Mulaedza nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ha Vhukando ha u tandulula Thaidzo ya Muḓagasi U bva Union Buildings, Tshwane
Maafrika Tshipembe a Hashu,
Madekwana a ṋamusi, ndi khou ṱoḓa u amba navho nga ha thaidzo ya fulufulu ye lushaka lwa livhana nayo.
Kha tshifhinga tsha vhege tharu dzo fhiraho, u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana ho kalulaho ho khakhisa matshilo ashu roṱhe na u vhanga tshinyalelo khulwane vhukuma kha ikonomi yashu.
U khauwa ha muḓagasi ha ḓuvha na ḓuvha hune ra khou ṱanganaho ho lindedza miḽioni dza miṱa nahone ho ḓisa khaedu khulwane vhukuma kha mabindu.
Nga murahu ha miṅwaha i fhiraho fumi hu sa tou vha na nḓisedzo yavhuḓi ya muḓagasi, zwo tea uri Maafrka Tshipembe vha pfe vho kwamea na u sinyuwa.
Vho dinalea.
Ngauralo ro bveledza maga o vhalaho a vhukando vhune ra ḓo vhu dzhia uri ri fhelise thaidzo iyi.
Thaidzo iyi ye ra livhana nayo i ṱoḓa uri ri ime ro khwaṱha, u ḓiimisela khathihi na u dzhia maga o teaho kha u vala tshikhala itshi tsha u khauwa ha muḓagasi.
Heyi ndi khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe uri vha vhe tshipiḓa tsha thandululo; u shela mulenzhe nga nḓila iṅwe na iṅwe ine vha nga kona u fhelisa ṱhahelelo ya muḓagasi kha ḽa Afrika Tshipembe.
Sa muvhuso ri khou ḓivhadza thusedzo dzo vhalaho dzine ra ḓo dzi shumisa kha u kunda thaidzo iyi ye ra livhana nayo.
Kha maḓuvha a fumi o fhiraho, ndo vha na nyambedzano dzo dzhenelelwaho vhukuma na vhulanguli ha khorondangi ya Eskom, vhalanguli vha zwiṱitshi zwa muḓagasi na vhashumi vha Eskom vha kale.
Ndo dovha hafhu nda fara muṱangano na madzangano a vhashumi, Yunithi ya vho Ramabindu ya ḽa Afrika Tshipembe, Khoro ya Vhoramabindu vha Vharema, vhaimeli vha tshitshavha na vhomakone vho vhalaho kha sekhithara ya zwa fulufulu.
Matsheloni a ṋamusi, ndo dovha nda ṱangana na vharangaphanḓa vha mahoro a zwa poḽotiki.
Ndi a livhuwa madzinginywa a vhuṱhogwa e a ṋetshedzwa nga avho vhoṱhe vhe ra ita miṱangano navho.
Miṱangano iyi yo thusa u dzudzanya phindulo dzashu na u khwaṱhisedza uri tshitshavha tshoṱhe tsha ḽa Afrika Tshipembe u bva kha masia a khuḓa dzoṱhe zwi khou dzhenelela kha u tandulula thaidzo iyi, sa izwi tshiimo itshi tsho livhana na lushaka lwoṱhe.
Vhathu vhoṱhe vhe nda amba navho vho ri hetshi ndi tshifhinga tshine shango ḽa khou fanela u farana kha u lwa na khaedu iyi.
Tshigwada tsha vhuṅwe vhukando hune ha ḓo dzhiwa vhune nda khou ḓivhadza madekwana ano ndi:
Tsha u thoma, ho livhiswa kha u khwinisa kushumele kwa mushinzhi wa muḓagasi kha zwiṱitshi zwi khou shumaho zwa zwino zwa Eskom;
Tsha vhuvhili, vhu ḓo ṱavhanyisa thengo ya vhubveledzi ha muḓagasi vhune ha vha na khaphasithi khulwane;
Tsha vhuraru, ho itelwa u engedza zwihulwane vhukuma vhubindudzi ha phuraivethe kha mveledzo ya muḓagasi wo linganaho;
Tsha vhuṋa, ho vhekanywa nga nḓila ine ya ita uri mabindu na miṱa vha kone u bindudza kha soḽa dza nṱha ha ṱhanga; na,
Tsha u fhedzisela, ho livhiswa zwihulwane kha u shandukisa sekhithara ya muḓagasi na u i dzudzanyela vhumatshelo ho khwaṱhaho.
Maafrika Tshipembe a Hashu,
Uri phindulo yashu i shume, ri fanela u pfesesa thaidzo.
Afrika Tshipembe ḽo dzhenisa nḓadzo ya u bveledza muḓagasi u ṱoḓaho u swika 46 000 Megawatsi (MW), ngeno hu uri nga tshifhinga tshine muḓagasi wa vha u khou shumiswa lwa tshikalo tsha nṱhesa kha shango ḽashu ri vha ri khou shumisa muḓagasi wa henefha kha vho 32 000 MW.
Honeha, ndi 60% fhedzi ya nḓadzo yo dzheniswaho ine ya vha i khou shuma tshifhinga tshoṱhe nga vhanga ḽa uri dziṅwe yunithi dzi khou lugiswa, hafhu dziṅwe dzi na thaidzo ya uri muḓagasi u swika hune wa khauwa zwi songo lavhelelwa.
Vhunzhi ha zwiṱitshi zwa muḓagasi washu zwo fhaṱiwa miṅwaha minzhi yo fhiraho.
Tshivhalokati tsha miṅwaha ya vhutshilo ha zwiṱitshi zwa Eskom ndi miṅwaha ya 35. Nga u angaredza musi tshiṱitshi tshi tshi vha tsha kale, na kushumele kwatsho ku a ṱhoṱhela.
U fhaṱiwa ha zwiṱitshi zwa muḓagasi zwashu zwiswa, Medupi na Kusile, ho thoma u lenga nahone ho ṱangana na khaedu dzo vhalaho dzi lengisaho tshumelo na vhuṅwe vhukhakhi kha dizaini.
Khaedu idzi dzi khou tandululwa.
Nga vhanga ḽa izwi, Eskom yo ḓo imisa mushumo wa vhuṱhogwa wa u lugisa zwiṱitshi u itela uri vhathu vha wane muḓagasi, zwine zwa zwino zwa khou vhanga u tshinyala na u kundelwa u bveledza muḓagasi.
Kushumele kwa zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi zwa Eskom kwo ṋaṋa u ṱhoṱhela nga vhanga ḽa vhuvhava ho kalulaho, vhufhura khathihi na u tshinyadzwa.
Nga murahu ha miṅwaha ya u thubiwa ha mabindu a muvhuso na ndangulo i si yavhuḓi, tshigwada tsha vhulanguli tshi shumaho nga vhukoni tshi khou shuma vhukuma u shandukisa tshiimo tsha tshiimiswa na u humisela murahu miṅwaha ya tshinyalelo.
Honeha, zwa zwino, ri kha ḓi vha ro livhana na ṱhahelelo ya muḓagasi u swikaho 6 000 MW.
Kha vhege dza zwenezwino, nga vhanga ḽa zwivhangi zwo ṱanganywaho, ho vha na ndozwo ya mveledzo ya muḓagasi u linganaho 18 000 MW, zwa kombetshedza Eskom u shumisa ḽiga ḽa 6 ḽa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Eskom yo ḓo kombetshedzea u khaula muḓagasi nga u sielisana u itela u thivhela uri giridi ya muḓagasi i sa we tshoṱhe, na u khwaṱhisedza uri hu sa vhe na nyimele ine muḓagasi wa ḓo dzima tshoṱhe.
Zwiitisi zwe zwa vhanga u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana zwi katela u tshinyala ya yunithi dza tshivhalo kha zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi.
Ro dovha ra ṱangana na tshinyalelo kha thambo ya tshirathisi u bva kha tshiṱitshi tsha Cahora Bassa ngei Mozambique nahone ho dovha hafhu ha vha na nyimele dzo vhigwaho dza u tshinyadzwa ha tshomedzo nga khole.
Zwigwada zwa nga ngomu ha tshiimiswa tsha Eskom zwo shuma nga maanḓa u ita uri yunithi dza mveledzo dzi dovhe dzi shume na u dzikisa giridi ya lushaka.
Nga vhanga ḽa vhuḓidini havho, mbonalelo ya sisiṱeme yo khwinisea u bva vhege yo fhiraho.
Thendelano yo swikelelwaho vhukati ha Eskom na vhashumi yo ita uri mushumo wa ndeme wa u lugisa dziyunithi dze dza vha dzo tshinyala u itiwe na uri mishumo ya mveledzo ya muḓagasi i bvele phanḓa.
Mvelaphanḓa yo dovha ya itwa na nga vha mazhendedzi a vhutevhedzi ha mulayo kha u lwa na tshinyadzo, vhuvhava na vhufhura kha zwiṱitshi zwa Eskom na miṅwe mitshini mihulwane.
Musi mishumo iyi ya u dzikisa mveledzo ya muḓagasi yo thusa kha u fhungudza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielana zwa zwino, sisiṱeme i kha ḓi vha kha tshiimo tshi si tshavhuḓi na u tekateka.
Ṱhahelelo ya muḓagasi ndi vhuleme vhuhulwanesa kha nyaluwo ya ikonomi na tsiko ya mushumo.
I khelusa vhubindudzi na u fhungudza vhuṱaṱisani hashu kha zwa ikonomi.
Sa ndaulo iyi, ro no dzhia maga a vhuṱhogwa kha u engedza mveledzo ya muḓagasi wo linganaho na u engedza nḓisedzo ya muḓagasi u linganaho vhathu vhanzhi.
Ḽiṅwe ḽa maga a u thoma e ra a dzhia kha u tandulula ṱhahelelo ya muḓagasi ho vha u vusuludza mbekanyamushumo ya thengo ya fulufulu ḽi vusuludzwaho nga 2018.
U bva zwenezwo, 2 000 MW ya muḓagasi u bvaho kha soḽa na muya zwo ṱumiwa kha giridi nga kha mbekanyamushumo ya Bid Window 4.
Dziṅwe 2 600 MW dza nḓadzo dzo rengiwa nga kha Bid Window 5, dzine dza ḓo thoma u engedza nḓadzo u bva mathomoni a ṅwaha wa 2024.
Ro thoma u engedza mveledzo ya muḓagasi nga u tendela maṅwe madzangano a si na vhushaka na Eskom uri nao a thome zwa u bveledza muḓagasi.
Nga Fulwi ṅwaha wo fhiraho, ro gonyisa tshikalo tsho randelwaho tshine ḽaisentsi ya ṱoḓea kha thandela ya mveledzo yo tiwaho u bva kha 1 MW u swika kha 100 MW.
Hezwi zwi bvisa ṱhoḓea ya u wana ḽaisentsi ya thandela ya mveledzo u swika kha 100 MW dzo ṱumanaho kha giridi.
Ḽiga iḽi ḽi ḓo konisa vhabveledzi uri vha kone u rengisa muḓagasi kha murengi kana vharengi vhanzhi, u fana na dzifeme, mimaini kana senthara dza data.
Ro dovha hafhu ra shandukisa milayo u itela u tendela mimasipala uri i thome u ḓirengela muḓagasi nga yone iṋe.
Mimasipala yo vhalaho yo no thoma u ḓidzhenisa kha maitele aya.
Eskom zwenezwino yo ṋetshedza mavu tsini na zwiṱitshi zwa muḓagasi zwayo ngei vunḓuni ḽa Mpumalanga u itela thandela ya muḓagasi u vusuludzwaho, zwine zwa ḓo engedza 1 800 MW.
Eskom yo topola maṅwe mavu ane a ḓo ṋetshedzwa u itela ndivho iyi.
Vhukando uvhu ndi ha vhuṱhogwa nahone vhu ḓo ita tshanduko kha miṅwedzi na miṅwaha i ḓaho.
Honeha, zwe u khaulwa ha muḓagasi nga u sielana zwa ri sumbedza ndi uri vhukando he ra vhu dzhia na vhune ra khou bvela phanḓa na u vhu dzhia a vhu ngo lingana.
Ngauralo ri khou thoma u shumisa maṅwe maga u itela u swikelela tsireledzo ya muḓagasi ya tshifhinga tshilapfu na u fhelisa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielana lwa tshoṱhe.
Tsha mathomo, ri khou lugisa tshiimo tsha Eskom na u khwinisa kushumele kwa mushinzhi wa muḓagasi u re hone kha zwiṱitshi zwa muḓagasi.
Tshifhinga tshi tshi khou ḓi ya, mbekanyamushumo ya ṱhogomelo ya mushinzhi wa vhubveledzi ha muḓagasi yo tsela fhasi tshoṱhe.
Zwa zwino ho dzhiwa tsheo ya uri kha miṅwedzi i ḓaho, Eskom i ḓo engedza mugaganyagwama wo ṋetshedzwaho u itela mushumo wa ndeme wa ṱhogomelo u engedza ṋetshedzo ya muḓagasi tshifhinga tshoṱhe u bva kha mveledzo ya muḓagasi wo linganaho.
Ri khou bvisa sisiṱeme ya ndaulo ye ya ita uri zwi konḓele Eskom u renga tshomedzo dza ṱhogomelo nga tshifhinga tsho teaho uri mushumo wa u lugisa u itiwe.
Iṅwe ya khaedu dzine Eskom yo ṱangana nadzo ho vha ṱhahelelo ya vhashumi vha re na zwikili na dziinzhiniara.
Tshiimiswa zwa zwino tshi khou ṱoḓa u thola vhashumi vha re na zwikili, hu tshi katela na vhalanguli vhahulwane vha kale vha ḽimaga ḽa Eskom na dziinzhiniara u bva kha sekhithara dza phuraivethe.
Vhashumi vha re na zwikili avha vha ḓo tikedza vhashumi vho fhambanaho na u thusa u khwaṱhisedza uri matshimbidzele a mushumo wa ṱhogomelo na kushumele kwa maimo a nṱha zwi khou vhuedzedzwa ngonani.
Kha miṅwedzi miraru i ḓaho, Eskom i ḓo dzhia vhuṅwe vhukando ha u engedza mveledzo ya muḓagasi wo linganaho kha giridi nga u ṱavhanyedza.
Sa ḽiga ḽa tshihaḓu, mveledzo ya muḓagasi wo linganaho i ḓo rengwa kha vhabveledzi vha muḓagasi vho ḓiimisaho vha re hone.
Haya ndi mamaga a muḓagasi a bveledzaho nḓadzo khulwane ye ya ṱoḓea na uri a ḓo kona u ṋetshedza muḓagasi uyu wo salaho kha Eskom.
Sa tshipiḓa tsha u tandulula ṱhahelelo ya dzimegawatsi, Eskom zwa zwino i dovha ya renga muḓagasi wa u engedzedza kha vhabveledzi vha phuraivethe vha re hone u fana na mimaini, mamaga a mabambiri, mavhengeleni, na zwiimiswa zwa phuraivethe zwine zwa vha na muḓagasi munzhi.
Tshivhalo tsha mashango a vhahura kha Tshipembe ha Afrika, u fana na Botswana na Zambia, a na nḓadzo ya muḓagasi u fhira une vha u ṱoḓa.
Eskom zwa zwino i ḓo thoma u ṱunḓa muḓagasi u bva kha mashango aya nga kha nzudzanyo ya Southern African Power Pool.
Eskom i ḓo shumisa thandululo ya muḓagasi ya tshifhinga nyana, u fana na dzidzhenareitha, sa maitele a u thusedza nḓadzo ya mveledziso ya zwino lwa tshifhinga nyana.
Eskom i ḓo thoma u shumisa mbekanyamushumo ine ya ṱuṱuwedza kushumisele kwavhuḓi kwa muḓagasi nga vharengi u fhungudza ṱhoḓea khulwane nga tshifhinga tshine muḓagasi wa vha u khou shumiseswa.
Ro amba tshifhinga tsho fhiraho nga ha tshikolodo tshihulwanesa tsha Eskom, tshine tsha ṱoḓa u swika R400 biḽioni.
Tshikolodo itshi tshi bvela phanḓa na u vha muhwalo kha vhukoni ha Eskom malugana na u tandulula khaedu dzavho nnzhi.
Vhufaragwama ha Lushaka hu khou shuma u khunyeledza thandululo yo khwaṱhaho ya tshikolodo tsha Eskom.
Minisṱa wa Gwama vha ḓo ṱalutshedza nga vhuḓalo uri muvhuso u ḓo sedzana hana na fhungo iḽi nga nḓila ine ya ḓo shuma musi vha tshi ṋetshedza Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha nga ṅwedzi wa Tshimedzi.
Ri ḓo shumisa masheleni a kilima o ṋetshedzwaho nga kha Just Energy Transition Partnership u bindudza kha giridi na u shumisela zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi zwo no vha ho zwa kale zwi sa tsha bveledzaho muḓagasi.
Eskom i ḓo dzudzanya thandela dza u vhea beṱiri dza soḽa ngei Komati, Majuba, Lethabo na zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi zwo vhalaho. Hezwi zwi ḓo sia 500 MW i tshi khou engedzedzwa kha sisiṱeme.
Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe yo vhekanya tshigwada tsha vhukombetshedzi ha mulayo tsho khetheaho u thusa Eskom u lwa na vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa.
Vhathu vho vhalaho vho fariwa kha maḓuvha a zwenezwino na vhaṅwe vho no ḓi tshutshiswa kha zwiito zwa vhuaḓa na vhufhura zwi kwamaho dzikhonṱhiraka dza Eskom.
Nga khwiniso kha sia ḽa ndaulo na u shumisana na tshitshavha, Eskom i ḓo vha i kha tshiimo tshavhuḓi tsha u tshimbidza mbekanyamushumo dza ṱhogomelo na vhubindudzi.
A hu tshe na tshithivheli.
Maga aya a ḓo ita uri ri kone u fhungudza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana ha vha kha luṱa lwa fhasi nyana na u fhungudza khombo ya u gonyela kha maga a nṱhesa a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana tshifhinga tshi ḓaho.
Honeha u fhelisa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana, ri tea u engedza nga u ṱavhanya, nḓadzo nnzhi kha giridi.
Zwithu zwa vhuvhili zwa ndeme vhukuma ndi u ṱavhanyisa thengo ya nḓadzo ntswa u bva kha fulufulu ḽi vusuludzwaho, gese khathihi na u khwinisa fhethu ha u vhea dzibeṱiri.
Mihasho ya muvhuso yo teaho i khou shumisana u khwaṱhisedza uri thandela dzoṱhe u bva kha Bid Window 5 ya mbekanyamushumo ya fulufulu ḽi vusuludzwaho dzi nga thoma mushumo nga tshifhinga.
Hezwi zwi katela u dzhia maitele a shumaho u ya nga ṱhoḓea dza zwi re hone fhano hayani kha thandela idzi, u dzhiela nṱha u thoma ṱhoḓea ya u fhaṱa nḓadzo ntswa nga u ṱavhanyedza.
Muhasho wa Mbambadzo, Muṱaṱisano na Nḓowetshumo khathihi na Ofisi ya Vhabveledzi vha Muḓagasi vho Imaho nga vhoṱhe vha ḓo ṋetshedza zwiṅwe zwidodombedzwa maḓuvha a ḓaho.
Tshivhalo tsha mveledzo ya muḓagasi wo linganaho ntswa yo rengwaho nga kha Bid Window 6 ya muḓagasi wa soḽa na muya tshi ḓo vha kavhili u bva kha 2 600 MW u ya kha 5 200 MW.
Ri ḓo bvisa khumbelo ya madzinginywa a fhethu ha u vhea beṱiri nga Khubvumedzi ṅwaha uno, na iṅwe khumbelo hafhu ya muḓagasi wa gese u ṱavhanyedza nga murahu.
Minisṱa wa Zwiko zwa Mineraḽa na Fulufulu vha ḓo ṋetshedza tsheo kha khovhelo dzo salaho kha Pulane ya Zwiko yo Ṱanganelaho ya 2019, na uri i ḓo vulela tshiṅwe tshikhala tsha dzi bid windows nga u ṱavhanyedza.
U khwaṱhisa vhupulani vhu shumaho, Pulane ya Zwiko zwo Ṱanganelaho ya shango i khou sedzuluswa u itela u sedza ṱhoḓea ya nyengedzedzo ya mveledzo ya muḓagasi wo linganaho na vhuḓikumedzeli ha kilima.
Tsha vhuraru, ri khou ṱavhanyisa vhubindudzi vhuhulwane ha phuraivethe kha mveledzo ya muḓagasi wo linganaho.
Ṅwaha wo fhiraho ro ḓivhadza u gonya ha tshikalo tsho randelwaho tshine ḽaisentsi ya ṱoḓea u swika kha 100 MW.
Tsheo heyi yo ṱanganedzwa zwihulwane. Yo vulela gondo thandela kha dzi sekhithara dza phuraivethe dza 80 dzo khwaṱhisedzwaho na nḓadza yo ṱanganyiswaho i fhiraho 6 000 MW.
Ro no thoma u shumisana na nḓowetshumo u ṱavhanyisa thandela dza maimo a nṱha, hune dzo vhalaho dzo no thoma mushumo wa u fhaṱa.
Tshandukiso idzi dzo shandukisa zwihulwane mbonalo ya vhubveledzi ha muḓagasi.
Nga murahu ha u bvelela ha mvusuludzo iyi na mafulufulu o sumbedzwaho nga sekhithara ya phuraivethe, ri ḓo bvisa tshoṱhe tshikalo tsho randelwaho tshine ḽaisentsi ya ṱoḓea kha mveledzo yo teaho.
Hezwi zwi ḓo ita uri vhubindudzi ha phuraivethe kha mveledzo ya muḓagasi vhuye kha maimo a nṱha.
Musi vha sa ḓo ṱoḓa ḽaisentsi, thandela dza mveledzo ntswa dzoṱhe dzi ḓo tea u ṅwalisa kha tshiimiswa tsha ndangulo na u tevhedza ṱhoḓea dza thekhinikhaḽa dza zwa u ṱumana na giridi khathihi na milayo yashu ya zwa mupo.
Iṅwe ya khaedu dzashu khulwanesa kha u engedza nḓadzo kha giridi ndi tshifhinga tshine ya tshi dzhia phanḓa ha musi thandela ya fulufulu iṅwe na iṅwe i tshi wana thendelo na u thoma u fhaṱa.
Maitele, u bva kha u dizaina u ya kha mushumo wa bindu, zwi khou ḓo dzhia tshifhinga tshi fhiraho miṅwaha miraru nga vhanga ḽa maitele a ndaulo a dzhiaho tshifhinga tshilapfu na sisiṱeme ya ndaulo i konḓaho.
Musi mulayo une wa vha hone u tshi nga vha wo lingana nga zwifhinga zwo ḓoweleaho, tshiimo tshivhi tshine ra vha khatsho tshi ṱoḓa uri ri dzhie tsheo yo teaho nga u ṱavhanyedza.
Ngauralo, ri ḓo swikisa mulayo wo khetheaho Phalamenndeni nga u ṱavhanya u itela u tandulula zwikhakhisi zwa ndangulo na zwa mulayo kha mveledzo ya muḓagasi wo linganaho ntswa lwa tshifhinga tsho pimiwaho.
Ro ambi nga fhungo iḽi matsheloni a ṋamusi na vharangaphanḓa vha mahoro a poḽotiki o imelwaho kha Buthano ḽa Lushaka.
Hu na thendelano yo ṱanḓavhuwaho ya uri maitele aya a fanela u ṱavhanyiswa musi mulayo wo khetheaho wo swikiswa Phalamenndeni.
Fhedzi zwa zwino ri ḓo ṱutshela kana u leludza dziṅwe ṱhoḓea dza ndaulo hune zwa konadzea u ita nga u ralo kha mulayo une wa vha hone zwino.
Hezwi zwi katela u fhungudza ṱhoḓea dza ndaulo dza thandela dza soḽa kha vhupo vhune ḽevele ya masana a ḓuvha kha mupo wonoyo ya vha fhasi na vhukati.
Zwi dovha zwa amba uri Eskom i nga ṱanḓavhudza thambo dza muḓagasi na zwiṱitshi zwiṱuku hu si na ṱhoḓea ya u wana thendelo ya zwa mupo kha vhupo vhune ḽevele ya masana a ḓuvha ya vha fhasi na vhukati nahone nga ngomu ha mikano ya tshiṱirathedzhi tsha muḓagasi.
Ri khou ḓo thoma u vha na fhethu huthihi hune khumbelo dza thandela dzoṱhe dza fulufulu dza ḓo iswa hone, u khwaṱhisedza khonanyo ya maitele a u ṱanganedzwa u mona na muvhuso.
Ndo ṋea ndaela mihasho na zwiimiswa ya u sedzulusa tshifhinga tsho tiwaho tshi re hone na u khwaṱhisedza uri khumbelo dzoṱhe dzi sedzwe nga u ṱavhanyedza.
Maga aya a khou dzhiwa sa nḓila ya u ḓivhadza tshiwo tsha lushaka kana tshiimo tsha shishi, sa zwe zwa sumbedziswa nga vhaṅwe.
Thusedzo idzi dzi ḓo ri tendela u ita zwo teaho u ṱavhanyisa mveledzo ya muḓagasi wo linganaho ntswa ngeno ri khou tsireledza pfanelo dza Maafrika Tshipembe vhoṱhe khathihi na u tevhedza mulayo.
A ri ṱoḓi tshiimo tsha shishi kana tshiimo tsha tshiwo tsha lushaka tshi tshi shumisa milayo ine ya tou vha khagala ine ya fanela u ri thusa kha u tandulula tshiimo tshivhi tsha fulufulu.
Tsha vhuṋa, ri khou ṱoḓa u tendela mabindu na miṱa vha tshi bindudza kha soḽa dza nṱha ha ṱhanga.
Afrika Tshipembe ḽi wana ḓuvha nga maanḓa ḽine ra tea u ḽi shumisa u bveledza muḓagasi.
Hu na khonadzeo khulwane ya miṱa na mabindu uri vha dzhenise soḽa ya nṱha ha ṱhanga na u ṱuma muḓagasi uyu kha giridi.
U ṱuṱuwedza uri vhathu vha renge soḽa ya nṱha ha ṱhanga nga vhunzhi, Eskom yo bveledza milayo na nzudzanyo dza u vhea mitengo – zwine zwa vhidzwa feed-in tariff – u itela u dzhenisa miḓini na kha mabindu oṱhe netiweke yayo.
Hezwi zwi amba uri avho vhane vha kona na vho no dzhenisaho dziphaneḽe dza soḽa miḓini yavho kana kha mabindu avho vha ḓo kona u rengisela Eskom muḓagasi munzhi une vha sa u shumise.
Ri ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe ya uri vha vhulunge muḓagasi musi ri khou lwela u fhelisa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana na u wana muḓagasi munzhi kha giridi.
Tsha u fhedzisela, ri khou shandukisa tshoṱhe sekhithara ya muḓagasi na u i lugisela vhumatshelo ho khwaṱhaho.
Ro amba tshifhingani tsho fhiraho nga ha u dzudzanya nga huswa tshiimiswa tsha Eskom, zwine zwa ḓo ita uri hu vhe na zwiimiswa zwiraru, zwine zwa vha tshiimiswa tsha mveledzo ya muḓagasi, tshiimiswa tsha tshirathisi tsha muḓagasi khathihi na tshiimiswa tsha phaḓaladzo ya muḓagasi.
Eskom yo thoma khamphani ya tshirathisi yo imaho nga yoṱhe nahone i khou tshimbila kha nḓila yone ya u fhandekanya mabindu ayo a mveledzo na phaḓaladzo mafheloni a uno ṅwaha wa 2022.
Hu si kale ri ḓo thola dzibodo dza zwiimiswa zwa tshirathisi na mveledzo.
Tshanduko dzo ṱanḓavhuwaho dza u thoma maraga wa muḓagasi une wa ḓo kona u ṱaṱisana na miṅwe dzi ḓo ṱavhanyiswa nga kha khunyeledzo ya Mulayotibe wa Khwiniso ya Ndaulo ya Muḓagasi u itela vhubindudzi ha sekhithara ya phuraivethe.
Tshanduko idzi dzi ḓo shandukisa vhukuma tshivhumbeo tsha sekhithara ya muḓagasi u itela mveledzo ya tshifhinga tshi ḓaho.
Maṅwe mashango manzhi o shumisa maitele aya nahone o kona u dzikisa mveledzo ya muḓagasi.
Dzi ḓo katela tshaka dzo fhambanaho dza zwiko zwa muḓagasi na u khwinisa tsireledzo ya nḓisedzo.
Tshanduko idzi dzi ita uri vhabveledzi vhanzhi, vha phuraivethe na vha muvhuso, vha ṱaṱisane kha vhuimo vhu linganaho.
Giridi i ḓo dzula i ya muvhuso.
Eskom i ḓo isa phanḓa u vha thikho ya nḓowetshumo ya fulufulu ya shango ḽashu musi ri tshi khou khwinisa vhukoni, khwaṱhiso ya zwa masheleni na kushumele zwayo.
U khwaṱhisedza uri maga aya a khou shumiswa nga nḓila yo konanywaho, ndo thoma Komiti ya Tshiimo tshivhi tsha Fulufulu tsha Lushaka.
Mudzulatshidulo wa komiti iyi ndi Mulangi Muhulwane kha ofisi ya Phresidennde, komiti iyi i ṱanganya mihasho yoṱhe na zwiimiswa zwine zwa shela mulenzhe kha nḓisedzo ya muḓagasi.
Komiti ya Tshiimo tshivhi tsha Fulufulu tsha Lushaka i ḓo wana nḓivho ya vhukoni ya khwinesa ine ya vha hone u bva kha mabindu, mishumo, zwiimiswa zwa vhuinzhiniara zwa phurofeshinaḽa na madzangano a tshitshavha.
Dziminisṱa dzo teaho vha ḓo vhiga thwii kha nṋe tshifhinga tshoṱhe u khwaṱhisedza uri ri khou ṱavhanya ra thoma u shumisa maga ayo.
Maafrika Tshipembe a Hashu,
Maga e nda a sumbedzisa a si a u tandulula fhedzi vhuleme vhune ra vha naho zwino.
Tshipikwa tshashu tshihulwane ndi u swikela tsireledzo ya fulufulu ya tshifhinga tshilapfu, u itela uri ri sa tsha ṱangana na ṱhahelelo ya muḓagasi hafhu.
Ro ḓiimisela u ita izwi nga u dzudzanya tshiimiswa tsha Eskom na u khwinisa kushumele kwa ḽimaga, u thoma maraga wa muḓagasi u ṱaṱisanaho, u vulela vhubindudzi ha phuraivethe kha mveledzo ntswa ya muḓagasi nga vhunzhi khathihi na u engedza vhubindudzi hashu kha fulufulu ḽi vusuludzwaho.
Maga aya ndi a ndeme kha u vusuludza nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.
Kha maitele aya, ri ḓo vhea shango ḽashu kha vhuimo ha u vha murangaphanḓa kha muratho wa u ya kha zwiko zwa fulufulu zwiswa na zwo khwaṱhaho, u shandukisa tshiimo tshivhi itshi tsha vha tshikhala tsha nyaluwo ya tshifhinga tshi ḓaho na vhukonḓeleli.
U fana na muvhuso u tshi ḓo ita mushumo wawo, ndi ita khuwelelo kha mabindu, vhashumi na tshitshavha tshoṱhe uri vha farisane na riṋe kha vhuḓidini uvhu.
Hezwi zwi katela u shumisa nga u ṱavhanyedza Eskom Social Compact na u khwaṱhisa vhuḓikumedzeli khathihi na maga o khwaṱhaho ane a ḓo dzhiwa nga vhashumisani vhashu vhoṱhe.
U fana na zwe ra tikedza vhuḓidini ha lushaka kha u langa dwadze ḽa COVID-19, na zwenezwi ri fanela u shela mulenzhe hune ra kona hone.
Sa miṱa ri nga kona u vhulunga muḓagasi.
Ri fanela u badela tshumelo na u thivhela zwa u ṱuma muḓagasi nga maitele a siho mulayoni.
Ri fanela u ṱanganela kha ṋetshedzo ya dzi soḽa na u shela mulenzhe kha thandululo.
Mabindu a fanela u fhungudza kushumisele kwao nga u shumisa muḓagasi muṱuku u bveledza mishumo yavho.
Mabindu a fanela u shumisa zwikhala izwi zwe zwa sikwa na u thoma zwa u bindudza nga kha thandela dza mveledzo ya muḓagasi.
Vha zwa mishumo vha fanela u dzhenela kha muya wa vhushumisani, vha tshi humbula uri u swikela tsireledzo ya fulufulu ndi zwone zwithu zwa vhuṱhogwa zwine ra nga zwi ita u tsireledza mishumo i re hone na u sika miṅwe miswa.
Mafhelo a vhenge o fhiraho, ndo dalela tshiṱitshi tsha muḓagasi tsha Tutuka ngei vunḓuni ḽa Mpumalanga, he kushumele kwatsho kwo vha kwo kwamea vhukuma nga zwiito zwa vhugevhenga.
Ro pfa nga ha u tswiwa ha tshomedzo dza u ita mushumo wa ṱhogomelo dza dovha dza rengiselwa hafhu tshiṱitshi tsha muḓagasi tsha Tutuka na zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi.
Ro vhudzwa nga ha vhuvhava ha ole nga vhunzhi hune ha khou dzulela u itwa na u tshinyadza nga khole tshomedzo u itela uri Eskom i hire tshomedzo kha dzikhonṱhiraka dza phuraivethe.
Zwine zwa khou bvelela tshiṱitshini tsha Tutuka na kha zwiṅwe zwiṱitshi zwa muḓagasi ndi tshinyadzo ine ya khou itwa nga khole nga zwigwada zwa vhugevhenga ho dzudzanywaho zwine zwa khou kwashekanya tshiimiswa na u tshinyadza ikonomi yashu.
Nga murahu ha madalo a Tutuka, ndo ṱangana na vhalanguli vha tshiṱitshi tsha muḓagasi vha Eskom.
Ndo takadzwa vhukuma nga phambano ya mirafho ya tshigwada itshi tsha vhanna na vhafumakadzi na vhuḓikumedzeli havho u shumisa zwikili zwo fanelaho na u vhona uri mushumo wa ṱhogomelo u khou bveledzwa nga vhukoni.
Ri swikisa ndivhuwo zwigwada izwi kha mushumo wavho une vha khou ita kha zwiṱitshi zwa muḓagasi izwi.
Vha tou vha tshivhonelo tshavhuḓi vhukuma kha riṋe vhaṅwe roṱhe.
Maga ane ra khou a ḓivhadza madekwana ano, khathihi na maga ane ro no a dzhia, zwi ḓo ṱavhanyisa u fhelisa thaidzo ya u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
A ḓo vhea shango ḽashu kha gondo ḽavhuḓi ḽa u ya kha ṋetshedzo ya fulufulu ḽo khwaṱhaho, ḽi sa ḓuri khathihi na ḽi fulufhedzeaho lwa tshifhinga tshilapfu.
Arali ra shumisana, arali ra hwesana vhuḓifhinduleli, arali ra kona u ita mushumo nga tshifhinga na u bveledza zwe ra fhulufhedzisa, ri ḓo fhedza vilili ḽa fulufulu na u sika zwiimo zwa nyaluwo khathihi na u sika mishumo.
Ra nga kona u fhira izwo, zwi ḓo sumbedza uri ro ḓiimisela u sedzana na khaedu ya u fhaṱa nga huswa shango ḽashu ḽine ra ḽi funa.
Ndi a livhuwa.
