17 Jun 2014
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka (NA),
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu (NCOP),
Mufarisa Mulangadzulo wa NA na Mufarisa Mudzulatshidulo wa NCOP,
Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, Muṱhonifhei Vho Cyril Ramaphosa,
Mufarisa Muphuresidennde wa Kale Vho Kgalema Motlanthe,
Muṱhonifhei Muhaṱuli Muhulwane wa Riphabuḽiki, na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi,
Minisiṱa dzi ṱhonifheaho na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangavunḓu na Zwipikara zwa Vhusimamulayo ha kha Vunḓu,
Mudzulatshidulo wa SALGA, na vhurangaphanḓa hoṱhe ha muvhuso wapo,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala,
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Chapter 9,
Vharangaphanḓa vha bvaho kha sekithara dzoṱhe,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Good evening, sanibonani, molweni, riperile, dumelang, ndi madekwana, goeie naand.
Ndi pfa ndo hulisea zwihulu musi ndi tshi vha ṋetshedza Mulaedza wa Lushaka wa u thoma wa vhuvhusi ha demokirasi ya vhuṱanu.
Kha vha ri ndi thome nga u livhisa maipfi a ndiliso kha uri sia hu vhavhaho ha Muṅwaleli wa Phalamennde Vho Michael Coetzee.
U shela havho mulenzhe kha u lwela mbofholowo na demokirasi ari nga ḓo zwi hangwa na luthihi.
Vhege yo fhiraho ro ṱutshelwa nga mme ashu, Vho Mme Epainette Mbeki. Ndededzo na maipfi avho a vhuṱali ri ḓo zwi elelwa. Ri livhisa maipfi a ndiliso zwi tshi bva vhuhoneni ha mbilu dzashu kha muṱa wa ha Mbeki.
Mbilu dzashu dzi na miṱa ya miraḓo ya SANDF vho lovhaho kha khombo ya bupo yo iteaho ṋamusi ngei Mpumalanga musi vha khempheni ya vhugudisi. Ri tama avho vho huvhalaho vha tshi ṱavhanya vha fhola.
Vha hashu,
Ri kha ḓi bva kha khetho dza guṱe dza lushaka dzo vhaho hone nga dzi 7 Shundunthule. Ro ḓi imisela u shuma na madzangano oṱhe Phalamenndeni musi ri tshi khou isa Afurika Tshipembe phanḓa.
Kha Mulaedza wa Lushaka wa Luhuhi, ndo sumbedzisa ngaha nganea yavhuḓi ya miṅwaha ya 20 ya mbofholowo na demokirasi.
Ro amba uri Afurika Tshipembe ndi fhethu ha khwiṋe ha u dzula hone u fhirisa zwe ḽa vha ḽi zwone nga 1994, na uri matshilo a vhathu vhashu vha dzimiḽioni o no khwinifhala.
Fhedziha, sa zwe zwa sumbedziswa kha Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) na Tsedzuluso ya Miṅwaha ya 20 ya Ofisi ya Muphuresidennde, khaedu tharu dzine dza vha vhushai, vhushaya ndinganyo na u sa tholwa zwi kha ḓi isa phanḓa na u kwama matshilo a vhathu vhanzhi.
Musi ri tshi khou dzhena kha luṱa lwa vhuvhili lwa u bvela phanḓa hashu u bva kha muvhuso wa khethululo uya kha muvhuso wa demokirasi ya lushaka, ri khou tea u sedzesa kha tshanduko khulwane ya ikonomi ya matshilisano uri ri kone u kunda khaedu idzi tharu.
Tshanduko a i nga ḓo vha hone arali hu songo vha na vhudzheneleli ho khwaṱhaho.
Ri na Mbekanyamushumo ya Kushumele yo tewaho kha Manifesto wa ANC na NDP.
Ikonomi ndi yone yo sedzeswaho khayo kha mbekanyamushumo iyi. Ri kha ḓi tenda kha uri tshikonisi tshihulwane kha fulo ḽa u lwa na vhushai, ndi u sikwa ha mishumo yavhuḓi na zwa uri, uri hu sikwe mishumo iyo zwi khou ṱoḓa ikonomi i aluwaho nga u ṱavhanya.
Ro ta gemo ḽa nyaluwo ya 5% nga 2019. Uri ri swikelele izwi, ri ḓo sedza kha maga na vhudzheneleli ho fhambananaho uri ri takuse ikonomi.
Ro ta gemo iḽi nga tshifhinga tshi konḓaho vhukuma. Ikonomi a yo ngo tou aluwa zwavhuḓi kha miṅwaha miraru yo fhiraho zwine zwa khou ita uri miṱa minzhi i konḓelwe.
Nyaluwo i ongolowaho yo vhangwa na nga ikonomi ya ḽifhasi ine ya khou tsela fhasi, tsha vhuvhili ndi nyimele dzapo, u fana na zwiṱereke zwa dzikhakhathi zwi dzhiaho tshifhinga tshilapfu tshiṅwe tshifhinga, na u sa vha hone ha fulufulu.
Musi mupo wa zwa vhashumi u siho kha vhuimo havhuḓi kha ikonomi, ndi zwa ndeme uri vhafarisani vha matshilisano vha ṱangane vha tandulule pfudzungule na tshifhinga tshi fhelelaho kha zwiṱereke.
Vhafarisani vha matshilisano vha ḓo tea u dzudzanya vhushayandinganyo ha miholo. Riṋe sa Muvhuso ri ḓo sedzulusa ngaha khonadzeo ya muholo wa fhasi wa lushaka sa maṅwe a maitele a ndeme a u fhungudza vhushayandinganyo ha miholo.
Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo tshimbidza nyambedzano ya vhafarisani vha matshilisano kha sia ḽa Nedlac.
Tsha vhuvhili, Muvhuso u ḓo shela mulenzhe kha u vha hone ha tshiga tsha shango tsha Thendelano ya Muhanga wa Nḓowetshumo ya Migodi i Bvelelaho we wa dzhenelelwa nga vhashumi, mabindu na muvhuso mahoḽa, fhasi ha vhurangaphanḓa ha Mufarisa Muphuresidennde wa kale Vho Kgalema Motlanthe.
Zwazwino mushumo uyo u ḓo rangwa phanḓa nga Muphuresidennde.
Ri ḓo fhaṱa dzinnḓu na dziṅwe tshumelo u itela u vusuludza dziḓorobo dza migodini, sa tshipiḓa tsha thendelano ya Tshimedzi 2012 yo vhaho hone vhukati ha mabindu na muvhuso na vhashumi.
Ho sedzeswa vhupo ha migodi ya Matlosana, Emalahleni, Sekhukhune, Lephalale, West Rand na Matjhabeng.
Ho thomiwa Komiti ya Ngangomu ya Mvusuludzo ya Zwitshavha zwo Tsikeledzeaho zwa Migodini fhasi ha vhurangaphanḓa ha Minisiṱa wa Ofisi ya Muphuresidennde Vho Jeff Radebe vha shumanaho na u Puḽana, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele.
Miraḓo ya komiti hu katelwa Minisiṱa wa Zwiko zwa Minerala, wa Maḓi na Tshampungane, wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, wa Mveledziso ya zwa Matshilisano, wa Vhashumi, wa Madzulo a Vhathu, wa Mutakalo, wa Mveledziso ya Ikonomi na wa Gwama.
Kha u isa phanḓa na u khwinisa nyimele dza nzulele ya vhashumi vha migodini, Muvhuso u khou sedzulusa khamphani dza migodini uri dzi khou tevhedzela naa magemo a Thendelonzwiwa ya Mugodini, dzi elanaho na u khwinifhadza nyimele dza nzulele ya vhashumi.
Khamphani dzi khou lavhelelwa u shandukisa kana u khwinifhadza dzihosiṱele uri dzi vhe yunithi dza miṱa, u swikelela phimo ya uri muthu muṅwe na muṅwe a wane rumu yawe na u vhona uri vhashumi vha migodini vha na miḓi yavho vhone vhaṋe.
Ri khou humbela uri khamphani dzi si pfuke datumu ya u vala ya 2014 ya magemo aya kha u isa pfanelo iyi ya u hulisa vhashumi vha migodini.
Miraḓo i ṱhonifheaho
Vhaeni vho khetheaho,
Tshiimo tshire fhasi tsha vhubindudzi ndi tshone tshithivheli tshihulwane tsha nyaluwo ya ikonomi. Ri khou tea u shumisana na sekithara dza phuraivethe kha u bvisa zwithivheli kana zwithithisi zwa vhubindudzi.
Ri khou tama u vhona sekithara dza phuraivethe dzi tshi sumbedza u vha na fulufhelo kha ikonomi sa sekithara ya tshitshavha.
Ri ḓo isa phanḓa na u dzhenisa mabindu kha u khwinisa nyaluwo yo katelaho na u fhaṱa tshitshavha tshi bvelelaho nga nḓila khulwane. Nga kha zwenenzwi, ndi ḓo ita muṱangano wa Tshigwada tshi Shumaho tsha Mabindu tsha Vhuphuresidennde
Nga murahu ha muṱangano wa u fhedzisela wa Tshigwada tshi Shumaho mahoḽa, ho thomiwa zwiṱirimu zwa u shuma zwa rathi na uri zwo no thoma u ambedzana ngaha thandululo ya zwithithisi zwo fhambanaho zwa u ita mabindu Afurika Tshipembe.
Mafhungo ayo o ambiwa nga vhalanguli na dziCEO dza khamphani khulwane kha sesheni tharu dza u shuma dzo fhambanaho dze nda dzi farela ngei Mahlamba Ndlopfu nga ṅwedzi wa Ḽara na wa Nyendavhusiku mahoḽa.
Muṱangano u tevhelaho wa Tshigwada tshi Shumaho u ḓo isa phanḓa vhufarani ha nyaluwo yo katelaho na mveledziso i yaho phanḓa.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ri khou tea u dzhia tsheo dzo khwaṱhaho kha u shumana na zwithivheli zwa fulufulu ḽa shango uri ri kone u vha na mupo wavhuḓi wa nyaluwo.
Mbekanyamushumo yo bvelelaho ya u dzhenisa muḓagasi yo shandukisaho matshilo a miṱa minzhi yo swikelelwa nga kha mbetshelwathungo ya muḓagasi wa tshiedza, une a wo ngo itelwa u katela phaḓaladzo ya fulufulu ḽinzhi.
Nyimele iyi i khou ṱoḓa tshanduko yo khwaṱhaho ya sekithara ya fulufulu, uri hu bveledzwe fulufulu ḽo ṱanganelaho ḽi yaho phanḓa ḽi katelaho malasha, fulufulu ḽa ḓuvha, ḽa muya, ḽa maḓi, gese na nyukiḽiya.
Tshanduko iyi i ḓo ṱoḓa hu tshi shandukiswa tshivhumbeo nga nḓila ine mihasho ya muvhuso, khamphani dza muvhuso dzi kwameaho na nḓowetshumo nga u angaredza dza tandulula ngayo khaedu dza fulufulu.
Puḽane ya fulufulu i dovha ya ṱoḓa nyingapfuma na mveledziso ya vhashumi kha sekithara ya fulufulu.
Ri khou dovha ra ṱoḓa u topola maitele a tshanduko u ṱavhanyisa tswikisedzo na nḓisedzo nga muvhuso kha sekithara ya fulufulu.
Kha u dzudzanyela tshikhala tsha vhuimiswa, ri kati na u shandukisa Nyukiḽiya ya Lushaka na Komiti ya Pfananyo ya Vhurangaphanḓa ha Fulufulu ha Khabinethe, uya kha Komiti ṱhukhu ya Khabinethe ya Tsireledzo ya Fulufulu.
Komiti ṱhukhu i ḓo vha na vhuḓifhinduleli ha zwine zwa sa ḓo tshimbidzwa nga nḓila yone, nzudzanyo na tsumbanḓila ya zwi itwaho kha sekithara ya fulufulu.
Komiti ṱhukhu i ḓo dovha ya vhona uri Eskom i wane thikhedzo yo teaho uri i kone u ita mushumo wayo na uri i dzule yo sedza kha u swikelela zwipikwa na magemo ayo.
Uri ri swikelele zwipikwa zwashu zwa tsireledzo ya fulufulu, khampani dza muvhuso dzire kha Sekithara ya Fulufulu, sa Eskom, Dzangano ḽa Fulufulu ḽa Nyukiḽiya ḽa Afurika Tshipembe na Tshikwama tsha Fulufulu ḽa Vhukati dzi ḓo tea u shuma nga kha maitele o vusuludzwaho uri dzi kone u swikelela ndivho iyi.
Hu khou tea u itwa mushumo kha tshiimo tsha thekhinikhaḽa kha masia oṱhe a fulufulu nga mannḓa fulufulu ḽa nyukiḽiya na gese ya mupo zwi tshi elana na ndambedzo, tsireledzo, tshinyadzo na mveledziso yapo ya khethekanyo idzo.
Nyukiḽiya iya kona u bveledza megawatsi dzi fhiraho 9000, ngeno gese ya mupo i tshi dzhiiwa sa yone i tshimbidzaho ikonomi yashu.
Ri ḓo isa phanḓa na gese ya mupo kha muhanga wa milayo ya mupo washu wavhuḓi.
Hu dovha ha vha na mishumo ya tshihaḓu ine ra khou ḓidzhenisa khayo, kha themo pfufhi. Hu ḓo engedzwa mvelaphanḓa kha saithi ya tshiṱitshi tsha muḓagasi tsha Medupi.
Puḽane dza u lambedza nga masheleni tshiṱitshi tshihulwane tshi tevhelaho tsha malasha a mulilo, Coal 3, dzi ḓo itwa nga u ṱavhanya uri hu thomiwe thengiso.
Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na luṱa lwa vhuṋa lwa mbekanyamushumo ya vhabveledzi vho ḓiimisaho vha muḓagasi wa fulufulu ḽi vusuledzeaho, uri vha dzhiele nzhele fulufulu ḽa muya, ḽa ḓuvha, biomass na dziṅwe thekhinoḽodzhi dzi engedzaho zwikhala kha vhupo ha mahayani.
Tshipikara na Mudzulatshidulo vha ṱhonifheaho,
Ri khou dovha ra lavhelesa phanḓa ha mikaṋo yashu ri tshi itela tsireledzo ya fulufulu.
Mahoḽa nga Tshimedzi ro saina Thendelano ya Thandela ya Muḓagasi wa Maḓi wa Grand Inga na Muvhuso wa Democratic Republic of Congo. Thandela iyi khulwane nahone ya tshiṱirathedzhi ina khonadzeo ya u bveledza 40 000 megawatsi ya muḓagasi wa maḓi.
Shango ḽashu ḽi ḓo vhuelwa nga nḓila khulwane nga kha thandela iyi ire na mutsindo.
Kha u dzudzanyela u thoma u shuma ha puḽane ya fulufulu, ri khou tea u khunyeledza vhusimamulayo vhu elanaho na u fhaṱulula nḓowetshumo ya fulufulu sa mbonela phanḓa ya Mulayotibe wa Mushumisi o Ḓiimisaho wa Sisiṱeme ya Makete, Puḽane ya Zwishumiswa zwo Ṱanganelaho na dziṅwe mbekanyamaitele dzi kwamaho sekithara ya Fulufulu.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
Ri lushaka lune lwa khou shuma.
Ri tshi engedza kha vhudzheneleli vhuhulwane ha tsireledzo ya fulufulu, ri ḓo isa phanḓa na u shumisa Puḽane ya Themamveledziso ya Lushaka i bvelelaho, fhasi ha ndangulo ya Khomishini ya Pfananyo ya Themamveledziso ya Vhuphuresidennde, u mona na shango.
Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, ro bindudza ṱhiriḽiyoni rannda kha themamveledziso ntswa u itela nḓisedzo ya maḓi, fulufulu, vhuendi, tshampungane, zwikolo na dzikiḽiniki na vhuṱumani ha inthanethe kha vhathu vhashu.
Kha miṅwaha miraru i ḓaho, ri ḓo shumisa R847 biḽiyoni kha themamveledziso na uri hu ḓo thomiwa na u khunyeledzwa thandela dzo vhalaho.
U fhaṱwa ha Damu ḽa Mzimvubu ngei Kapa Vhubvaḓuvha hu ḓo ya phanḓa, na u takuswa ha luvhondo lwa Damu ḽa Clanwilliam ngei Kapa Vhokovhela.
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, vhunzhi ha mushumo wa u fhaṱa Luṱa lwa vhuvhili lwa Thandela ya Maḓi ya Lesotho Highlands u ḓo vha wo khunyelela.
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, ri ḓo khunyeledza u fhaṱa dzidishi dza MeerKat dzi fhiraho 60 na u thoma u fhaṱa Square Kilometre Array dish antennas dza 100.
Ri ḓo engedza, na u ita uri hu vhe na tswikelelo ya themamveledziso ya mafhungo na vhudavhidzani na tshumelo dza vhudavhidzani ha eḽekiṱhironiki, hu tshi katelwa na burodibennde na khasho ya didzhithaḽa,
Khabinethe yo thoma u shumisa “South Africa Connect”, Mbekanyamaitele na Tshiṱirathedzhi tshashu tsha Burodibennde, nga Nyendavhusiku mahoḽa uri mushumo uyu uye phanḓa.
Ri ḓo isa phanḓa na dziṅwe thandela dzo fhambanaho dzine dza ḓo shandukisa nyimele ya nzulele ya vhathu vhashu na u alusa ikonomi yashu.
Vha hashu,
Mbekanyamushumo yashu ya tshanduko ya ikonomi ya matshilisano i ḓo iswa phanḓa kha u shumiswa ha Puḽane ya Vhuitwa ha Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo.
Ri ḓo alusa zwirengiswa zwapo na u engedza mveledziso yapo hune muvhuso wa ḓo renga 75% ya thundu na tshumelo kha vhabveledzi vha Afurika Tshipembe.
Ri ḓo shumisa sekithara ya fulufulu ḽi vhuedzedzeaho, u bveledzwa ha mabasi, khonṱhiraka ya Transnet ya R50 biḽioni ya ṱhoho dza zwidimela na thandela dza zwiporo dza PRASA vhukati ha zwiṅwe, uri ri aluse zwine ra vha nazwo na u engedza nyaluwo.
Ri ḓo dovha hafhu kha miṅwaha miṱanu i ḓaho ra engedza mveledziso ya ikonomi ya dzingu na nḓowetshumo, nga kha u thomiwa ha Zounu dza Ikonomi yo Khetheaho u mona na shango.
Ri ḓo isa phanḓa na u tikedza nga kha vhuṱuṱuwedzi, vhuṱaṱisani ha auto, zwiambaro, mukumba, zwienda na nḓowetshumo dza mawiviwa, zwine zwa bveledza mishumo.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Naho nyimele dza mbambadzo dzi siho kha tshiimo tshavhuḓi kha mimakete yayo, sekithara ya vhuendelamashango ya Afurika Tshipembe yo isa phanḓa na u sumbedza nyaluwo yavhuḓi nga 2013, ya swikelela rekhodo ya nṱha ya 9,6 miḽioni ya vhaendela mashango vho ḓaho vha tshi bva kha mashango a nnḓa.
Vhathu vha funa shango ḽashu na uri vha kha ḓi isa phanḓa na u dalela Afurika Tshipembe.
Ri na gemo ḽe ra ta ḽa u engedza tshivhalo tsha vhaeni vha ḓaho tsha nṱha ha 15 miḽioni nga ṅwaha wa 2017.
Ri khou dovha ra sedza kha u engedza vhushelamulenzhe ha vhuendelamashango kha mbuelo ya shango uya kha biḽioni dzi fhiraho R125 nga 2017.
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, ri ḓo dzhiela nṱha thikhedzo ya mabindu maṱuku, na ḓorobo ṱhukhu na mabindu a sekithara dzi songo dzudzanyeaho na zwiṅwe vho, izwo zwi ḓo vha hone nga u shumisa mbekanyamushumo ya mveledziso ya SMME kha u alusa u Mannḓafhadzwa ha Ikonomi yo Engedzwaho yo Tewaho kha Vhathu Vharema.
Ri ḓo ṱuṱula u shumiswa ha Mulayo wa u Mannḓafhadzwa ha Ikonomi yo Engedzwaho yo Tewaho kha Vhathu Vharema wo khwiniswaho na Mulayo wa Ndinganyo ya u Tholwa, uri ri kone u shandukisa vhuṋe, ndangulo na ndango ya ikonomi.
Ri ḓo engedza vhashumi vhanzhi na zwikimu zwa vhuṋe ha mukovhe wa tshitshavha na u alusa vhudzheneleli ha vhoramabindu vha vharema kha u vhuedzedza nḓowetshumo ya ikonomi.
Vha hashu,
Ndaka yashu yo fhelela ya Zwiimiswa zwa Gwama ḽa Mveledziso i swika kha R230 biḽioni.
Fhedziha, tshanduko dzine dza i ḓisa kha mveledziso a i ngo ṱanḓavhuwa na mbekanyamushumo dzadzo dza vhubindudzi a dzi tshimbidzwi zwavhuḓi.
Zwiimiswa zwi ḓo sudzuluswa kha miṅwaha miṱanu i ḓaho uri zwi vhe inzhini ya vhukuma ya mveledziso ya ikonomi ya matshilisano.
Kha lutsinga lwonolo luthihi, Postbank i ḓo thuswa uri i kone u shela mulenzhe kha nyengedzedzo ya tshumelo dza u vhulunga kha vhashayaho na vha shumaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
U manḓafhadzwa ha vhaswa hu ḓo dzhielwa nṱha kha mbekanyamushumo yashu ya tshanduko ya ikonomi.
Muvhuso u ḓo thoma maṅwe maga a u ṱavhanyisa u tholwa ha vhaswa, a elanaho na Thendelo ya u Tholwa ha Vhaswa.
Ri ḓo engedza tshivhalo tsha poswo dza vhugudela mushumo kha sekithara ya muvhuso, hune muhasho muṅwe na muṅwe wa muvhuso na zwiimiswa zwa muvhuso zwa ḓo tea u thola vhagudi uri vha wane tshenzhemo ya mushumo.
Sekithara ya phuraivethe yo fhindula nga nḓila yavhuḓi kha u thomiwa ha vhuṱuṱuwedzi ha muthelo wa u tholwa. Kha miṅwedzi miṱanu fhedzi, hu na vhashumi vha linganho 133 000 vho vhuelwaho na vhatholi vha linganaho 11 000 vho shelaho mulenzhe kha zwikimu zwa vhuṱuṱuwedzi.
Vhunzhi ha vhathu vho tholwa kha dziholosela na kha mbambadzo ya thengo, vhubveledzi na sekithara dza gwama.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho,
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho,
Ubva nga 2004 muvhuso wo tshimbidza Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzwaho (EPWP), i ṋetshedzaho zwikhala zwa mishumo na vhugudisi kha vha si na mishumo. Luṱa luswa lu ḓo ṋetshedza zwikhala zwa mishumo zwa miḽioni dza rathi nga 2019. Ri khou fhaṱa kha mvelaphanḓa yo itwaho miṅwahani yo fhiraho.
Ro sika mishumo i swikaho miḽioni nṋa kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho.
Vhurangeli ha mupo wa EPWP vhu fanaho na u shuma nga malaṱwa, matzhava, zwa maḓi, mulilo na mbekanyamushumo ya Tshumelo ya Mupo wa Vhaswa na zwone zwi ḓo engedzwa nga 2019, hu tshi tikedzwa mveledziso ya vhaswa.
U engedza kha zwenezwo, Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo tewaho kha muvhuso wapo i ḓo engedzwa u itela u ṋetshedza zwikhala zwa mishumo ya miḽioni mafheloni a 2019.
Vha hashu,
Ro nanga vhulimisi sa tshone tshitshimbidzi tshihulwane tsha mishumo. Gemo ḽashu ndi uri sekithara ya vhulimisi i sike mishumo ya miḽioni nga 2030.
Muvhuso u ḓo ṋetshedza thikhedzo khulwane kha vhorabulasi vha sa athu bvelelaho nga u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya mavu na u ṋetshedza thikhedzo ya thekhinikhaḽa, themamveledziso na masheleni.
Thikhedzo i ḓo ya kha zwitshavha na uri ri ḓo dzhenelela kha mveledziso ya zwiḽiwa na vhulimi ho sedzaho kha miṱa uri hu sa vhe na ṱhahelelo ya zwiḽiwa, zwi tshimbilelanaho na mbekanyamushumo ya mveledziso ya zwiḽiwa ya Fetsa Tlala (U fhedza Nḓala).
Ri ḓo ita uri mbilo dza mavu dzi sa athu dzudzanywaho, dzo iswaho phanḓa ha datumu ya u vala ya 1998 dzi khunyeledzwe nga u ṱavhanya. Ri ḓo dovha hafhu ra vula lwa miṅwaha miṱanu uri hu ḓiswe mbilo uri mavu a vhuedzedzwe kha vhaṋe vhao, na u dzudzanya zwo siedzwaho musi hu tshi valwa nga 1913 kha miṱa ya Khoi na San.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho,
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho,
Sub-Saharan Africa i khou ṋaṋa u vha mufarisani muhulwane wa shango ḽashu kha mbambadzo. Ro ṱuṱuwedzwa nga uri vhubindudzi ha Afurika Tshipembe kha dzhango ho engedzea ubva kha R5,5 biḽioni nga 2002 uya kha R32,3 biḽioni nga 2013.
Mbambadzelannḓa dzashu kha dzhango dzi khou engedzea ṅwaha muṅwe na muṅwe, zwazwino dzi kha 28,5% u bva kha 22,6% ya 2002.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo isa phanḓa na u kunda ṱhanganelo ya dzingu yo ṱanḓavhuwaho nga kha Mbumbano ya Maitele a Tshipembe ha Afurika, SADC na Vhupo ha Mbambadzo ha Mahala ha Masia Mararu hu katelaho Vhubvaḓuvha na Tshipembe ha Afurika.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ri tama vhathu vhashu vha tshi ḓiphina nga muvhuso wapo.
Ro thetshelesa dzimbilaelo na makumedzwa a vhadzulapo vha Afurika Tshipembe kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, zwi tshi elana na kushumele kwa mimasipala.
Zwazwino ndi tama u vha kovhela puḽane yashu ya kushumele ya u vusuludza muvhuso wapo.
Masipala yashu yo fhaṱwa kha mutheo wo khwaṱhaho, kha miṅwaha ya 20 yo fhiraho ya demokirasi.
Ro sedzulusa mimasipala yashu yoṱhe.
Ro sedzulusa ndango ya masheleni ya mimasipala iyo, nḓila ine ha shumiwa ngayo kha maitele a vhusimamulayo, khathihi na vhukoni hayo ha u ṋetshedza dzithandela hu u itela u fhelisa zwithivheli zwire hone.
Ro dovha ra sedza uri mimasipala i fhindula hani migwalabo ya nḓisedzo ya tshumelo. Ho vha na mvelaphanḓa khulwane kha mimasipala minzhi.
Fhedziha, ri kha ḓi vha ro sedzana na khaedu nnzhi kha miṅwe mimasipala.
Ro takadzwa nga mimasipala ya 11 yo shumaho zwavhuḓi kha odithi, tshinyalelo kha magavhelo a themamveledziso ya masipala na nḓisedzo ya tshumelo.
Mimasipala ya 11 ndi i tevhelaho:
1. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Nkangala.
2. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Cacadu.
3. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Zululand.
4. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Umzinyathi.
5. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Ilembe.
6. Masipala Wapo wa Knysna.
7. Masipala wa Tshiṱiriki tsha West Coast.
8. Masipala Wapo wa Matzikama.
9. Masipala Wapo wa Mossel Bay.
10. Masipala Wapo wa Breede Valley na
11. Masipala Wapo wa Steve Tshwete.
Ri fhululedza mimasipala kha kushumele uku.
Ndingo khulwane yo itwaho kha mimasipala yo fhambanaho yo sumbedzisa hune thikhedzo ya khou ṱoḓea hone.
Ri ḓo isa thikhedzo kha mimasipala i tevhelaho:
Masipala wa Tshiṱiriki tsha Amathole ngei Kapa Vhubvaḓuvha, Bannga yashu ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika yo themendela ndambedzo ya u bveledzisa themamveledziso.
Thandela dzo vhalaho dza ḓana, nga mannḓa dza maḓi na tshampungane, dzi ḓo thomiwa na uri ndivho khulwane ndi ya u dzi khunyeledza kha miṅwedzi ya 12 i ḓaho.
Kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Umzinyathi, ngei KwaZulu-Natal, hu ḓo ṋetshedzwa masheleni a u bveledza thandela dza themamveledziso dzi tshi khou katela nga mannḓa u pangwa ha muḓagasi miḓini.
Mimasipala yapo ine ya ḓo shumiwa hu katelwa wa Msinga, Umvoti na Nquthu.
Kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Alfred Nzo ngei Kapa Vhubvaḓuvha, hu ḓo ṋetshedzwa masheleni a u bveledza thandela dza themamveledziso hu tshi katelwa nḓisedzo ya maḓi, tshampungane na muḓagasi.
Masipala Yapo yo katelwaho ndi Mbizana na Ntabankulu, hure na vhathu vha swikaho miḽioni.
Ri ḓo tikedza Masipala Wapo wa Lukhanji kha u dzudzanyula vhulanguli hawo na u shumisa puḽane dza thikhedzo kha u ṋetshedzwa ha maḓi na muḓagasi.
Ri ḓo thusa Masipala wa Tshiṱiriki tsha OR Tambo u dzikisa vhulanguli na tshivhumbeo tsha dzangano na u ṱavhanyisa u shumiswa ha Puḽane dza Vhudzheneleli ha Muphuresidennde.
Kha Masipala Wapo wa Mbhashe ri ḓo shumisa puḽane dza ndango ya malaṱwa na u tandulula thaidzo ya maḓi a fhasi o tshikafhadzwaho.
Kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Ngaka Modiri Molema ngei Devhula Vhukovhela, muvhuso wa lushaka u ḓo tikedza na u shumisana na Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika kha u tandulula ndambedzo ya themamveledziso ya maḓi na tshampungane.
Ri ḓo thusa Ḓorobo ya Johannesburg ngei Gauteng u tandulula thaidzo ya sisiṱeme ya zwikolodo.
Ri ḓo thusa Masipala Wapo wa Moqhaka ngei Free State kha u fhelisa khaedu ya u shumisa mabakete sa mabunga na mabunga o vuleaho.
Ngeno mushumo u kati wa u fhelisa u shumiswa ha mabakete sa mabunga u mona na shango. Izwi zwi ḓo dzhielwa nṱha nga Tshigwada tsha Minisiṱa dza ngangomu kha Nḓisedzo ya Tshumelo ye nda i thoma. Thimu iyo yo rwangwa phanḓa nga Minisiṱa Vho Pravin Gordhan.
Thimu iyo i katela Minisiṱa wa u Puḽana, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele kha Ofisi ya Muphuresidennde, wa Madzulo a Vhathu, wa Maḓi na Tshampungane, wa Vhuendi, wa Zwa Muno, wa Mabindu a Muvhuso, wa Fulufulu, wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuyedzedzo ya Mavu, wa Mutakalo na Pfunzo ya Mutheo.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho, na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho,
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho muvhuso wapo u ḓo sedzesa kha uri u shandukisa hani vhupo uri vhuvhe ḓorobo.
Afurika Tshipembe ḽi khou vha ḓorobo u mona naḽo ḽoṱhe. Nga 2011 vhathu vha shango ḽashu vha swikaho 63% vho vha vha tshi khou dzula dziḓoroboni na uri izwi zwi khou lavhelelwa u ya phanḓa kha miṅwaha ya fumi iḓaho.
Muhanga wa Mveledziso ya Ḓorobo wo Ṱanganelaho wa muvhuso washu u ḓo khunyeledzwa nga 30 Fulwana 2014.
U ḓo ḓisa zwithu zwiswa kha dziḓorobo dza Afurika Tshipembe.
U ḓo sumbedzisa muhanga wa mbekanyamaitele wa uri sisiṱeme ya ḓorobo ya Afurika Tshipembe i nga dzudzanyululwa hani uri dziḓorobo dzi vhe dzo katelwaho, na u vha na zwishumiswa zwo teaho na fhethu havhuḓi ha u dzula hone kha miṅwaha i ḓaho ya 20 uya kha ya 30.
Roṱhe kha ri ise muvhuso wapo phanḓa!
Vha hashu,
Kha miṅwaha ya 20 yo fhiraho, ro isa thikhedzo nga nḓila khulwane kha miṱa i kundelwaho nga kha vhubindudzi ha dzinnḓu, u engedzwa ha mbekanyamushumo dza mindende na nyengedzo ya tswikelelo ya pfunzo na ndondola mutakalo ya ndeme.
Tshifhingani tshi ḓaho, hu ḓo iswa phanḓa na u khwaṱhisedza phungudzo ya vhushai.
Ri ḓo isa phanḓa na u bindudza kha pfunzo na mveledziso ya zwikili vhunga zwi zwone khoṋo ya nyaluwo ya ikonomi na mveledziso. Ri khou ṱoḓa dziinzhiniara, vha shumanaho na muḓagasi, vha dziphaiphi, madokotela, vhadededzi na vhaṅwe vho gudelaho uri vha fhaṱe ikonomi ya shango ḽashu.
Pfunzo i dzula iya ndeme kha muvhuso uno. Ri ḓo isa phanḓa na u alusa tswikelelo ya pfunzo nga u vhona uri vhana vhoṱhe vha miṅwaha ya vhukati ha sumbe na 15 vha khou dzhena tshikolo.
Ri ḓo engedza tshivhalo tsha vhagudiswa vha Gireidi 12 vhane ḓo dzhena yunivesithi, u bva kha 172 000 ya 2013 uya kha 250 000 nga 2019.
Mahoḽa ro kona u vula tshikolo tshithihi nga vhege ngei Kapa Vhubvaḓuvha na uri ri ḓo isa phanḓa na u fhelisa zwikolo zwo fhaṱwaho nga mavu na zwifhaṱo zwa hone zwi si zwavhuḓi.
Tshivhalo tsha vhaswa vhare dziyunivesithi na magudedzini tsho engedzea miṅwahani yo fhiraho. Vhorakhoṱhiraka vha ḓo ya saithini nga Khubvumedzi u fhaṱa yunivesithi ntswa ngei Devhula Kapa na Mpumalanga.
Ṅwaha u ḓaho nga Phando, hu ḓo ṱanganedzwa tshigwada tsha u thoma tsha matshudeni vha u gudela vhudokotela kha yunivesithi ntswa ya vhudokotela ya Limpopo.
Hu tshi engedzwa kha zwenezwo, hu ḓo fhaṱwa magudedzi a vhugudisi na a pfunzo ya vokheshinaḽa a 12 u itela u engedza zwikili zwa thekhiniki zwo fhambanho kha shango.
Vha hashu,
Roṱhe ri tea u isa phanḓa na u lwa na zwidzidzivhadzi zwikoloni na kha zwitshavha zwashu. Ri ḓo dovha ra dzhiela nṱha tsireledzo zwikoloni, na kha zwiendedzi zwa matshudeni na mutakalo wa vhana.
Kha sia ḽa zwa mutakalo, ri ḓo shuma nga mannḓa uri ri engedze ndavhelelo ya vhutshilo u bva kha miṅwaha ya 60 ya 2012 uya kha miṅwaha ya 63 nga 2019.
Fulo ḽa u fhungudza u lovha ha dzitshetshe ḽi ḓo iswa phanḓa.
Izwi zwi ḓo ṱoḓa uri hu shumiswe Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka na u khwiniswa ha ndeme ya ndondolo kha sekithara ya tshitshavha.
Ri ḓo isa phanḓa kha tswikelelo ya mbekanyamushumo yashu ya thikhedzo na nyalafho ya Vairasi i Kulaho Nungo dza Maswole (HIV) na AIDS nga u engedza mafulo ashu mahulwane a vhudavhidzani ha thivhelo ya HIV.
Vha hashu,
Ri ḓo isa phanḓa kha zwine ro no ita kha u engedza u manḓafhadzwa na u bveledzisa vhafumakadzi.
Minisiṱa kha Ofisi ya Muphuresidennde a shumanaho na mveledziso ya Vhafumakadzi, Vho Susan Shabangu, vha ḓo shumisana na miṅwe mihasho ya Muvhuso, mazhendedzi, sekithara dza phuraivethe na madzangano asi a muvhuso, kha u engedza u manḓafhadzwa ha ikonomi ya matshilisano ya vhafumakadzi, mveledziso na pfanelo dza vhathu.
Kha u isa phanḓa na u khwaṱhisedza mbuelo dzashu dza demokirasi, ri ḓo khwinifhadza matshilo a vhathu vho holefhalaho kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.
Ri ḓo shumisana na sekithara ya Vhuholefhali kha u topola masia a ndeme ane a tea u bveledzisa mushumo wa Afurika Tshipembe sa tshiga tsha Buthano ḽa UN kha Pfanelo dza Vhathu vho Holefhalaho na Phurothokhoḽo dza hone dzi Khetheaho.
Vhuṅwe vhudzheneleli ha ndeme kha themo iyi hu ḓo vha u khunyeledza Mbekanyamaitele ya Pfanelo dza Vhuholefhali ha Lushaka vhu katelaho Muhanga wa Pfanelo dza Vhuholefhali ha Lushaka.
Mbekanyamaitele na Muhanga zwi ḓo sumbedzisa nḓila kha kushumele kwa Muvhuso kha u engedza tshitshavha tshi katelaho na u engedza vhudzheneleli ha vhathu vho holefhalaho kha maitele a u dzhia tsheo.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ho vha na mvelaphanḓa dzo itwaho kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho kha u fhungudza tshiimo tsha vhutshinyi vhuhulwane u fana na u vhulaha, vhugevhenga, vhutshinyi ho livhanaho na vhafumakadzi, vhana na zwiṅwe zwigwada zwi kundelwaho, fhedzi zwi nga ḓi vha nṱha naho zwi songo ṱanganedzea.
Ri ḓo isa phanḓa na u fhungudza tshiimo tsha vhutshinyi.
Yunithi ya Vhusedzulusi ho Khetheaho, Thimu i Lwaho na Vhutshinyi, Yunithi ya Ndozwo ya Thundu na Hawks, dzo vha na mvelaphanḓa i vhonalaho vhukuma kha nndwa yashu ya u lwa na vhutshinyi kha tshitshavha nga u angaredza kha sekithara ya tshitshavha. Mushumo uyu u ḓo ya phanḓa kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.
Usa khwaṱhisa tshanḓa kha zwirengwa, ndangulo na sisiṱeme dza kushumele dzi dzhielaho fhasi vhukoni na u bvelela ha muvhuso zwi ḓo ambiwa ngaha zwo.
Ḽiṅwe ḽa maga a ndeme, ḽo no vhaho hone, ndi u kuvhanganya zwirengwa kha Ofisi ya Muofisiri Mulanguli wa Zwirengwa kha Muhasho wa Gwama ḽa Lushaka.
Ro no thoma u lingedza maitele aya maswa nga u kuvhanganya zwirengwa zwa fanitshara ya tshikolo ngei Kapa Vhubvaḓuvha. Fanitshara iyi i ḓo iswa kha zwikolo zwoṱhe zwa Kapa Vhubvaḓuvha vhukati ha ṅwedzi wa Ṱhangule 2014.
Hu ḓo thomiwa maga a u thivhela vhashumi vha muvhuso na vhaimeleli vha tshitshavha kha u ita bindu na muvhuso.
Izwi zwi ḓo tikedzwa nga mushumo wo no thomiwaho wa Muhanga wa u Dzumbulula zwidodombedzwa zwa Masheleni, tsireledzo yo khwaṱhaho ya vha dzumbululaho zwiitwa zwi si zwavhuḓi, na nḓisedzo ya thikhedzo ya thekhinikhaḽa kha mihasho u itela ndangulo yo dziaho ya vhuḓifari.
Vha hashu,
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho ri ḓo isa phanḓa na u fhaṱa Afurika ḽa khwine na ḽifhasi ḽa vhuḓi.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo isa phanḓa na u tikedza maitele a dzingu na a dzhango zwine zwa vha phindulo ya u tandulula pfudzungule, u engedza mulalo na vhutsireledzi, u khwaṱhisa ṱhanganelo ya dzingu, u engedza mbambadzo ya ngomu Afurika na u vha na mveledziso i yaho phanḓa kha Afurika.
Izwi zwi ḓo katela u tikedza na u swikelela tsheo dza Mbumbano ya Afurika khathihi na u alusa mushumo wa madzangano.
Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u alusa pfananyo ya Tshipembe-Tshipembe nga u shumisa vhuraḓo na u shumisana na zwigwada zwa tshipembe.
Nga kha zwezwo ri ḓo isa phanḓa na u khwaṱhisa vhushaka vhu vhuedzaho na mashango a Devhula.
Ri ḓo isa phanḓa na u khwaṱhisedza mveledziso ya ikonomi, mbambadzo na vhufarisani na BRICS nga kha mushumo wa Tshigwada tsha Vhukwamani tsha BRICS tsha Mafhungo a Ikonomi na Mbambadzo.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
Mmbi ya Vhupileli ha Lushaka ya Afurika Tshipembe yo vha yone tshiko tsha u ḓihudza ha lushaka musi itshi shela mulenzhe kha mushumo wa u ḓisa mulalo kha dzhango.
Mushumo uyu u ḓo ya phanḓa na uri muvhuso u khou sedza kha ndaela ya SANDF maelana na Tsedzuluso ya Vhupileli yo khunyeledzwaho zwenezwino.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Kha u isa mbekanyamushumo iyi ya kushumele phanḓa, nṋe na Mufarisa Muphuresidennde ri ḓo ṱangana na dziMinisiṱa na Vhafarisa Minisiṱa u amba ngaha puḽane dzo fhelelaho dza muhasho muṅwe na muṅwe.
Minisiṱa muṅwe na muṅwe u ḓo saina thendelano ya kushumele na Muphuresidennde ine ya sumbedzisa zwine muhasho muṅwe na muṅwe wa ḓo ita kha mbekanyamushumo ya kushumele.
Vha hashu,
Ḓuvha ḽa dzi 17 dza Fulwi ḽi swaya anivesari ya vhu 22 ya mabulayo a tshiṱuhu a Boipatong ngei Gauteng.
Ri tshi sedza murahu kha zwiṅwe zwa zwiṱori zwi si zwavhuḓi zwa ḓivhazwakale ya zwino, ri humbudzwa uri ri khou tea u dzhiela nṱha phodzo na u fhaṱa lushaka u fhirisa zwa kale.
Ri tea u isa phanḓa na u pfesesa, u konḓelela na u pfumedzana, na uri roṱhe ri tea u lwa na khethululo nga lukanda, vengo ḽa vhabvannḓa, vengo ḽa vhathu vha mbeu dzo ṱanganaho na zwiṅwe zwi elanaho na izwo zwi sa ṱanganedzei.
U shumiswa ha mitambo na mvelele sa yone nḓila ya u sika vhuthihi kha shango ḽashu zwi ḓo iswa phanḓa kha themo iyi. Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u khwaṱhisedza Ndayotewa zwikoloni u vhona uri vhana vhashu vha aluwa zwavhuḓi na u funa shango ḽavho na vhathu vhaḽo.
Ri ḓo isa phanḓa na u fhaṱa vhufa ho angarelaho kha miṅwaha miṱanu i ḓaho nga kha u fhaṱa mimonyumethe na zwiṅwe zwiga zwi hulisaho vhahali vha nndwa yo ḓisaho mbofholowo na demokirasi zwine ra khou ḓiphiṋa ngazwo zwino.
Sa tshipiḓa tsha u pembelela miṅwaha ya mbofholowo na demokirasi, dzirekhodo dzine dza khou fara miṅwaha ya 20 ṋaṅwaha, u fana na maḓuvha a u thoma a u dzhena Ofisini ha Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela dzi ḓo iswa hu vhewaho Ḓivhazwakale ya Lushaka.
Ṋaṅwaha hu ḓo iswa Rekhodo dza Foramu ya Nyambedzano ya Madzangano o Fhambanaho a CODESA kha mutevhe wa Muhumbulo wa Dzitshaka wa Redzhisiṱara ya Ḽifhasi.
Ṅwedzi u ḓaho, shango na ḽifhasi zwi ḓo swaya na u pembelela ḓuvha ḽa Dzitshaka ḽa Mandela.
MaAfurika Tshipembe vhoṱhe vha tea u kumedzela minete ya 67 ya tshifhinga tshavho nga dzi 18 dza Fulwana, kha u kunakisa Afurika Tshipembe, ine ya vha thero yashu ya ṋaṅwaha.
Kha ri thome u puḽanela u kunakisa ḓorobo dzashu, mivhundu, zwikolo na u kunakisa tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha shango ḽashu.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ndivho ya Mbekanyamushumo ya kushumele iyi ndi u ita uri Afurika Tshipembe ḽi vhe fhethu ha khwine ha u dzula hone.
Ri ṱuṱuwedza vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe uri vha shumisane na riṋe uri mbekanyamushumo idzi dzi bvelele.
Roṱhe kha ri ise Afurika Tshipembe phanḓa.
Ndo livhuwa.
Issued by: The Presidency
