Khabinethe yo ṱangana Tuynhuys ngei Ḓoroboni ya Kapa.
1. Mafhungo a Zwino kha Shango
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza mvelelo dza Samithi Zwayo ya Vhu37 ya Mveledziso ya Tshitshavha tsha Tshipembe ha Afrika ya Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso ye ya farelwa Afrika Tshipembe u bva nga ḽa 9 u swika nga ḽa 20 ḽa Ṱhangule 2017 fhasi ha thero: “Vhufarisani na Sekithara dza Phuraivethe u itela Mveledziso ya Nḓowetshumo na Mutevhe wa Mishumo kha Dzingu.”
Samithi yo sedza kha u shuma ha Tshiṱirathedzhi tsha SADC tsha zwa Nḓowetshumo na Mapandendedzi u itela u ṱavhanyisa nyaluwo ya ikonomi na mveledziso kha dzingu. Tshiṱirathedzhi tshi khou sedza kha u shandukisa tshivhumbeo na u alusa dziikonomi dza dzingu khathihi na u ḓadzisa tshileme ho sedzeswa kha u bveledza zwinwiwa na zwiḽiwa u bva kha zwifuwo na zwiliṅwa, u vhuelwa nga zwa dzimineraḽa na zwa mishonga. Samithi yo dodombedzesa ṱhoḓea ya u vha na mvelelo dzi fareaho dzine dza ṱuṱuwedza ndaka yashu ya masheleni a lushaka.
Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u livhuwa Mailausumbwa Khosikhulu Mswati wa III, Mudzalatshidulo wa SADC vha khou bvaho, kha u shela mulenzhe na vhurangaphanḓa ha ndeme, musi Afirka Tshipembe ḽi tshi khou dzhia vhuimo ha u vha mudzulatshidulo wa SADC u bva nga Ṱhangule 2017 u swika Ṱhangule 2018.
1.2. Khabinethe i bvulela vhafumakadzi vhoṱhe muṅadzi, na u engedza ndivhuwo dzayo kha avho vhafumakadzi vho shelaho mulenzhe kha u pembelela na u elelwa vhafumakadzi zwenezwi Ṅwedzi wa Vhafumakadzi u tshi ya mafheleloni, fhasi ha thero: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: Vhafumakadzi vho Vhofhana kha u Takulela Afrika Tshipembe Phanḓa”.
Naho vhafumakadzi vho no vhuelwa nga zwa ndeme Afrika Tshipembe, zwinzhi zwi kha ḓi fanela u itiwa na uri mbekanyamushumo dza muvhuso dzi ḓo bvela phanḓa na dzhiela nṱha u dzhenisa vhafumakadzi kha u bveledzisa zwitshavha zwashu, ikonomi na shango ḽashu. Vhafumakadzi vha kha ḓi ṱangana na u tambudzwa na dzikhakhathi lusa konḓelelei, vhushai na u shaya mishumo.
1.3. Khabinethe yo dzhiela nṱha Muvhigo wa Nyimele dza Vhushai we wa bvisiwa nga vha Mbalomabalo Afrika Tshipembe na uri i ḓo amba nga hawo. Khabinethe i dovholola u amba nga ha u ḓivhofha hayo kha mbekanyamushumo dzi livhiswaho kha vhushai, nga maanḓa yo sedza kha vhana vha bvaho miṱani i shayaho.
Kha miṅwaha i fhiraho 23, muvhuso wo engedza mbekanyamushumo ya magavhelo a matshilisano u itela zwitshavha tshayatsireledzo na zwi shayaho u bva kha vhathu vha 2,7 miḽioni u ya kha 17 miḽioni. Hei mbekanyamushumo i na vhana vha 91% vho lugelaho u wana na vhaaluwa vha 95,5%. Zwikolo zwi fhiraho 20 000 zwo no vha zwi sa badelisiho mutendelo wa tshikolo, ngeno vhagudi vha miḽioni dza ṱahe vha tshi khou vhuelwa nga kha mbekanyamushumo dza zwiḽiwa zwikoloni.
Tshikimu tsha Lushaka tsha Thuso ya Masheleni a Matshudeni tsho ṋetshedza masheleni a fhiraho R72 biḽioni u bva nga 1999 sa khadzimiso na bazari kha vhana vha bvaho miṱani i shayaho. Hezwi zwo ita uri matshudeni a fhiraho miḽioni mbili vha bvaho zwitshavhani zwi shayaho vha kone u swikela pfunzo dza nṱha. Ṱhanganyelo ya vhana vha 1,7 miḽioni vha khou swikela tshumelo dza Mveledziso dza Vhana Vhaṱuku dzo ṅwaliswaho,dzine ndi mutheo wa ndeme kha pfunzo. Nga 2012 muvhuso wo dovha wa ḓivhadza mbekanyamushumo ya mutakalo ya tshikolo, ine ndi vhuṱhaḓuli kha vhuṅwe vhuleme vhune ha kundisa u bvela phanḓa ha vhaṅwe vhana.
U ḓadzisa izwo, muvhuso u na maṅwe a maga a u lwa na vhushai ane a ṋetshedza tswikelo ya tshumelo dza ndeme nga fhedzi kha dzimiḽioni dza miṱa ya vha si na tshavho sa maḓi a phaiphini nga fhedzi, tshampungane, muḓagasi wa fhedzi na u hwalelwa thukhwi. Muvhuso wo dovha wa thoma mbekanyamushumo dza mishumo dza nnyi na nnyi khathihi na zwikimu zwa dzinnḓu u itela uri miṱa i shayaho i kone u vha na dzinnḓu.
Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa dziṅwe dza dzimbekanyamushumo dza vhutsireledzi ha zwa matshilisano dzine dzo olwa nga nḓila ine dzi ḓo kuvhatedza zwitshavha tshayatsireledzo na zwi shayaho.
1.4. Khabinethe i takalela u rwelwa ṱari ha Ghana Radio Astronomy Observatory, nga Muphuresidende wa Ghana Vho Nana Akufo-Addo na Minisiṱa wa Afrika Tshipembe wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi, Vho Naledi Pandor.
Hezwi ndi zwa ndeme kha Afrika ḽi shi shela mulenzhe kha thandela ya Square Kilometre Array (SKA). Observatory ya Ghana ndi ya u thoma nga nnḓa ha ya Afrika Tshipembe, sa ḽiṅwe ḽa mashango a vhafarisani.
Sa vhafarisani vha SKA Afrika, tshigwada tsha SKA ya Afrika Tshipembe/Hartebeesthoek Radio Astronomy Observatory tshi khou shumisana na Ghana kha u alusa khonadzeo ya radio asiṱironomi anthenai ya vhudavhidzani ha satheḽaithi i sa khou shumaho ya Kuntutse. Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano (DIRCO) vho lambedza tshipiḓa tshihulwane tsha thandela ya u shandula nga kha Tshikwama tsha Mvusuludzo ya Afrika na Tshumisano ya Dzitshaka, tshine tsho sedza kha u khwaṱhisa tshumisano vhukati ha Afrika Tshipembe na maṅwe mashango Afrika.
Tshipiḓa tsha ndeme tsha u lwisa u fhaṱa SKA kha dzhango ḽa Afrika kha miṅwaha ya fumi iḓaho ndi u bveledzisa zwikili, vhulangi na vhukoni ha zwiimiswa hune ha ṱoḓea nga mashango a vhufarisani a SKA u itela u alusa u shela mulenzhe ha Afrika kha thandela iyi.
1.5. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo u bva kha Minisiṱa wa Muhasho wa zwa Mupo, Vho Edna Molewa ya uri Afrika Tshipembe ḽi khou penndela kha maṅwe mavundu mararu o salelaho, u khwaṱhisedza na muṱolamuvhalelano wa zwiṱoko zwa mananga a tshugulu ane a vha a vhathu vhone vhane.. Muṱolamuvhalelano wo no itiwaho we wa vha u tshi khou tshimbidzwa nga mavundu u khou khwaṱhisedzwa nga muvhuso wa vhukati wa Muhasho wa zwa Mupo..
Hewi zwi ḓo thusa kha u thivhela khonadzeo ya u rengisa mananga a dzitshugulu e a wanala zwi siho mulayoni na uri zwi ḓo ita uri shango ḽi vhe na mafhungo o fhelelaho nga mbalo ya mananga nga tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe, khathihi na muṋe wa mananga muṅwe na muṅwe o ṅwaliswaho.
Kha tsheo ye ya ṋetshedzwa nga khothe khulwane ya North Gauteng nga ha u ṋetshedza phemithi dza u rengisa mananga a Tshugulu kha musika mbeu Vho John Hume, ye ya vhona Afrika Tshipembe ḽi tshi khou vha na fandisi ya mananga a Tshugulu nga kha inthanethe, khabinethe i dovholola vhukati ha nyimele nnzhi dza kushumele, uri, mune wa phemithi yeneyo, ane a nga vha o wana phemithi ya murengisi a nga kona fhedzi u rengisela nanga ḽa Tshugulu muthu fhedzi a re na phemithi ya murengi yo ṋetshedzwaho hu tshii tevhedzwa Mulayo wa Bayodaivesithi wa Vhulanguli ha zwa Mupo wa Lushaka, 2004 (Mulayo 10 wa 2004), u tendelaho ene u renga nanga ḽa Tshugulu u bva kha murengisi a re na phemithi, hune kha hezwi ha vha Vho Hume.
Phemithi a i tendeli mbambadzo ya nnḓa ya mananga a Tshugulu. Mbambadzo ya nnḓa ya mananga i kha ḓi vha yo iledzwa, u ya nga mbetshelwa dza Thendelano ya Mbambadzo ya Dzitshaka dza Zwifuwo na Zwimela zwa Ḓaka zwi re kha Tshutshedzo Fauna na Flora CITES).Nga tshifhinga tsha musi fandusi i kati, Muhasho wa zwa Mupo u tea u ṋetshedzwa tswikelo ya kha fandusi ya inthanethe u itela uri i ḓo kona u ita vhulavhelesi ho teaho ha u vhona u ri maitele a khou tevheliwa.
Afrika Tshipembe ḽi dzula ḽo ḓivhofha kha maitele ane a langiwa a langaho vhuvhambadzi ha zwifuwo na zwimela zwi re kha tshutshedzo kana zwo tsireledziwaho u ya nga mulayo wa ngomu hayani, khathihi na mbetshelwa dza mulayo dzi kombetshedzaho dza CITES.
1.6. Khabinethe i ṱanganedza khaṱhulo ya Khothe Khulwane yo wanaho mulandu vhatshinyi vhe vha vha vho ḓidzhenisa kha mulandu wa khethululo nga muvhala he zwa ṱuṱuwedza u kandekanywa ha pfanelo dza munna wa Murema nga u mu valela bogisini. U wanwa mulandu zwi shuma sa tshutshedzo kha avho vhane vha kha ḓi bvela phanḓa u kuvhatedza u khethelulo nga muvhala shangoni ḽashu.Khabinethe i fulufhedzisa MaAfrika Tshipembe uri maitele maṅwe na maṅwe a khethululo nga muvhala kana zwiito zwa vengo a zwi nga konḓeleliwi. Vhufarani ha matshilisano vhu dzula vhu tshikombetshedzi tshine roṱhe sa lushaka ra tea u vhu fhaṱa na u vhu khwaṱhisa.
1.7. Khabinethe yo ṱanganedza Khaṱulo ya Khothe ya Ndayotewa ye ya tshea uri mimasipala i nga si tsha hwedza milandu ya vhaṋe vha zwifhaṱo vha kale kha vhaṋe vha zwifhaṱo vhaswa.Tsheo hei yo vhofholola vhaṋe vhanzhi vha zwifhaṱo vhe vhaṅwe vha vha vha tshi khou lemelwa nga zwikolodo zwa miṅwaha i paḓaho ya 20. Tsheo yeneyo i vulela nḓila vhaṋe vha zwifhaṱo vha matshelo. Khabinethe i ita mbidzo kha mimasipala uri i vhekanye sisiṱeme dzayo dza u kuvhanganya zwikolodo u ya nga ha tsheo iyo.
1.8. Khabinethe i dzhiela nṱha uri vha Vhufaragwama ha Lushaka vha khou lavhelesa ṱhoḓisiso dza forensiki kha mavharivhari a u sa shumisa nga nḓila yone kha mbekanyamushumo ya Sisiṱeme ya Vhulanguli ho Ṱanganelanaho ha Masheleni (IFMS). Khabinethe i khoḓa vha Vhufaragwama ha Lushaka kha vhulanguli havho ha muṱolamuvhalelano havho ho khwaṱhaho, he ha topola mashumisele a masheleni nga u sa londa. Vha fulufhela uri ngudo dzo teaho dzi ḓo gudwa hu tshi tevhelwa khaedu dze dza tshenzhemiwa, na uri vhukhakhi vhuṅwe na vhuṅwe vhu no itwa ho ḓiimiselwa kana nga u sa londa zwi ḓo topolwa na uri vhaiti vha ḓo tea u fhindula.
Khabinethe i tenda tshoṱhe kha vhukoni ha tshiimiswa tsha Vhufarwagwama ha Lushaka na u fara hayo masheleni a tshitshavha. Khabinethe i dovha hafhu ya sumbedzisa lutendo lwayo kha mazhendedzi a u shumisa mbekanya mushumo ya IFMS – Vhufaragwama ha Lushaka, Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo, na zhendedzi ḽa Muvhuso ḽa Thekhinoḽodzhi ya Mafhungo – uri vha ḓo thoma u shuma iyi thandela nga vhukoni.
1.9. Khabinethe i sasaladza zwa u punḓuwa ha Memo wa Khabinethe wa u dzinginya nḓila dzo fhambanaho dza u vusuludza South African Airways. Memo wa Khabinethe ndi ḽiṅwalo ḽa mafhungo o tsireledzeaho na uri u ḽi punḓisa ndi u pfuka muhanga wa vhutsireledzi ha mafhungo a muvhuso, Minimum Information Security Standards.
Khabinethe yo laela Tshigwada tsha Vhulamukanyi, Thivhelo ya Vhugevhenga na Vhutsireledzi u ita tsedzuluso ya u punḓuwa ha mafhungo o tsireledzeaho na u ita mbidzo ya uri maga a ndaṱiso a shume kha avho vho pfukaho mulayo.
1.10. Khabinethe i ṱanganedza u engedzwa ha ndambedzo nga Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo (IDC) u itela vhubindudzi kha vhukoni ha vhubveledzi Afrika Tshipembe, sa zwe zwa sumbedziwa kha mvelelo dze dza bvisiwa zwenezwino nga Ṱhafamuhwe 2017. Nga tshifhinga tsha Ṅwedzi wa Lushaka wa Vhafumakadzi, IDC yo tendela ndambedzo ya R3,2 biḽioni u itela u manḓafhadza mabindu a vhafumakadzi, nyaluwo ya 178% i tshi vhambedzwa na ya ṅwaha wo fhiraho.
Hezwi zwi katela ndambedzo ya thengiselano ine ya vhea ndango ya mugodi muhulwane wa manganese zwanḓani zwa zwa mufumakadzi wa murema wa MuAfrika Tshipembe. Ndambedzo ya khamphani dza u manḓafhadza khamphani dza vharema yo swika kha R10,1 biḽioni, hune R4,7 biḽioni yo bindudzelwa thandela dza vhoranḓowetshumo vha vharema.Hedzi mbalo dzi khwaṱhisedza zwo swikelwaho zwe zwa ḓa nga tshanduko ya vhuṋe ha ikonomi shangoni ḽashu. Ṱhanganyelo ya mishumo ya 20 881 yo sikwa kana u lamukiswa nga kha ndambedzo yo fhelelaho ya IDC kha ṅwaha, ye ṱhanganyelo yayo ya vha R15,3 biḽioni, ine ya vha luṱa lwa nṱhesa lwe lwa vhuya lwa ṋetshedzwa.
Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho u bva nga 2013, IDC yo ḓivhofha R68 biḽioni ya ndambedzo ya vhubindudzi ha dzithandela. Vha tshi khou lambedza na sekithara dza phuraivethe, hovhu vhubindudzi ho ṱuṱuwedzwaho vhu swikaho R200 biḽioni ha dovha ha sika kana u vhulunga mishumo ya 99 000. Khabinethe i fhululedza IDC na Muhasho wa Mveledziso ya Ikonomi nga mashumele nga tshifhinga tsha musi u lwisa u vusa vhubindudzi na u sika mishumo zwa vha zwi zwa ndeme.
1.11. Khabinethe i ṱanganedza Vhuṱoḓisisi ha Maraga kha u ḓura ha data na uri u gazetiwa ha zwine zwa fanela u tevhelwa nga Khomishini ya Muṱaṱisano. Vhuṱoḓisisi ha Maraga yo thomiwa nga khumbelo ya Minisiṱa wa Mveledziso ya Ikonomi zwi tshi elana na Mulayo wa Muṱaṱisano. U ḓura ha data hu na hu kwama ikonomi nga nḓila i si ya vhuḓi, lune zwi engedza u ḓura ha u tshimbidza bindu na uri zwi nga fhungudza vhukoni ha Afrika Tshipembe uri ḽi shumise mafhugo maswa a thekhinoḽodzhi nga vhukoni. Khabinethe i tikedza mbidzo i itelwaho vhaṋetshedzi vha tshumelo kha iyi sekithara u fhungudza u ḓura ha data.
1.12. Khabinethe i ṱanganedza u sainiwa ha Memorandamu wa u Pfesesana (MoU) na Muvhuso wa Flanders kha u alusa Ikonomi ya zwa Matshilisano Afrika Tshipembe. Tshiṱirathedzhi tsha ikonomi tsho dzhiiwaho nga 2010 tsha Nḓila Ntswa ya Nyaluwo tsho topola ikonomi ya zwa matshilisano sa tshiṅwe tsha zwiṱuṱuwedzi zwa mishumo.
U ya nga thendelano ya MoU, Minisiṱa wa Mveledziso ya Ikonomi vha ḓo farisana na Tshiimiswa tsha zwa Mishumo tsha Dzitshakatshaka (ILO) na Muvhuso wa Flanders uri vha talatadze maṅwalo ane a ḓo shuma a tsumbo dza mabindu a zwa matshilisano na uri vha ḓo ambedzana na vhakwameaho kha mveledziso ya muhanga wa mbekanyamaitele u itela u ṱanganyisa na u khwaṱhisa mushumo wa ikonomi ya zwa matshilisano.
Vha Flanders vha ḓo dovha vha farisana na vha Muhasho wa zwa Mafhungo a Mupo kha thandela ya tshanduko ya kilima na ikonomi yo kunaho, zwine ha ḓo sedzeswa kha u ṱanganedza zwiṱirathedzhi zwiṅwe.
1.13. Khabinethe i vhaiswa nga u u xelelwa ha matshilo dzibadani dza shango ḽashu hune hu khou vhangwa nga u reila nga u sa londa, vhuhwarahwara na u shaya vhuḓifhinduleli ha vhareili. Zwenezwino vhana vha 13 vho huvhala nga murahu ha musi ho pfala uri mureili we a vha o kambiwa o tshaisa muri nga thekhisi. Vhege mbili dzo fhiraho iṅwe khombo yo itea KwaZulu-Natal, ye ya vhanga mpfu dza 19, na vha ṱahe vho huvhala nga murahu ha musi thekhisi yo wela borohoni.
Khabinethe i kwengeledza vhathu vhoṱhe vhane vha khou unḓa vhana uri vha vhe na vhusedzesi ha vhareili vhane vha khou endedza vhana vhavho na vhanameli. Khabinethe i ita mbidzo kha oṱhe mazhendedzi a mulayo uri vha gadese dzibadani dzashu u itela u vhona uri vhashumisi vha dzibada vho tsireledzea.
1.14. Khabinethe i sathula khakhathi, u pwashekanya na u fhisa themamveledziso dza tshitshavha sa zwine zwa kha ḓi bva u itea zwenezwino zwa tshiṱitshi tsha bisi tsha Rea Vaya ngei Gauteng. Themamveledziso ya vhuendi ya nnyi na nnyi ndi tshiko tsha lushaka tshine tsho itelwa u shumela tshitshavha. A huna u vhaisala kana hu hu ngafhani nga zwitshavha hune ha nga ita uri u tshinyadzwa ha tshfhaṱo zwi pfesesee.Khabinethe i ita mbidzo kha mazhendedzi a mulayo uri vha shumane na vhugevhenga ho raloho.
1.15. Khabinethe yo fhululedza u ṋetshedzwa ha masheleni nga Senthara ya Lushaka ya Vhulanguli ha Zwiwo zwi songo Lavhelelwaho kha Muvhuso wa Vundu wa Kapa Vhukovhela. Masheleni a fhiraho R74 miḽioni o vhetshelwa u shumiswa kha khaedu dzi livhanaho na zwa gomelelo, hu tshi katelwa na mililo ya zwenezwino yo tshinyadzaho khathihi na ṱhahelelo ya pfulo ya zwifuwo. Khabinethe i bvela phanḓa na u vhidzelela MaAfrika Tshipembe vhoṱhe u shumisa maḓi nga u vhavhalela.
2. Tsheo dza Khabinethe
2.1. Khabinethe i ṱanganedza nyaluwo ya u dzhia thekhinoḽodzhi na inovesheni dzo bveledzwaho fhano Afrika Tshipembe. Saintsi na thekhinoḽodzhi ndi khono khonisi ya u lwisa ha lushaka nga nḓila dzo fhambanaho ya u wana zwikalo zwa nṱha zwa nyaluwo ya ikonomi kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
U ya nga Muvhigo wa Mashumele wa Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Inovesheni 2015 wa Khoro ya Lushaka ya Vhueletshedzi nga ha Inovesheni (NACI), u ḓurelwa ha thekhinoḽodzhi ho ṱoḓou vha luvhili sa phesenthe ya GDP u bva kha 0.018% nga 2005 u ya kha 0.033% nga 2015.
Mihasho minzhi, sekithara dza phuraivethe na zwiimiswa zwa vhuṱoḓisisi vho bindudza zwihulwane kha thekhinoḽodzhi na inovesheni kha mbekanyamushumo dzavho dza mveledziso dzo fhambanaho.
Sa nḓila ya u khwaṱhisa hezwi zwo swikelwaho, Khabinethe yo tendela zwikhala zwiraru zwe zwa topolwa nga Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi uri zwi tikedze kha thekhinoḽodzhi dza zwa mutakalo, tsireledzo na vhutsireledzi vhu elanaho na thekhinoḽodzhi na themamveledziso dza matshilisano u ya nga thekhinoḽodzhi.
Khabinethe yo dovha ya rwela ṱari mushumo nṱha ha muṅwe wa u londa na u kala mveledziso ya thekhinoḽodzhi na inovesheni kha mveledziso ya zwa ikonomi na zwa matshilisano.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela u ḓavhadziwa ha Mulayotibe wa Overvaal Resorts Limited wa 2017 Phalamenndeni.
Mulayotibe u khou sedza kha u fisa mulayo we Aventura vha vha vha tshi u shumiswa, Mulayo wa Overvaal Resorts Limited, 1993(Mulayo 127 wa 1993). Hezwi zwi ḓo konisa u fheliswa tshoṱhe ha Aventura. Khabinethe yo dzhia tsheo ya u fhelisa tshoṱhe Aventura nga murahu ha musi yo dzi dzhia sa ndaka i sa tou vhuedza muvhuso. Mulayotibe wo iswa vhathuni u itela vhukwamani nga Ṱhafamuhwe 2017.
3.2. Kha u dzudzanyulula mulayo uri u tshimbilelane na zwiitei zwa pfunzo zwa zwino, Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Milayo ya Pfunzo ya Mutheo wa 2017 kha Gazethe ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi.
Mulayotibe ndi mvelelo ya u vusuludzwa ha milayo yoṱhe ya pfunzo ya mutheo ho sedzwa kha u alusa vhukoni ha tshiimiswa u itela u khwinisa mavhusele a zwikolo, vhurangaphanḓa na vhuḓifhinduleli, u shandukisa tshumelo dza pfunzo, khathihi na u tsireledza zwigwada tshayatsireledzo u itela u vhona uri hu na u tsireledzea ha vhaṅwe vhagudi.
Khwiniso dzo dzinginywa kha Mulayo wa Zwikolo wa Afrika Tshipembe, 1996(Mulayo 84 wa 1996), na Mulayo wa u tholwa ha Vhagudisi, 1998 (Mulayo 76 wa 1998).
4. Zwi khou ḓaho
4.1. Nga Khubvumedzi ri ḓo vha ri tshi khou swaya Ṅwedzi wa Vhufa, Ṅwedzi wa Vhuendelamashango, Vhege ya u Ṱavha Miri, Ṅwedzi wa Vhashumeli vha Muvhuso, Ṅwedzi wa Pulane ya Lushaka ya Mveledziso (NDP) na Vhege ya Senthara ya Tshumelo ya Thusong. Zwidodombedzwa zwiṅwe zwa hovhu vhuṱambo zwi ḓo ṋetshedzwa nga mihasho yo teaho.
4.2. Sa mudzulatshidulo wa SADC, Afrika Tshipembe ḽo ḓiṋetshedza u vha ṋemuṱa wa Muṱangano wa ICT wa Dziminisiṱa dza SADC u bva nga ḽa 4 u swika ḽa 7 Khubvumedzi 2017 u ḓo amba nga zwihulwane zwo no swikelwaho kha u thomiwa u shumiswa ha Mbekanyamushumo dza ICT na Vhudavhidzani ha SADC.
Minisiṱa Vho Ayanda Dlodlo na Minisiṱa Vho Siyabonga Cwele vha ḓo rangaphanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe kha hoyu muṱangano. Muṱangano ndi wa nga ha u ṋea ndendedzi nga ha vhudavhidzani ha tshiṱirathedzhiki na nga ha mafhungo a ICT khathihi na u sedza uri u shumiswa ha tsheo dzo dzhiiwaho kha muṱangano wo fhiraho ho guma ngafhi. Afrika Tshipembe ḽi ḓo shumisa muṱangano u itela u alusa tswikelo khatshumelo dza themamveledziso dza ICT dzi sa ḓuriho, zwine zwa ḓo vha u vhea shango sa tshiko tsha themamveledziso kha dzingu na u alusa mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane fhasi ha nḓowetshumo ya SADC nga vhuphara khathihi na adzhenda ya ṱhanganelano kha dzingu.
4.3. Samithi ya vhuṱahe ya Brazil, Russia, India, Chinana Afrika Tshipembe na (BRICS) i ḓo farelwa Xiamen, China u bva nga ḽa 4 u swika ḽa 5 Khubvumedzi 2017. Thero ya Vhudzulatshidulo ha BRICS ya China ndi: “BRICS: Vhufarisani ho Khwaṱhaho u itela Vhumatshelo ha Vhuḓi.”
Ṱhanganyelo ya mbambadzelano vhukati ha mashango mavhili ane a vha Afrika Tshipembe na maṅwe mashango a BRICS yo swika kha US$29 biḽioni nga 2016. Mbambadzelannḓa khulwanesa ya Afrika Tshipembe kha BRICS hu dzula hu China, ha tevhelwa India, Brazil ha kona u ḓa Russia. Maitele aya a dovha a vhonala kha mbambadzelangomu, China ḽi dzula ḽi ḽone ḽi hulwanesa kha u vha tshiko tsha mbambadzelangomu.
Samithi ya 2017 ya BRICS i ḓo vha yo sedzesa kha zwa vhuvhekanyademe zwihulwane zwiṱanu zwine zwa vha, u khwaṱhisa tshumisano, u khwaṱhisa vhuvhusi ha ḽifhasi, u dzhia vhuḓifhinduleli ha u kwamana ha muthu nga muthu, u alusa khwiniso dza tshiimiswa na u fhaṱa vhufarisani ho ṱanḓavhuwaho.
Maano a vhuṱali ane Afrika Tshipembe ḽa ḓo vha yo ḽo sedzesa khao kha BRICS ndi u alusa u ḓadzisa ndeme ya mbambadzo, u kokodza vhabindudzi kha sekithara dza vhubveledzi dza shango na u hudza tshumisano u itela u alusa swikela ndivho dzashu dza mveledziso.
4.4. Khabinethe i dzhiela nṱha u shela mulenzhe ha khamphani dza Afrika Tshipembe kha vhudzudzanyi ha vhu53 ha Ṱano ḽa Mbambadzo ḽa Dzitshakatshaka ḽa Maputo, ḽine ḽa ḓivheeswa nga FACIM, ḽine ḽi ḓo farelwa Mozambique u bva nga ḽa 28 Ṱhangule u swika nga ḽa 3 Khubvumedzi 2017. FACIM ndi ṱano ḽa mbambadzo ḽa sekithara dza tshivhalo ḽine ḽa farwa ṅwaha nga ṅwaha u itela u sumbedza Mozambique sa fhethu ha vhakokodza mbambadzo na vhubindudzi. Khamphani dza fumbili dzo lambedzwa nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo (the dti) ngeno a fumi o tikedzwa nga Zhendedzi ya Nyaluwo ya Ikonomi ḽa Mpumalanga . Khamphani dzo vha dzo imela sekithara dzo fhambanaho ho katelwa dza dzikhemikhaḽa, zwibveledzwa zwa zwiliṅwa na zwifuwo, zwiambaro na malabi, vha vhuinzhiniara, migodi na zwishumiswa, na vha eḽekiṱhiro thekiniki khathihi na vha sekithara ya zwa u fhaṱa.
Mozambique ndi ḽa vhuraru kha u vha mufarisi muhulwane wa mbambadzo kha dzingu ḽa SADC, ḽi tshi tevhela Botswana and Namibia. Mbambadzo vhukati ha haya mashango yo aluwa u bva kha R29 biḽioni nga 2012 u ya kha R43 biḽioni nga 2016. Zwa zwino hu na khamphani dza 300 dza Afrika Tshipembe dzine dza khou shuma Mozambique.
U shela mulenzhe ha khamphani dza Afrika Tshipembe kha FACIM ho dzhielwa nṱha nga nḓila yahoo nga tshifhinga tsha Khomishini ya Binational vhege yo fhiraho sa luṅwe luvhanḓe lune zwitshavha zwa mabindu kha aya mashango mavhili lu nga lu shumisa kha u amba nga khonadzeo dza tshumisano na vhufarisani u itela u engedza mbambadzo na vhubindudzi vhukati ha mashango ashu.
4.5. Minisiṱa wa Muhasho wa Muno, Phurofesa Vho Hlengiwe Mkhize, vha ḓo shela mulenzhe kha Mufhindulano wa Mupfuluwo wa Dziminisiṱa dzo fhambanaho dza Tshipembe ha Afrika une wa ḓo farwa ngei Musanda wa Swaziland u bva nga ḽa 2 u swika ḽa 4 Khubvumedzi 2017. Tshipikwa nyangaredzi tsha hoyu mushumo ndi u fara mufhindulano vhukati ha mashango ane a vha miraḓo ya SADC u itela u khwinisa malangele a mipfuluwo kha dzingu. Mafhungo ane a ḓo sedziwa a katela u sa vha mudzulapo wa shango ḽikene, mipfuluwo, vhulanguli ha mikaṋo na mipfuluwo nga mushumo.
5. Milaedza
5.1. Khabinethe i bvisa vhupfiwa hayo na u livhisandiliso dzayo kha:
- Minisiṱa wa Mapholisa Vho Fikile Mbalula na muṱa nga murahu ha u lovha ha mme avho, Vho Mama Emma Mbalula. Ngavhe vha tshi wana ṋungo dza u kona u hwala uvhu vhuṱungu vhu vhavhaho ha dovha ha dzula khavho vhune ha ḓiswa nga u lovha ha mme muṱani.
- vhafunwa vha avho vhashumi vha mugodini vhararu vhane zwo khwaṱhisedzwa uri vho lovha nga murahu ha u wa ha mugodi ngei fhasi une wa vha Mugodi wa Kusasalethu tsini na Cartonville ngei Gauteng, zwo itiswa nga zwa seisimiki zwe ha pfi zwo wanala zwi kha 1.8 kha Tshikalo tsha Richter.Khabinethe i fulufhela uri avho vhaṅwe vhashumi vha mugodini vhavhili vhane a vha athu wanala vha ḓo phuluswa nga zwigwada zwa vhaṱoḓi vhane vha kha ḓi vha hanengei fhasi na uri vho pfa vha khwine uri vhunzhi ha vhashumi vha mugodini vho bviselwa nnḓa vho tsireledzea naho ho vha hu na tshiwo hetsho.
- Muvhuso na vhathu vha Riphabuliki ya Sierra Leone nga murahu ha muṅwe wa miḓalo ya tshinyalelo i sa athu vhonwaho kha dzhango. Tshiwo itshi tsha mupo tsho tshinyadza zwipiḓa zwinzhi zwa shango, he ha lozwea matshilo manzhi, u tshinyidzwa ha zwifhaṱo na u sia tshinyalelo khulwanesa ya vilili kha matshilo a vhathu. Nga kha DIRCO, Afrika Tshipembe ḽo ṋetshedza R8 miḽioni u itela u u thusa kha u ṱhaḓula tshiwo.
5.2. Khabinethe i fhululedza maMuslim vhoṱhe vhe vha kona u fhedza Haj (lwendo) na u tamela mashudu maMuslim oṱhe ‘Eid-al-Adha ya madakalo.
6. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedza arali vha si na milandu.
6.1. Vho Mziwonke Dlabantu sa Muofisiri Mulangi Muhulwane wa Khoro ya Lushaka ya Vhuṅwalisi ha Vhafhaṱi vha Dzinnḓu.
6.2. Bodo ya Vhueletshedzi ha dziZouṋu dza zwa Ikonomi dza Tshipentshele:
- Vho Lizeka Valerie Matshekga (muraḓo o nangwaho wa Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo); na
- Vho Sipho Reginald Zikode (muraḓo ane a nga shuma wa Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo).
Mbudziso: Vho Phumla Williams – Mulanguli Guṱe Mufareli (GCIS)
Nomboro: 083 501 0139
