MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Emasungulweni namuntlha, ndzi endzele tindhawu ta KwaMashu, Springfield, Mobeni na Umlazi eKwaZulu-Natal, leti ti nga va tindhawu ta madzolonga na ku onheteriwa loku nga si tshamaka ku va kona eka masiku yo talanyana lama nga hundza.
Switarata na miako leswi ndzi swi voneke swi rhwele swivati swa ku phanga na hansahansa.
Kambe leswi swi hetaka matimba swinene i ku onhakeriwa loku swiendleko leswi swi veke na kona ehenhla ka vutomi bya vanhu, vutihanyisi na moya wa nhlayiseko.
Ku onhakeriwa ka vanhu swi ta teka nkarhi wo leha swinene ku ku lunghisa.
Swi le rivaleni sweswi leswaku swiendleko swa vhiki leri nga hundza a swi nga ri nchumu ehansi ka nhlaselo lowu nga na xikongomelo, lowu lawuriwaka na ku va wu kunguhatiwile kahle eka xidemokirasi xa hina.
Ku rhula ka vumbiwa ka tiko ra ka hina ku le hansi ka nxungeto.
Nkantshamiseko wa nkarhi wa sweswi na nhlohlotelo lowu yaka emahlweni wa madzolonga i ku tluriwa ko kongoma ka Vumbiwa na ku fuma ka nawu.
Swiendlo leswi swi endleriwa ku onha ikhonomi, ku vanga nkantshamiseko wa vanhu na ku tsanisa hi ndlela yo tikisa – kumbe hambi ku humesa – mfumo wa xidemokirasi.
Hi ku tirhisa nxangu ya xirilo xa swa tipolitiki, lava nga endzhaku ka swiendlo leswi a va ringeta ku pfuxa mpfukelano wa matimba lowu seketeriwaka hi vanhu vo tala.
Va ringetile ku tirhisa swiyimo swa vanhu na swa ikhonomi leswi vanhu va Afrika-Dzonga vo tala va hanyaka ehansi ka swona – swiyimo leswi swi nyanyeke kusukela emasungulweni ya ntungukulu wa khoronavhayirasi – na ku pfuka vaakatiko ntsenantsena na tinetiweke ta swigevenga ku endla swiendlo swa ku phanga.
Hansahansa leyi humelelaka yi tirhisiwa tanihi xixisi xa ku endla migingiriko yo onhetela nhundzu hi ku tirhisa mihlaselo ya titiraka, tifeme, tiguxete na switirhisiwakulu swin'wana leswi lavekaka swonghasi eka matirhelo ya ikhonomi ya hina na ku nyikiwa ka vukorhokeri eka vanhu va ka hina.
Hi ku tirhisa swihangalasamahungu swa vaaki, hi ku tirhisa mahungu yo ka ya nga ri ya ntiyiso, vuxokoxoko byo hoxeka, va ringetile ku hlanganyeta mikokelano ya rixakanghohe na madzolonga.
Xo nyanya kutlula hinkwaswo, va ringetile ku tirhisa lava nga swela na lava nga sirhelelekangiki ku tivuyerisa vona vini.
Hambiswiritano, hambileswi ku nga na ku onheteriwa loku hangalakeke na ndhawu, ku pfukelana matimba loku ringetiweke ku hlulekile ku kuma nseketelo wa vanhu vo tala.
Ku hlulekile hikwalaho ka matshalatshala ya mavuthu ya vusirheleri, naswona ku hlulekile hikuva vanhu va Afrika-Dzonga va ku arile naswona va yimile hi milenge va sirhelela xidemokirasi xa hina lexi kumekeke ku tika.
Ndzi vona vutiyimiseri byi ri eku tirheni namuntlha loko ndzi ri karhi ndzi famba hi switarata swa eThekwini.
Ndzi vone vanhu va ri eku basiseni ka switarata, eku akeni ka vutomi bya vona hi vuntshwa naswona va yima swin'we va vumbile vun'we eka ku hambana ka vona – vantshwa na lavakulu, vavanuna na vavasati, vantima na valungu.
A va tsakile hikwalaho ka nseketelo wa mavuthu ya vusirheleri naswona va swi veke erivaleni eka mina leswaku va yima va vumbile vun'we naswona va ta tirhisana na mfumo ku vuyisa ntshamiseko.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Kusukela loko ku tumbulukile madzolonga lama, mpimohansi wa 212 wa vanhu va lahlekeriwile hi vutomi.
Eka lava, 180 va vile eKwaZulu-Natal, kasi 32 va le Gauteng.
Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga byi le ku lavisiseni ka 131 wa milandzu yo dlaya naswona byi pfurile tidokete ta vulavisisi bya xivangelo xa rifu hi mayelana na 81 wa mafu.
Miehleketo na swikhongelo swa hina swi le ka mindyangu ya lava va lahlekeriweke hi vutomi eka madzolonga lamo pfumala mongo. Lexi i xivavi lexi ku nga riki na ndyangu naswona ku nga riki na muganga lowu wu faneleke ku xi kondzelela.
Kusukela loko nkatshamiseko wu sungurile, Xivumbeko xa Matirhelo ya Nhlanganelo na Vuhlori xa Rixaka xi rhekodile kutlula 118 wa timhangu ta madzolonga ya vaaki, ku hiseteriwa, ku phanga na swiyimo leswi fambelanaka na nkantshamiseko swin'wana.
Timhangu leti a ti tele eGauteng na le KwaZulu-Natal.
Kusukela loko ku vile na maninginingi ya nkatshamiseko hi Musumbhunuku na Ravumbirhi, ku vile na ku ehla lokukulu eka nhlayo ya timhangu naswona ku hola ku vuyile eka vunyingi bya tindhawu leti khumbekeke.
Kutlula 2,550 wa vanhu va khomiwile hi mayelana na nkantshamiseko, naswona milulamiselo yo hlawuleka yi le ku endliweni yi va kona ku tiyisisa leswaku milandzu leyi yi rhangisiwa emahlweni.
Ku onheteriwa ka miako na ku yiviwa ka tinhundzu swi koxile mabindzu, vatirhi na tiko hinkwaro ka rona tibiliyoni ta tirhandi.
Hi ku ya hi swiviko swa le masungulweni leswi hlengeletiweke hi NatJoints, ku onhakeriwa lokukulu ku vangiwile eka 161 timolo na tisenthara ta mavhengele, 11wa tiguxete, 8 wa tifeme na 161 wa tindhawu to byalwa na vahangalasi.
Leswi a swi katsa ku onhakeriwa loku vangiweke emagondzweni na le ka switirhisiwakulu swin'wana.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Tanihi mfumo lowu, hi boheka ku amukela leswaku a hi tilulamiserile hi ndlela ya xiyimo xa le hansi eka pfhumba leri a ri lulamisiwile ra madzolonga ya vaaki, ku onheteriwa na ku migingiriko yo onhetela nhundzu ya muxaka lowu.
Loko hi ri karhi hi hoyozela magoza ya xitiyanhlana ya mavuthu ya ka yina ya vusirheleri evanhwini, hi boheka ku amukela leswaku a hi vangi na vuswikoti na tipulani leti endliweke ti va kona ku angula hi ku hatlisa na hindlela ya ku teka xiboho hi ku hatlisa.
Maphorisa ya ka hina ya langutanile na xiyimo xo tika naswona ya tikhomile hi ndlela yo hoyozeleka ku sivela ndzahleko wihi kumbe wihi wa vutomi kumbe ntlakuko wa madzolonga lowu yaka emahlweni.
Hambiswiritano, xikan'wekan'we loko vatirhi va vusirheleri vo engetela va rhumeriwile, va kotile ku vuyisa hi ku hatlisa ku hola eka tindhawu to tala leti ti khumbekeke.
Xikan'wekan'we loko nkitsikitsi lowu wu hundzile, hi ta endla nkambisiso wa vurhonwana na vukhensivusoli wa ku tilulamisela ka hina na angulo wa hina.
Eka sweswi, swirhangana swa hina hi leswi landzelaka:
Xosungula, ku tshamisekisa tiko,
Xavumbirhi, ku sirhelela miphakelo ya nkoka swonghasi na switirhisiwakulu,
Xavunharhu, ku nyika mphalalo na nseketelo wa nhlakarhelo na ku akiwa hi vuntshwa,
Xavumune, ku khutaza matshalatshala yo gingiriteka ya vaakatiko eka vusirheleri, vutihanyisi na xidemokirasi.
Ku tshamisekisa tiko leri, hi engeterile hi mpimo lowukulu tinhlayo ta vatirhi va nsindziso wa nawu na vusirheleri evanhwini eGauteng na le KwaZulu-Natal.
Ndzi pfumelerile ku rhumeriwa ka 25,000 ya swirho swa Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga ku seketela ntirho wa maphorisa.
Eka lava, 10,000 sweswi va le vanhwini, laha mavuthu lama nga sala lama fikaka eka tindhawu ta wona leti ma nga rhumeriwa eka tona hi ku famba ka kuhela ka vhiki.
Ndzima leyi tiyelelaka yi le ku khatsiweni ku sirhelela switirhisiwakulu swa ka hina swa vutleketli:
- Gondzokulu ra N3 exikarhi ka eThekwini na Gauteng ri pfuriwile nakambe naswona vuhlayiseki bya mavuthu byi kona ku hlayisa tindlela ta mphakelo wa nkoka swonghasi ti tshama ti pfulekile.
- Mavuthu ya vusirheleri ya le ku tirhisaneni na mabindzu ku tiyisisa leswaku vutleketli byo hlayiseka bya mafurha, swakudya, okisijeni, mirhi, tikhemikali na miphakelo ya nkoka swonghasi yin'wana.
- Mitirho ya le mihlalukweni ya Durban na Richards Bay yi le ku vuyisiweni ku kotisa ku sungula hi vuntshwa ka tinhundzu leti rhumeriwaka ematikweni mambe na le leti nghenaka etikweni.
- Swinawana swi humesiwile hi ku landza Nawu wa Mphikizano ku kotisa tifeme leti khumbekaka eka mphakelo wa tinhundzu ta nkoka swonghasi ku avelana vuxokoxoko hi mayelana na vukona na ku laviwa ka tinhundzu to karhi. Leswi swi ta pfuna ku sivela mikayivelo ya tinhundzu ta nkoka swonghasi na ku kondletela vuhangalasi byo ringana ya tinhundzu ta nkoka swonghasi leti pfumalekaka etikweni hinkwaro.
Magoza lama ma ta tiyisisa leswaku mikhuluko ya mphakelo wa tinhundzu na vukorhokeri yi tshama yi ri eku tirheni.
Ndzi lava ku tshikelela leswaku a ku na nkayivelo wa swakudya kumbe miphakelo eka swiphemu swo tala swa tiko, na leswaku ku xavetela kutlula mpimo hikwalaho ka nchavo swi to nyanyisa ntsena xiyimo.
Hi ku engetela eka ku seketela maphorisa eka ku hlayisa ku rhula, swirho swa SANDF swi rhumeriwile ku ya sirhelela swimakiwakulu na tindhawu ta mabindzu leti ti nga ta nkoka swonghasi eka matirhelo ya ikhonomi na ku nyikiwa loku nga kavanyetiwiki ka vukorhokeri eka vaakatiko.
Tiyuniti ta swikili swo kongoma ta tiejensi ta ka hina ta nsindziso wa nawu ti le ku tirheni ti nga wisi ku landzelerisa na ku khoma lava nga na vutihlamuleri bya ku kunguhata na ku lawula madzolonga lama.
Hi ta endla hinkwaswo leswi nga hi nga ta swi kota eka ku tisa vanhu lava eka vululami.
Ku vile na swikombelo kusuka eka tikotara to hlayanyana ta ku tivisiwa ka xiyimo xa mfumo xa xilamulelamhangu ku kamanyeta madzolonga lama na ku onheteriwa loku.
Swikombelo leswi swa twisiseka loko ku tekeriwa enhlokweni tilevhele na mpimo wa mpfilungano.
Vonelo ra hina ku vile leswaku xiyimo xa mfumo xa xilamulelamhangu xi fanele ku tivisiwa ntsena loko tindlela letin'wana hinkwato ta ku tshamisekisa xiyimo ti kombile ku va ti nga ringanelangi.
Xiyimo xa mfumo xa xilamulelamhangu xi ta pfumelela ku pimeriwa ko tikisa ka timfanelo ta masungulo leti kumekaka eka Vumbiwa ra hina, lexi ku nga riki na mfumo lowu nga na vutihlamuleri wu nga ta lava ku xi endla handlekaloko swi fanerile hakunene.
Eka nkarhi wa sweswi, i vonelo ra hina ro tiya leswaku ku rhumeriwa ka mavuthu ya ka hina ya vusirheleri, hi ku tirhisana na vaakandhawu na vatirhisani va vaaki etikweni hinkwaro, swi ta vuyisa ku rhula na ku sivela madzolonga yo yisa emahlweni.
Hi ta timela mindzilo leyi yi nga ku pfurheni, na ku tima langavi ro hetelela rin'wana na rin'wana.
Hi ta kuma na ku teka goza ehenhla ka lava va lumekeke langavi leri, na lava va va ri hangalaseke.
Hi ta kuma lava va hlohloteleke madzolonga lama. Va ta endliwa va tihlamulela eka swiendlo swa vona. A hi nge pfumeleli munhu wihi kumbe wihi a kavanyeta ntshamiseko wa tiko ra ka hina a tlhela a nga voniwi nandzu.
Mfumo a wu nga pfumeleli munhu wihi kumbe wihi kumbe ntlawa wihi kumbe wihi ku tlhontlha vulawuri bya mfumo lowu hlawuriweke hi ndlela ya xidemokirasi.
Loko mavuthu ya ka hina ya vusirheleri ya ri karhi ya tumbuluxa hi ndlela leyi tiyelelaka vulawuri evanhwini, switandzhaku swa madzolonga lama swi ta twiwa hi vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo emasikwini, emavhikini, na le tin'hwetini leti taka.
Ku onhakeriwa loku ku endliweke eka switirhisiwakulu swa ikhonomi swa nkoka swonghasi ku ta teka nkarhi ku ku lunghisa.
Leswi hi tlhelo rin'wana swi ta va na nkhumbo eka vukona bya swakudya, mafurha, mirhi na miphakelo yin'wana kungari Afrika-Dzonga ntsena, kambe eka xifundza hinkwaxo.
Madzolonga na ku onheteriwa swi endlile ku onhakeriwa lokukulu eka ikhonomi ya hina hi nkarhi lowu hi nga eku kayakayeni ku hlakarhela eka nkhumbo wa ntungukulu wa khoronavhayirasi.
Ma onhile mabindzu naswona handle ko kanakana ma ta vanga lahleka ka mitirho ko yisa emahlweni.
Ekuheteleleni, ma ta nyanyisa vusweti naswona ma ta vanga hambi ya ri maxangu lamakulukumba eka timiliyoni ta vanhu va Afrika-Dzonga.
Ku phanga loku hangalakeke na ndhawu ka vhiki leri nga hundza ku tikomba ku ta hlanganyeta ntlakuko wo yisa emahlweni wa mitluletavuvabyi ya COVID-19.
Swiendleko leswi swi tlhele swi kavanyeta nongonoko wa hina wa nsawutiso wa COVID-19 eKwaZulu-Natal na le Gauteng hi nkarhi lowu a wu ri eku kumeni ka matimba.
Sweswi, i swa nkoka swonghasi leswaku hi fanele ku teka magoza yo yisa emahlweni ku nyika nseketelo emitini na ku pfuna mabindzu ku xava xitoko hi vuntshwa na ku aka hi vuntshwa.
Hi le ka phurosese ya ku nyika mphalalo wa swakudya wa xihatla emitini. Hi le ku pakaniseni ka tindhawu leti khumbekeke hi ku phanga na laha vanhu va nga hava mfikelelo wa swakudya.
Tindzawulo ta Swifundzakulu ta Nhluvukiso wa Vanhu na SASSA ti ta tirhisa mpimanyeto wa tona lowu nga sala eka nongonoko wa Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo ku nyika nseketelo hi xivumbeko xa maphasele ya swakudya, mali yinene na tivhawuchara ta swakudya.
Hi le ku tirheni hi matimba ku endla tihofisi ta SASSA hinkwato ti tirha. Tindhawu to holela mali ti languteriwa ku sungula hi vuntshwa vukorhokeri kusuka hi siku ra vu19 ra Mawuwana eka tindhawu hinkwato leti tivisiweke ku va ti hlayisekile ku va ti tirha.
Ku pfuneta hi swidingo swa xihatla swa miganga leyi khumbekeke, Nkwama wa Nseketelano wu tumbuluxile Nkwama wa Mphalalo wa Nkitsikitsi wa Vahanani ku pfuneta lava dingaka swinene. Hi kombela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku seketela nkwama lowu.
Hi amukela nseketelo wa tikhamphani to tala, mihlangano, mitlawa ya swa ripfumelo leyi se yi sunguleke ku nyika nseketelo eka mindyangu leyi nga eka ntshikelelo.
Vatirhisani va vaaki va hlengeletanile ku kanela magoza yo hambanahambana lama ma nga simekiwaka ku nyika mphalalo wa xihatla endzeni ka vuswikoti bya hina bya swa timali.
Leswi swi katsa ku nyikiwa ka mphalalo wa swakudya na mpfuneto wun'wana eka lava nga eka ntshikelelo lowukulukumba.
Hi ta tlhela hi pfuna mabindzu ya hina lamatsongo, ku katsa na lama nga emalokixini na le tindhawini ta le matikoxikaya, ku kota ku hola eka ku onhakeriwa loku ya hlanganeke na kona.
Van'wamabindzu va ka hina va nyika tinhundzu na vukorhokeri bya nkoka emigangeni ya ka hina, naswona hi ta va pfuna ku aka hi vuntshwa mabindzu ya vona.
Xipano lexi nga eka Hofisi ya Phuresidente na le ka Vutamelankwama bya Rixaka xi le ku tirheni hi matimba ku hluvukisa mpako wa nseketelo wo katsakanya leswaku wu langutisisiwa hi Khabinete.
Hi ta va hi ri eka xiyimo xa ku nyika xitiviso xo yisa emahlweni hi mayelana na mhaka leyi.
Eka nkarhi lowo koma, i swa nkoka leswaku hi endla nongonoko wa nsawutiso wu vuyela endleleni hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka hakona, naswona hi ta endla hinkwaswo leswi hi nga ta swi kota eka mhaka leyi.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Loko ku hola ku vuyile eka vunyingi bya Gauteng na KwaZulu-Natal, nxungeto etikweni ra ka hina na le ka xidemokirasi xa hina swi tshama swa ha ri kona na ku va ntiyiso.
Lava nga na vutihlamuleri bya ku lulamisa pfhumba lera madzolonga na ku onhetela a va si khomiwa naswona tinetiweke ta vona a ti phatluleriwa.
Hikokwalaho hi boheka ku tshama hi vambe ngoma na ku sihalala matshalatshala wahi kumbe wahi ya ku hlohlotela madzolonga yo yisa emahlweni.
Hi amukela nseketelo lowu nga tsekatsekiki kusuka eka varhangeri va swa vukhongeri, va ndhavuko, va mavandla ya tipolitiki, va vatirhi na va mabindzu.
Hi hoyozela vanhu, mihlangano na miganga leyi yi tekeke pfhumba, hi ku tirhisa tindlela to rhula, ku vuyisa ku hola na ku sirhelela vutomi, miako na switirhisiwakulu.
Hi khensa vanhu hinkwavo lava va tshameke va ri emitirhweni ya vona ehansi ka swiyimo swo tika na ku va swa khombo, va ri karhi va nyika vukorhokeri eka vanhu va ka hina na rixaka ra ka hina – vatirhi va nsindziso wa nawu, vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyo, vatirhi va ta vanhu, varindzi, vatirhi va ka masipala na vatirhelamfumo lava tirhaka na vanhu hi ku kongoma van'wana vo tala.
Hi khensa vatekamahungu lava a va ri eku vikeni tanihiloko swiendleko leswi swi ri karhi swi endleka, va ri karhi va pfuna ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ya tivisiwa na ku havexerisiwa matimba.
Hi kombela miganga etikweni hinkwaro yi hlohloteriwa ku tirhisana na maphorisa hi ku tirhisa Tiforamu ta Vuphorisa bya Miganga (tiCPF).
A ku na munhu loyi a faneleke ku teka nawu a wu veka emavokweni ya yena.
Hi boheka ku sirhelela ehenhla ka nsindziso wa nawu hi mitlawa leyi tinyikaka matimba lama nga riki enawini na xilo xihi kumbe xihi lexi xi nga hlanganyetaka mikokelano ku yisa emahlweni.
Hi kombela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku khutaza ku hola na ku tikhoma, ku sukela ku avelana vuxokoxoko lebyi nga riki ntiyiso, na ku mangala timhangu tihi kumbe tihi ta madzolonga emaphoriseni hi ku hatlisa.
Hi ku endla swilo swa masungulo, hi nga kota ku tirha hinkwerhu ku sirhelela Afrika-Dzonga.
Sonto lowu, vanhu va Afrika-Dzonga va ta tikatsa na vanhu va misava hinkwayo eka ku tlangela Siku ra Nelson Mandela.
Tanihiloko hi ri karhi hi tiyisisa vutiboheleri bya hina eka xidemokirasi xa hina, a hi tirhiseni Siku ra Mandela ku nyika swakudya eka lava nga sirhelelekangiki erixakeni ra ka hina, ku basisa switarata swa ka hina na ku sungula xintirhwana xa ku aka hi vuntshwa.
Loko mavuthu ya vusirheleri ya ri ya nkoka swonghasi eka ku vuyisa ku rhula na ntshamiseko, nxaniso lowu ehenhla ka xidemokirasi xa hina ekuheteleleni wu ta hluleka hikuva vanhu va Afrika-Dzonga a va nga wu pfumeleli.
Loko hi yima swin'we, a ku na ku pfukelana matimba kumbe madzolonga etikweni leri ya nga ta humelela.
Hi le ka nyimpi ya ku sirhelela xidemokirasi xa hina, Vumbiwa ra hina, vutihanyisi bya hina na vuhlayiseki bya hina.
Leyi a hi nyimpi leyi yi nga kotaka ku hluriwa eka yona.
Loko hi languta endzhaku eka nkarhi lowu eka matimu ya hina, a hi vuleni leswaku hi langutane na nxungeto lowukulukumba naswona hi wu hlule swin'we.
I hi kombiseni ntiyiso wa matimba na nkondzelelo wa xidemokirasi xa hina, kungari ku wa ka xona.
A hi vulavuleni hi ku hlula ka Vumbiwa, kungari ku onheteriwa ka rona.
A hi nge pfuki hi pfumelerile phurojeke leyikulukumba ya rixaka ra ximunhu, xidemokirasi xa hina xa Afrika-Dzonga, ku hluleka.
Xohetelela, ndzi navela ku hundzisa michavelelo eka mindyangu ya vanhu va Afrika-Dzonga lava landzelaka lava hundzeke emisaveni eka masiku mangarimangani lama nga hundza:
Hosi Sipho Mahlangu (Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Ndhavuko), Tsepo Tshola (un'wana wa vatshila va ka hina va kahle swinene), Phurof Ben Ngubane (khale ka Phurimiya wa KwaZulu-Natal),
Aubrey Mokoena (Murhangeri wa Pfhumba ra Tshunxani Mandela tlhelo khale ka MP), Khehla Mthembu (murhangeri wa mabindzu), Dkd Sam Gulube (Khale ka Matsalana wa Vusirheleri), Geoff Makhubo (Meyara wa Joni), Dkd Vanguard Mkosana (Khale ka Mulawuri-Jenerali wa Vatirhi) na Michael Zuma (ndzisana ya xinuna ya khale ka Phuresidente Zuma).
Xikwembu katekisa Afrika-Dzonga naswona sirhelela vanhu va yona.
Ndza khensa.
