1. Ku Tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
Khabinete yi hoyozela ku simekiwa ka khotso yin’wana ya Vugevenga bya Timhaka ta Masangu eBethlehema eFree State hi Holobye Michael Masutha. Leswi i xiphemu xa phurogireme ya mfumo yo lwa ni vugevenga bya timhaka ta masangu eka vavasati, vana ni mintlawa yo nyenyela.
Tikhotso leto tirhana ni mhaka yo karhi tilulamiseriwile ku tisa vukorhokerhi bya xiyimo ni nseketelo eka vatwisiwakuvava leswi hi hala tlhelo swi pfunaka ku tlakusa xiyimo xa khotsa vaendli va milandzu. Mfumo wu tiyimiserile ku tiyisa xiyenge xa timhaka ta vugevenga ni vululami leswaku ku ta tirhaniwa hi ku hetiseka ku kandziyeriwa ka timfanelo ta vavasati ni vana.
Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Akhademi ya Nhluvukiso wa Mabindzu hi Holobye Lindiwe Zulu eka Gordon Institute of Business Science.
Akhademi yi kongomisiwile eka dyondzo ya swikolaxipi no tlhela yi seketela vinyi va mabindzu lamantsongo hi ku va pfuna ku kurisa mabindzu ya vona hi ndlela leyi nga heriki no tumbuluxa mintirho. Akhademi i xiphemu xa xintshuxo xo lwa ni ku kavivela ka mintirho eka vantshwa no aka rixaka ra vanhu lava rhandzaka ku tisungulela mabindzu ya vona. Xikongomelonkulu i ku nyika dyondzo leyi nga fanela ya vufambisi bya mabindzu hi ndlela leyi vanhu lava rhandzaka ku tisungulela mabindzu ya vona va nga ta tiendlela hi voxe, ni ku letela vurhangeri eka vanhu lava nga tinyiketa ku sungula mabindzu ya vona, swi landzela hi vukorhokerhi bya nseketelo lebyi twisisekaka. Leswi swi ta humelerisa dyondzo ya xiakhademi eka xiyenge xa mabindzu ni ku cinca eka maendlelo ya swilo.
Afrika-Dzonga ri lava miehleketo leyintshwa yo tisungulela mabindzu leswaku ku ta va ni ku lumekiwa ka moya wo tumbuluxa mabindzu hambi ku ri lamantsongo na la ma lexikarhi (tiSME) lama nga ta yisa tiko emahlweni. Mfumo, mabindzu lamakulu na minhlangano ya xiakhademi swi fanele ku vumba nyandza yin’we ku seketela ku tumbuluxiwa ka mintirho hi ndlela yo hluvukisa mabindzu. Ku endlela leswaku mabindzu ya ndlandlamuka, ku laveka rivala leri baseke laha vanhu lava randzaka ku tumbuluxa mabindzu va nga ta kota ku fikelela timali to sungula hi tona, switirho swa xiyimo xa le henhla na nhluvukiso wa vuswikoti.
2. Swiboho swa nkoka swa Khabinete
Khabinete yi pasisile Ntwanano wo pasisa ku sayiniwa ka Grand Inga exikarhi ka Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga na Rhiphabuliki ra Xidemokirasi ra Khongo (DRC) leswaku wu ya tivisiwa epalamende.
Ntwanano lowu wu tisa maendlelo yo kondlotela ku tumbuluxiwa ka matimba ku suka eka Projeke ya Grand Inga no tlhela ya rhumeriwa endzilikaneni wa DRC na Zambia. Ku pasisiwa ka Ntwanano lowu swi tisa ku hluvukisiwa ka Xiyenge xo sungula xa Projeke, leyi nga ta phamela 2 500 wa timegawatsi ta gezi eAfrika-Dzonga no tlhela wu tisa xiave eka vun’we bya rhigini, vuhlayiseki bya eneji, ku fikelela eneji ni ku ndlandlamuka ka ikhonomi hi ndlela leyi nga heriki. Projeke yi na vuswikoti byo phamela gezi ra le matini ro basa no xaveka ku fikelela swilaveko swa DRC, Afrika-Dzonga ni matiko lama vandzekaneke na wona. Leswi swi vula ku tumbuluxiwa ka kwalomo ka 40 000 wa timegawatsi ta gezi ra le matini ku suka Enambyeni wa Kongo, hi tindlela ta kombo. Projeke yi ni vuswikoti byo tisa nhluvuko wa SADC hi xihatla; ku olovisa vusiwana byo pfumala gezi, ku nyanyula ku ndlandlamuka ka ikhonomi ni ku kondlotela nhluvuko wa switirhisiwa.
Projeke ya Grand Inga yi ta ringeta hi matimba ku humelerisa matimba lama nga Enambyeni wa Congo, ku nga matindlela lamakulu eka xiphemuntsongo xa Sahara wa Afrika. Leyi i yin’wana ya tiprojeke leyi tiyimeseleke ku humelela no simekiwa exifundzheninkulu xa Afrika, naswona leyi nga ta tshama yi ri xikombiso xa xiyimo xa le henhla xa ku tlakuka ka Afrika lokukulu ni vanhu va rona.
Khabinete yi pimeriwile hi ta Khoferense ya Misava ya Rimbewu, Mati na Nhluvuko. Khoferense yi ta fambisiwa hi Ndzawulo ya Mati ni Nkululo, Nhlangano wa Vulavisisi bya Mati na vanghana va yona eka xiyenge lexi. Khoferense yi ta khomiwa ku suka hi ti 3 ku fika ti 7 ta Nhlangula eEast London ehansi ka mongo lowu nge “Vuhlanganisi Lebyi nga se Tumbuluxiwaka”.
Khoferense yi landza n’wangulano lowu yaka emahlweni naswona lowu sunguleke endzhaku ka Khoferense ya Misava ya Mati lawo Tenga leyi veke kona hi Nhlangula 2012. Khoferense yi ta nyika nkarhi wo tumbuluxa vunghana lebyi nga ta vulavula hi mintlhontlho leyi khumbhaka xiyenge xa timhaka ta mati. Yi ta tlhela yi vulavula hi ku andlariwa ka Khansele ya Vaholobye va Afrika ya Pulani ya Rimbewu ya Mati.
3. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
Khabinete yi pimeriwile hi Holobye wa Rihanyo, Dokodela Aaron Motsoaledi, mayelana ni leswi nga ku humeleleni eka timhaka ta Ebola ni ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka timhaka ta vuvabyi lebyi. Khabinete yi rhandza ku engeta yi vula leswaku ku hava munhu loyi a nga kumeka a khomiwile hi vuvabyi lebyi. Xiyimo xa tiko mayelana ni ku lungheka ni nhlamulo ya rona ya Ebola swi lava leswaku rhigini hinkwayo ya SADC kun’we ni xifundzhankulu hinkwaxo swi tshama swi lunghekile hi ku nyikiwa matimba tani hihilaha Afrika-Dzonga ri nga swi kotaka hakona. Afrika-Dzonga ri ti yimiserile ku nyika nseketelo hi ku tirhisa michini yo kota ku vona munhu a ha ri ekule loko a ri ni vuvabyi lebyi, ku letela ni vukorhokerhi bya le tilaborotari eka rhigini hinkwayo ya SADC. Holobye Motsoaledi u ta nyika nhlamuselo hi xitalo ya mhaka leyi hi 14:30.
Khabinete yi amukela makungu ya Bangi ya le Xikarhi ya Afrika-Dzonga ni ntlawa wa vuvekisi ku suka eka xiyenge xa timali yo langutisisa matirhelo ya African Bank Limited (ABL) hi vuntshwa. Leswi swi ta pfuna ku sirhelela hi ndlela leyi amukelakaka vavekisi va timali no tlhela swi hunguta ku lahleka ka timali eka ABL. Swi ta tlhela swi endla leswaku xiyenge xa swa timali xa tiko xi tshama xi tiyile handle ko tsekatseka. Khabinete yi tshikelerile nkoka wa xiyenge xa vukorhokerhi bya swa timali eku kuriseni ka ikhonomi, yi tlhela yi tshikelela leswaku mfumo, hi ku tirhisa Timali ta Tiko, wu ta ya emahlweni wu tiyisa xiyenge lexi, wu tlhoma tihlo, no tlhela wu antswisa vuhlanganisi bya vufambisi bya xiyenge.
Khabinete ya khumbheka hi vuhangalasi bya mahungu bya mavun’wa mayelana ni ku cinca loku nga kona eka timhaka ta vulawuri bya timali ta tiphexeni (timali ta swa tiphexeni na tiphurovhidente). Ku ni vumbhoni bya mahungundlela ya leswaku van’wana va vatirhi va le ku tshikeni ka mintirho hi ku tshava leswaku ku suka haxawa mfumo wu ta va sivela ku teka timali ta vona ta phexeni leti va ti vekeke loko va cinca mintirho, na leswaku mfumo wu lava ku teka vulawuri bya swa timali ta tiphexeni. Hambileswi mfumo wu lavaka ku khutaza vatirhi ku hlayisa mali ya vona ku kondza va ya ephexenini, ku hava nawu lowu sivelaka vanhu ku koxa mali ya vona loko va cinca mintirho.
Ntiyiso hileswaku swipimanyeto swa ku cincacinca loku nga kona eka timhaka ta vulawuri bya tiphexeni swi lava ku:
a) Khutaza vanhu ku endla vuvekisi byo ringanela bya phexeni ya vona hi ku languta swilaveko swa vanhu lava tiseketeleke hi vona kun’we ni ku endla leswaku timali ta vona ta tiphexeni ti va xiphemu xa ntwanano wa vona wa miholo;
b) Endla leswaku timali ta vona ta phexeni ti lulamisiwa hi ndlela yo xaveka, ti lawuriwa hi vukheta, hi ndlela leyi nga rivaleni no lulama; ni ku
c) Antswisa xiyimo xa vulawuri bya timali, ku katsa ni vutivi bya mafambiselo, vuhlayisi ni ku navela ka swirho, vutihlamuleri ni ku tivisa swirho ni van’wana vanhu lava hoxaka xandla hi timhaka ta nkoka leti va khumbhaka.
Khabinete yi lava ku khorisa vanhu leswaku vuvekisi bya vona bya tiphexeni byi hlayisekile. Ku hava xivangelo xa mutirhi wihi kumbe wihi (wa xiyenge xa xihundla kumbe xa mani na mani) ku tshika ntirho hi xikongomelo xo koxa timali ta vona ta tiphexeni leti va ti vekiseke. Swi fanele swi vekiwa erivaleni leswaku lava tirhisaka mali ya vona ya phexeni kumbe phurovhidente va nga se huma phexeni a va nga kuma mali yi ntsanana ntsena eka leyi a va ta yi kuma loko a va yi tshikile tano, kambe va nga tlhela va hakerisiwa xibalo xo va va hatlile va kutsula mali ya vona nkarhi wu nga si fika, naswona a va ha vuyeriwa hi vuyelo wa xibalo lowu a va ta vuyeriwa ha wona.
4. Migingiriko leyi ha taka
Holobye Nathi Mthethwa u ta simeka Nhweti ya Ndzhaka eGauteng hi ti 31 Mhawuri ehansi ka mongo lowu nge: “Ku tlangela 20 wa malembe ya Xidemokarisi: Vula Xitori xa Wena lexi Yisaka Afrika-Dzonga Emahlweni”. Exikarhi ka tiprojeke leti hlawuriweke ku yisa vumpfhumba bya “Vula Xitori xa Wena” emahlweni i ku lahliwa hi vuntshwa ka Nat Nakasa na Moses Kotane. Ku vuyisiwa ka tinhenha leti nga tlhomiwangiki tinsiva swi nyika maAfrika-Dzonga nkarhi wo dyondza hi switori swa vona swa vulwelantshuxeko, swiyimo leswi endleke leswaku va ya tshama evuchavelahwahwa ni xiave lexi va veke ni xona eka ntshuxeko wa tiko ra hina.
Mintlangu yin’wana yi katsa: Vhiki ra Buku ya Rixaka ku suka ti 1 ku fika ti 7 Ndzhati ehansi ka mongo: “Ku Famba Tindhawu” lowu kongomisiweke eka matimba ya tibuku na hileswi ti, hi ‘ririmi ro gega’ ni ‘ririmi ra ntolovelo’, yisaka maAfrika-Dzonga etindhawini. Mintlangu yi kunguhatiwile eswifundzheninkulu hinkwaswo naswona yi ta katsa ku hlaya hi tindzimi ta xintu, ku hlaya switori na mbulavulo wo khutaza, nkarhi wa vutlhokovetseri ni njekanjekisano wa tibuku.
Ku engetela, hi ti 3 Ndzhati Afrika-Dzonga ri ta tlangela Lembe ra vu 30 ra Nkombisavilela wa Vaal, ku nga siku leri muganga wa Vaal Triangle wu kombiseke ku vilela hi ku tlakuka ka tihakelo ta rhente, vukorhokerhi bya xiyimo xa le hansi na mfumo wa miganga lowu a wu nga ri enawini no tlhela wu nga pfuni nchumu. Nkombisavilela wa Vaal wu nghenisile rhengu rintshwa ra ku vilela loku nga heriki naswona lowu tluleleke eka swiyenge swo hlaya swa tiko, kutani swi kucetela vafambisi va mfumo wa xihlawuhlawu ku boha xiyimo xa khombo.
Holobye Derek Hanekom u ta simeka Nhweti ya Vumpfhumba hi ti 26 Mhawuri ePrecinct ya Moboneng, eJoni, ehansi ka mongo: “Vumpfhumba byi Cinca Vutomi”, ku nga mongo lowu lombiweke eka Siku ra Vumpfhumba ra Misava (27 Ndzhati) naswona ri kongomisiwile eka nkoka wa vumpfhumba etikweni mayelana ni mahanyelo ya vanhu, ndhavuko, tipolitiki na ikhonomi.
MaAfrika-Dzonga va khutaziwa ku teka marendzo ya vona kwala tikweni hi nkarhi wa Nhweti ya Vumpfhumba no tlhela va titoloveta ku tsundzuka nkoka wa vumpfhumba eka ikhonomi.
Vhiki ra Rixaka ro Byala Minsinya ri ta tlangeriwa ku suka hi ti 1 ku fika ti 7 ta Ndzhati ehansi ka mongo: “Swihlahla na Vanhu: Ku vekisa eka vumundzuku lebyi nga heriki”. MaAfrika-Dzonga va khutaziwa ku byala minsinya leyi hlawuriweke eka lembe ra 2014, ku nga miVepris lanceolata (leyi tivikaka tanihi: Muhondwa) kumbe Heteropyxis Natalensis Harvey (leyi tivikaka tanihi: Minsinya ya Lavender).
Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi (DAFF), hi ku tirhisana na Nhlangano wa Mbango na Vufambisi bya Vuhangalasi na Total South Africa, va ta fambisa mphikazano wa Sagwadi ra Doroba ra Minsinya ya Rixaka. Xikongomelo i ku khutaza Mimfumo ya Miganga ku tisa rihlaza etindhawini ta vona.
Vhiki ro Byala Minsinya ya Rixaka na Sagwadi ra Doroba ra Minsinya ya Rixaka ri fambisiwi hi ku landzelela pulani ya DAFF yo tisa rihlaza, leri hlamuselaka vuhlaza tanihi maendlelo lama katsakatsiweke yo byala, ku hlayisa no fambisa swimilani hinkwaswo emadorobeni ni le matikoxikaya.
5. Mintholo
Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka vanhu lava landzelaka:
Tatana Themba Stanley Kojana tanihi Xandla xa Mufambisinkulu: Vadyondzisi, Vufambisi bya Vatirhi na Nhluvukiso wa Nhlangano, eka Ndzawulo ya Dyondzo ya le Masungulo.
Tatana Clifford Abraham Appel tanihi Mufambisinkulu wa swa Timali eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.
Khabinete yi pfumelelanini ni ku thoriwa ka lava landzelaka ku tirha tanihi swirho eka Muleteri wa Vutleketli bya Mani na Mani:
a) Tatana Lesedi Dinte, na
b) Manana Divhani Edzisani Tshivhase.
c) Phurofesa Ntombizozuko Dyani-Mhango
Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka Semira Mohammed tanihi Xirho xa le Handle eka Bodo ya Ajensi ya Vutleketli bya Patu ra Ntsemakanyo-Ndzilikano.
Khabinete yi tekerile enhlokweni ku thoriwa ka Tatana Tshediso Matona tanihi Mufambisinkulu wa Eskom SOC Ltd no tlhela a va xirho xo Engetela xa Bodo ya Vafambisi ya Eskom.
Swivutiso: Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
