wona. Anhlulo wa milandzu, matirhele ya antswile lembe hi lembe hi ndlela leyi landzelaka; 64.03% hi lembe ro sungula; 77.79% hi lembe ra vumbirhi; 87.46% hi lembe ra vunharhu naswona sweswi ya le ka 94.%. Eka malembe ya mune, nhlayo ya swivilelo leyi nga kumeka na swivutiso yi tlakukile ku suka eka 75 873 eka lembe ro sungula ku fikela eka 183 445 eka lembe ra vumune.
Khabinete yi kombela tindzawulo na swifundzhankulu ku ya emahlweni ku antswisa nkoka na xihatla swa vulavisisi bya swivilelo tani hi leswi ntsakiso wa vaaki wu nga wa nkoka eka xiyimo xa Nomboro ya Riqingho.
2.2. Khabinete yi amukerile Pulani ya Xiendlo xa Pholisi ya Vumaki ya Vuntsevu ya Lembe na Lembe (IPAP) 2014/15-2016/17 leswaku yi tirhisiwa.
Xikongomelonkulu xa IPAP i ku sivela ku aleriwa ka swa vumaki no seketela nkulo na nkuriso wa bindzu ra vumaki ra Afrika Dzonga. Holobye wa Mabindzu na Vumaki u ta vulavula na vateki va mahungu loko IPAP yi simekiwa nhweti leyi ta ka.
2.3. Khabinete yi amukerile maendlele eka ku heleriwa hi nkarhi ka mimpfumelelo leyi nga humesiwa ehansi ka phurojeke ya Humeso wo Hlawuleka wa vanhu va Zimbabwe (DZP). Vinyi va mimpfumelelo va ta languteriwa ku apulayela mimpfumelelo nakambe ematikweni ya vona yo velekiwa. Holobye wa Xikaya u ta humesa vuxokoxoko byo tala hi maendlele lawa ya faneleke ku landzeleriwa na siku ro sungula hi rona.
2.4. Khabinete yi amukerile leswaku minghenelelo ya Xiyenge xa 100 (1) (b) eLimpopo ya fanele ku hlayisiwa, leswaku ku ta pfumeleriwa nkambisiso hi Khotavuxika 2014 endzhaku ka loko mafambisele yantshwa ya vile kona. Leswi swi ta tiyisisa ku ya emahlweni ka minghenelelo ku ololoxa swiphiqo leswi nga sala. Leswi swi ta tiyisisa leswaku miantswiso eka xiyimo xa swa timali xa swifundzhankulu na mphakelo wa vukorhokeri eka vukorhokeri bya vanhu na mabindzu yan’wana swi hlayisiwa.
2.5. Khabinete yi amukerile Nkambelo wa Vusirheleri bya Afrika Dzonga 2014, no lerisa leswaku wu andlariwa ePalamende. Nkambelo wu nyika pholisi ya vusirheleri nkarhi wo leha na ndlela ya kungu ra Vusirheleri leri tiko ri faneleke ku va ri famba hi rona eka minkarhi ya mune ya Vuako bya Kungu ra Nkarhi wa le Xikarhi lowu ta ka. Papila ri ta averiwa vanhu, tani hi leswi va nga nghenelela eka vuendzeri bya vanhu lebyi nga endliwa etikweni hinkwaro eka lembe leri nga hundza.
2.6 Khabinete yi amukerile Xiviko xa Komiti ya Vaholobye eka Pholisi ya Nhlangano leswaku yi humesiwa eka Gazete ya Mfumu leswaku vanhu va tihlamulela.
Xiviko xi hlela dyondzo ya le henhla na maendlele ya vuleteri eka xiyimo xa yona xa ikhonomi ya vanhu. Xi nyika swibumabumelo eka Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri leswaku ku nga susiwa njhani swiphiqo swo ka swi nga fanelangi na swirhalanganyi leswi sivelaka kumbe ku alela swichudeni ku ya emahlweni.
Pholisi ya Nhlangano yi vula ku hlangana ka maendlele ya minhlangano ya dyondzo, tiphurogireme na mibumabumelo leswaku swichudeni swi kota ku dyondza tidyondzo leti va nga ti langha hi maendlele ya vurhonwana.
2.7. Khabinete yi amukerile Xiviko xo suka eka Xipano xa Ntirho wa Vaholobye eka Phurogireme ya Tinhlayo na Sayense, leswaku xi humesiwa eka Gazete ya Mfumo leswaku vanhu va tihlamulela.
Xipano xa Ntirho wa Vaholobye xi nyikiwile matimba yo tumbuluxa Dyondzo ya Mintirho ya Xithekiniki na Vuleteri bya Tinhlayo na Sayense swa le kholeji na Phurogireme ya Nhlangano wa Sayense.
Leswi swi ta pfuna ku engetela nhlayo ya vadyondzi va Sayense na Tinhlayo eyunivhesiti no kurisa tshaku ra swilo swintshwa tani hi leswi swi nga kombisiwa eka Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka.
Phurogireme yi langutane na lava va tsakelaka ku nghena eka eka xiphemu xa xiyenge ntsongo xa Dyondzo ya Mintirho ya Xithekiniki na Vuleteri, lava va nga kona khale eka dyondzo ya mintirho na tikholeji ta vuleteri va tsakelaka ku ya emahlweni va ya dyondza etiyunivhesiti, ku katsa na vadyondzi va ka Gireyidi 12 lava tsakelaka ku dyondza etiyunivhesiti kambe va nga fikeleliki swilaveko swa Tinhlayo na Sayense ya Fizikali.
2.8. Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka swikumiwa eka ndzavisiso wa timali ta mfumu eka migingiriko ya swa sayense na thekinoloji swa 2012/13.
Tindzawulo ta Dyondzo ti vekisile R29,5 biliyoni eka migingiriko ya sayense na thekinoloji hi 2012/13, leyi kombisaka 3% ya ntsengo wa mpimanyeto wa mfumo wa rixaka wa vun’winyi. Leswi i antswiso ku suka eka nhlayo xikarhi ya 2.9% eka malembe ya mune exikarhi ka 2008/09 ku fika eka 2011/12.
Ku na vumbhoni bya leswaku mfumu wu nyika mali eka ndzavisiso wa sayense lowu nga kona eAfrika Dzonga, na leswaku matirhelo yo hlaya ya le handle ka tindzawulo ta mfumu, i tihuvo ta sayense na swikolo swa dyondzo ya le henhla.
2.9. Khabinete yi khensiwile eka nhlahluvo wa Ndzawulo ya Nandzeleriso wa Matirhele na Nhlahluvo wa ‘Nkoka wo Tivisiwa ka Mimbuyelo ya Dyondzo eka Gireyidi R’.
Ku vekisa ka ha ri na nkarhi eka ku kula ka nhluvukiso wa vana lavantsongo swi tala ku hunguta mpfumaleko wa ndzingano no tlakusa matirhele, ngopfu ngopfu eka vana lava nga swela.
Khabinete yi amukela ku humelela ka nkoka eka ku kurisiwa ka Gireyidi R leyi lavaka ku kurisa vuswikoti ku endlela leswaku ku va na nkoka wo seketeleka eka matirhele ya dyondzo.
2.10. Khabinete yi byeriwile hi swikumiwa ku suka eka Phurogireme ya Nandzeleriso wa Mphakelo wa Vukorhokeri ya Frontline ya 2013.
Khabinete yi khensa no hlohloteriwa hi ku antswisiwa loku sukaka eka tindzawulo ta rixaka ta vutihlamuleri, eka vufambisi byo kunguhatiwa no va na matimba eka matirhele ya xiyimo xa switirhisiwa.
Swikumiwa eka switirhsiwa swa 186 (leswi nga landzelerisiwa ro sungula) eka swifundzha hinkwaswo hi 2013 swi kombisile leswaku minhlayo xikarhi ya mimpimo yo khomiwa ka xindzhuti, ndzhawu na mfikelelo na minkarhi yo pfula na yo pfala swi kariwile kahle hi vaaki na valandzelerisi.
Tindzhawu ta matirhele leti lavaka nghenelelo i; mafambisele ya swivilelo, mbonako na swikoweto, mafambiselo ya tilayeni ta vanhu na minkarhi yo rindzela na vuhlayiseki.
Swikumiwa eka switirhisiwa swa mimpimo 77 leswi nga landzelerisiwa nakambe ku kambela miantswiso naswona swi kombisile mimpimo ya minhlayo xikarhi leyi nga antswisiwa, swi kombisile swikoweto swa kahle eka ku fambisa matirhele ya xiyimo xa switirhisiwa tani hi xikongomiso xo kunguhatiwa.
2.11. Khabinete yi amukerile ku khomiwa ka Nhlengeletano yo Hlawuleka ya Nhluvukiso wa Vaaki va le Dzongeni wa Afrika (SADC) ya Vaholobye lava nga langutana na ICT, Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Poso ku sukela hi ti 23 ku fikela hi ti 25 Nyenyankulu 2014, eJoni.
3. Ku thoriwa
Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka:
3.1. Manana Elaine Alexander eka ntirho wa Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Nhluvukiso wa Ikhonomi, Mabindzu na swa Timakete eka Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi.
3.2. Manana Nkidi Dinah Mohoboko eka ntirho wa Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Akhademi ya Dyondzo eka Ndzawulo ya Xikaya.
3.3. Tatana Sam Themba Mtshisa eka ntirho wa Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Vukorhokeri bya Nhlangano eka Ndzawulo ya Mintirho ya Mfumu.
3.4. Manana Malijeng Theresa Ngqaleni eka ntirho wa Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Vuxaka-handle bya mfumo eka swa Timali ta Rixaka.
3.5. Tatana Michael Sass eka ntirho wa N’watinkota-Angarheloto eka swa Timali ta Rixaka.
3.6. Tatana Mlungisi Justice Mathonsi tani hi Mulawurinkulu wa Hofisi Poso ya Afrika Dzonga.
3.7. Swirhontsongo swa Ejensi ya Swifambo swo Tlula Ndzelekano:
a) Manana Pam Edith Pokane (Mutshamaxitulu);
b) Tatana Reuben Abel Dlamini;
c) Tatana Gordon Noah;
d) Tatana Moses Cyril Tiel Scott;
e) Tatana Wayne Smith;
f) Manana Maleho Margaret Nkomo (ku thoriwa nakambe tani hi Xandla xa Mutshamaxitulu); na
g) Manana Nala Mhlongo (ku thoriwa nakambe).
3.8. Tatana Mahesh Fakir tani hi Mufambisinkulu wa Tindzhawu leti ku pakaka Swikepe.
3.9. Swirhontsongo swa Bodo ya Vafambisi ya Nhlangano wa Switlhavani wa Afrika Dzonga (Armscor):
a) Admirali Refiloe Johannes Mudimu (Mutshamaxitulu);
b) Manana Thuthukile Skweyiya (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Dokodela Moses Khanyile;
d) Manana Bethuel Motshwariseng Fantas Mobu;
e) Qgweta Sesi Baloyi;
f) Manana Mpumi Zikalala;
g) Tatana Ndumiso M Tyibilika;
h) Tatana Raymond Mlungwana Vokwana; na
i) Qgweta Virginia Lee Anne De La Hunt.
Swivutiso: Phumla Williams (Mukhomeri wa Muvulavuleri wa Khabinete)
Tihlanganise na: 083 501 0139
