MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Mavhiki mambirhi lama nga hundza ndzi tivise xikatsa xa magoza yo engetela ku kamanyeta ku hangalaka ka khoronavhayirasi.
Eka ku teka xiboho ku tivisa magoza lamo engetela, Khabinete yi landzelele switsundzuxo swa xisayense leswi nyikiweke hi Komiti yo Tsundzuxa ya Vaholobye hi mayelana na COVID-19 na mikanerisano ya Khansele yo Lerisa ya Khoronavhayirasi ya Rixaka.
Magoza lama a ya ri ya xihatla naswona a ya fanerile ku kamanyeta gandlati ra vunharhu, leri ri nga eku hlanganyetiweni hi muxaka wa Delta lowuntshwa.
Swi tshama swi ri xirhangana xa hina ku tsema nketani ya ntluletano hi ku hunguta ku hlangana ka vanhu.
Emavhikini mambirhi lama nga hundza, tiko a ri ri eka Levhele ya Vulemukisi leyi Fambelanisiweke ya 4.
Leswi a swi komba nxungeto wa le henhla wa ntluletano.
Loko ndzi vulavurisana na n'wina nkarhi rohetelela, ndzi kombise leswaku hi ta hlahluva xiyimo endzhaku ka 14 wa masiku kutani hi kumisisa leswaku i mifambelaniso yihi leyi nga ha lavekaka.
Tanihilaha swilo swi nga yima hakona sweswi, mitluletavuvabyi yi tshama ya ha ri ehenhla kutlula mpimo.
Hi muxaka wa Delta lowu hangalakaka hi ku hatlisa, hi le ku hlanganeni na gandlati ra vunharhu leri ri tikisaka swinene kutlula magandlati yo sungula na ya vumbirhi.
Emavhikini mambirhi lama nga hundza, tiko ri rhekodile hindlela yo fanana nhlayoxikarhi ya kwalomu ka 20 000 ya timhangu tintshwa ta siku na siku.
Eka nkarhi wa sweswi, tiko ri na kutlula 200 000 ya timhangu ta COVID-19 leti nga kona.
Emavhikini mambirhi lama nga hundza kutlula 4 200 ya vanhu va Afrika-Dzonga va lahlekeriwile hi vutomi bya vona hikwalaho ka COVID-19.
Loko Gauteng yi ri na kutlula hafu ya mitluletavuvabyi yintshwa, mitluletavuvabyi yi le ku tlakukeni hi ku hatlisa eKapa-Vupeladyambu, Limpopo, N'walungu-Vupeladyambu, KwaZulu-Natal na Mpumalanga.
Sisiteme ya hina ya rihanyo etikweni hinkwaro yi tshama ya ha ri ehansi ka ntshikelelo.
Hi kwalomuya ka vhiki leri taka, ku amukeriwa exibedhlele ka siku na siku etikweni hinkwaro swi tikomba swi ta fikelela tilevhele leti voniweke hi nkarhi wa maninginingi ya magandlati mambirhi lamo sungula.
Mafu lama fambelanaka na COVID-19 eswibedhlele na wona ya le ku tlakukeni, naswona ya hundzile lama hi ma voneke eka maninginingi ya gandlati lero sungula.
Hikwalaho ka sweswo, Khabinete endzhaku ka ku kanerisana na swifundzakulu yi tekile xiboho xa ku tshika tiko ka Levhele ya Vulemukisi leyi Fambelanisiweke ya 4 ku ringana 14 wa masiku man'wana.
Leswi swi vula leswaku kusukela sweswi kufika siku ra vu25 ra Mawuwana, magoza lama landzelaka ya ta tshama ya ha ri kona.
- Tinhlengeletano ta swa vanhu, swa tipolitiki, swa vukhongeri na tin'wana ti tshama ta ha tshimbisiwile.
- Xinawana ndhawu xo pimela nkarhi wa ku va ekaya xi tshama xa ha ri kona kusukela hi 9 nimadyambu kufikela hi 4 nimixo, naswona ko va ntsena lava nga na mpfumelelo wa ku endla tano va nga humaka emakaya ya vona hi nkarhi lowu.
- Ku xavisiwa ka xihoko swi tshama swa ha tshimbisiwile.
- Swikolo swi tshama swa ha pfarile kufikela hi siku ra vu26 ra Mawuwana.
- Swi tshama swa ha boha ku ambala xipfalaxikandza lexi xi funengetaka nhompfu na nomu wa wena nkarhi na nkarhi loko u ri evanhwini.
Hambiswiritano, hi le ku endleni ka mifambelaniso eka swinawana swa Levhele ya Vulemukisi ya 4:
- Tikhefi to xavisa swakudya na tindhawu tin'wana ta swakudya ti ta kota ku tirha loko ku ri karhi ku landzeleriwa milawu ya rihanyo ya vurhonwana. Miako ya mabindzu yo tano yi nga ka yi nga amukeli kutlula 50 wa vanhu hi nkarhi kumbe, eka tindhawu letitsongo, ku nga vi kutlula 50% ta vundzeni bya tona ta ntolovelo.
- Tindhawu tin'wana to karhi, to tanihi tijimi na tisenthara ta vutiolori, na tona ti nga ha pfula naswona migingiriko yo tanihi fandisi ya swifuwo na swiharhi yi ta pfumeleriwa, ku ri karhi ku landzeleriwa swipimelo leswi hlamuseriweke eka swinawana.
Kusukela emasungulweni ya ntungukulu, angulo wa hina wa rixaka wu leteriwile hi vumbhoni lebya ha ku vaka kona na switsundzuxo swa vativinkulu.
Leswi hi swi tivaka hi leswi landzelaka.
Ha swi tiva leswaku ku hunguta swiyimo laha vanhu va nga ekusuhisuhi na van'wana swi pfuna ku kamanyeta mitluletavuvabyi.
Ha swi tiva leswaku khoronavhayirasi yi hangalaka emikosini, eka tinhlengeletano ta le hofisini, emikhubyeni, eka swiendleko swa mindyangu, na le tikhefini to xavisa swakudya na le ka tithavhene.
Leswi hi swona swi endlaka leswaku, eka Levhele ya Vulemukisi leyi Fambelanisiweke ya 4, hi bohekile ku tshimbisa tinhlengeletano ta swa vukhongeri, swa vanhu na swa tipolitiki.
Nakambe ha swi tiva leswaku loko vanhu vo tala va ri karhi va fambafamba, xitsongwatsongwana xi fambafamba na vona.
Hikwalaho ka tinhlayo ta le henhla swinene eGauteng mavhiki mambirhi lama nga hundza, hi hungutile mfambafambo ku nghena na ku huma eka xifundzakulu lexi ku nonokisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwana kuya eka swiphemu swin'wana swa tiko.
Ha swi tiva leswaku swinawana swa ndhawu swo pimela nkarhi wa ku va ekaya swi hunguta mfambafambo naswona swi hunguta tinhlengeletano ta vanhu ta le phakati ka vusiku leti ti tlakusaka nkoteko wa ntluletano.
Ha swi tiva leswaku swipimelo ehenhla ka ku xavisiwa ka xihoko swi hunguta nhlayo ya ku amukeriwa exibedhlele na le ka tikamara ta vutshunguri bya xilamulelamhangu hi ku vaviseka loku fambelanaka na xihoko, ko tanihi tinghozi ta swipandzamananga na madzolonga ya le xikarhi ka vanhu.
Ku hunguta ku vaviseka loku fambelanaka na xihoko swi tshunxa vuswikoti leswi dingiwaka swonghasi eka mikarhi ya hina ya swa rihanyo ku tirhana na timhangu ta COVID-19.
Matirhiselo yo homboloka ya xihoko na wona ya fambelanisiwa na tinhlengeletano na ku nga landzeleriwi ka swinawana swa rihanyo ra vaaki.
Hi nkarhi wun'we, ha byi tiva na ku byi tekela vuhoxaxandla bya nkoka bya indasitiri ya xihoko eka ikhonomi ya hina.
Ekuheteleleni, magoza ya nkoka yo tala ku hunguta ntluletano hi lamaya ya nga endzeni ka vulawuri bya hina hi un'weun'we.
Hikuva muxaka wa Delta wu tluletiwa hi ku olova, hi dinga ku va na vurhonwana swinene eka ku landzelela magoza yo sirhelela ya masungulo lama hi ma tivaka hinkwerhu.
Tanihiloko hi ri karhi hi simeka magoza ku hunguta nhlayo ya mitluletavuvabyi, hi le ku tekeni ka goza ku sirhelela vanhu vo tala hilaha swi kotekaka hakona hi ku tirhisa nsawutiso.
Nongonoko wa hina wa rixaka wu le ku ndlandlamukeni hi rivilo lerikulu.
Kutafika sweswi, kutlula 4.2 wa timiliyoni ta vanhu eAfrika-Dzonga va kumile mpimamurhi wa xisawutisi, laha miliyoni yin'we ya lava yi endliweke eka nkombo wa masiku ya vhiki lama nga hundza.
Rivilo ra nsawutiso ri mbirhihatile eka n'hweti leyi nga hundza, naswona ri ta emahlweni ri tlakuka.
Eka nkarhi wa sweswi, 190,000 ya vanhu hi nhlayoxikarhi va le ku sawutisiweni siku ra vhiki rin'wana na rin'wana.
Mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo va le ku tirhisaneni hi ndlela leyi nga si tshamaka yi va kona ku aka vuswikoti byo engetela ku sawutisa vanhu vo tala hi siku.
Eka nkarhi wa sweswi hi le ku sawutiseni ka havumbirhi bya mitlawa ya malembe hi vukhale ya 60+ na 50+.
Kusuka eka leyi kuta eka Ravumune, siku ra vu15 ra Mawuwana, lava nga na kutlula 35 wa malembe hi vukhale va ta kota ku tsarisa eka Sisiteme ya Data ya Nsawutiso ya Xielekitironiki.
Hi siku ra vu1 ra Mhawuri hi langutela ku sungula misawutiso ya ntlawa wa 35+.
Minongonoko yi le ku endliweni ku sawutisa vatirhi va nkoka swonghasi, ku ri karhi ku sunguriwa hi dyondzo ya masungulo, maphorisa na vuthu ra masocha.
Ndzawulo ya Rihanyo na yona yi le ku tirhisaneni na sekitara leyi nga riki ya mfumo ku simeka minongonoko ya nsawutiso ya le ndhawini ya ntirho leyi yi nga kotaka ku ndlandlamukisa vuswikoti bya hina kuhundza eka tindhawu ta vaaki.
Hi le ku tirheni ku tiyisisa leswaku tindhawu ta nsawutiso ti kumeka ekusuhi na laha vanhu va tshamaka kona ku endla leswaku swi va olovela.
Hi ta ya emahlweni ku tirhisana na varhangeri va miganga, va vukhongeri na va ndhavuko ku hlohlotela miganga ku sawutisiwa.
Makungu ya kona eka swifundzakulu hinkwaswo ku ndlandlamukisa tindhawu to tala ku sawutisiwa ku nga va tsevu kumbe nkombo wa masiku ya vhiki.
Leswi swi ta fikeleriwa hi ku nyikiwa ka timali hi ku famba ka nkarhi na ku thoriwa ka vatirhi va swa vutshunguri vo engetela na swichudeni swa sayense ya swa rihanyo.
Hinkwavo lava va fikelelaka ku sawutisiwa va khutaziwa ku rhanga va tsarisa ku hatlisisa phurosese eka tindhawu ta nsawutiso.
Hambiswiritano, tindhawu hinkwato ti tlhela ti pfumelela vanhu lava nga tsarisangiki ku ta va ta tsarisiwa.
Ndzi lava ku khutaza vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo lava va fikelelaka ku tsarisa ku endla tano na ku kuma xisawutisi xa vona.
Hi dinga ku hangalasa hungu ra leswaku swisawutisi swa tirha na leswaku swi tirha kahle.
Wun'wana wa mitlhontlhokulu leyi hi nga langutana na yona kutafika sweswi eka ku ndlandlamukisa nongonoko wa hina wa nsawutiso i vukona bya mipimamurhi ya swisawutisi.
Leswi swi vile ntlhontlho eka havumbirhi bya Afrika-Dzonga na tikokulu hinkwaro ra Afrika.
Emasikwini mangarimangani lama nga hundza, Yuniyoni ya Afrika, hi ku tirhisa hofisi ya hina ya Nghwazi ya COVID-19 ya AU, na Yuniyoni ya Yuropa yi fikelerile ntwanano lowu nga wa nkoka eka matimu lowu wu nga ta antswisa hi ndlela yo tivikana mphakelo swisawutisi etikweni ra ka hina na le ka matiko ma ka hina lama kumekaka eka tikokulu ra Afrika.
Hi ku tirhisa ntwanano lowu, Aspen yi ta va yi phakela kutlula 17 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya xisawutisi xa Johnson & Johnson eka Afrika-Dzonga na le ka matiko ya Afrika man'wana eka tin'hweti tinharhu leti taka, ku sungula kwahalaya kuheleni ka Mawuwana.
Nhlayo leyi yi ta mbirhihata n'hweti na n'hweti kusuka eka Nhlangula.
Xitoko lexo sungula lexi endlaka timiliyoni ta mipimamurhi xi ta humesiwa hi havumbirhi bya Afrika-Dzonga na matiko ya Afrika man'wana kusuka hi Mawuwana.
Tanihi xiphemu xa matshalatshala ya ku tiyisa nsirhelelo wa rihanyo eka tikokulu, ku na vutiboheleri hi Johnson & Johnson ku fambelanisa ndzulamiselo wa nkarhi wa sweswi ku endlela leswaku hi kota ku endla xisawutisi eAfrika-Dzonga ehansi ka layisense ematshan'weni ya le hansi ka kontiraka, leswi nga vangaka tiko ra ka hina na tikokulu ku va na vulawuri ehenhla ka swisawutisi.
Hi le ku kanerisaneni leswaku hi nkarhi lowu vundzeni bya xidzidziharisi hi byoxe byi endliwa kwala Afrika-Dzonga, ku endlela leswaku hi va na xisawutisi xa Afrika lexi nga ehansi ka vun'wini bya yona hinkwaxo lexi endliwaka emisaveni ya Afrika eka matiko yo hlayanyana lama nga eka tikokulu ra ka hina.
Hi amukela xitiviso hi Phuresidente Joe Biden leswaku United States yi nyikela 15-20 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya xisawutisi xa Pfizer eka matiko ya Afrika hi ku tirhisa xitirhisiwa xa COVAX.
Leswi swi nga eku humeleleni, swin'we na milulamiselo ya hina ya nkarhi ya sweswi na vaendli, swi vula leswaku Afrika-Dzonga yi fanele ku va na kungu ra mphakelo wa swisawutisi leswi nga ringanela ku fikelela mpakaniso wa hina wa nsawutiso.
Hi nkarhi wun'we, hi le ku tirheni ku ndlandlamukisa swisawutisi swo hambanahambana leswi nga eku tirhisiweni etikweni.
Hi amukela xiboho hi SAHPRA xa ku pasisa xisawutisi xa CoronaVac xo suka eChina ku tirhisiwa eAfrika-Dzonga.
Komiti yo Tsundzuxa ya Swisawutisi yi le ku tirheni hi mayelana na hilaha hi nga tisaka hakona CoronaVac eka nongonoko wa nsawutiso.
Hi bohekile ku teka swiboho swo tika, hi ri karhi hi tiva leswaku kwalomu ka xiboho xin'wana na xin'wana xi rhwala hakelo eka ikhonomi na rixaka.
Hambileswi ku nga na nkhumbo wa ikhonomi wa swipimelo leswi, hi dinga ku twisisa leswaku i ntungukulu hi woxe lowu wu tisaka nxungeto lowukulukumba eka nhlakarhelo wa ikhonomi.
Nkarhivunavi lowu lehisiweke wa mitluletavuvabyi leyi nga lawuriwiki wu ta vanga ku onhaka ka ikhonomi lokukulukumba kutlula swipimelo leswi vekiweke, ku kavanyeta vuhumesi na ku sivela vanhu ku huma va ya eka tindhawu ta vuhungasi na tindhawu ta mani na mani.
Hambiswiritano, hi tekela enhlokweni leswaku swipimelo leswi swi vile na switandzhaku eka vanhu, eka miti, na le ka mabindzu lama se a ma ri ehansi ka ntshikelelo ku nga si va na ntungukulu.
Hi tshama hi tibohile ku endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka ku hunguta nkhumbo wa mpfalelo eka vutihanyisi bya vanhu.
Endzhaku ka ku cincela eka Levhele ya Vulemukisi ya 4, Nkwama wa Ndzindzakhombo wa lava nga Tirhiki eka mikanerisano na vatirhisani va vaaki ku tirhana na ku tikeriwa loku vatirhi lava va lahlekeriweke hi malinghena ehansi ka swipimelo leswi.
Hikwalaho ka mikanerisano leyi, UIF yi tekile xiboho xa leswaku xikimi xa COVID-19 TERS xi fanele ku ndlandlamukisiwa kufika eka tisekitara leti ti nga khumbeka hi swipimelo swa Levhele leyi Fambelanisiweke ya 4.
Vuxokoxoko bya ndlandlamukiso lowu byi ta kandziyisiwa kungari kahle endzhaku ka ku hetisisiwa ka xikimi hi ku hetiseka, lexi xi nga ta katsa vuxokoxoko byo yisa emahlweni hi mayelana na leswaku i mani loyi a fikelelaka ku kuma nseketelo lowu.
Kusukela loko xi simekiwile n'wexemu, xikimi lexa COVID-19 TERS se xi nyikile kutlula R60 wa tibiliyoni ku sirhelela mitirho ya 5.5 wa timiliyoni ta vatirhi.
Hi ku engetela, Khabinete yi tekile xiboho xa leswaku tilayisense na tiphemiti ta mabindzu hinkwawo leti ti hundzeriweke hi nkarhi exikarhi ka Nyenyankulu 2020 na Khotavuxika 2021 ti ta tshama ta ha ri enawini kufikela 31 N'wendzamhala 2022.
Tilayisense kumbe tiphemiti ta mabindzu mantshwa leti ti nyikiweke kusukela hi siku ra vu1 ra Mawuwana ti ta tlhela ti va ti ri enawini kufikela 31 N'wendzamhala 2022, naswona ku hava mali ya layisense yi nga ta hakeriwa.
Leswi swi nyika mphalalo eka mabindzu lamatsongo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku na mhaka yin'wana ya nkoka wa rixaka lowukulukumba lowu ndzi lava ku vulavula wona.
Emasikwini mangarimangani lama nga hundza, hi vonile mikombisakuvilela ya madzolonga leyi tlakukaka kambe leyi nga laha na lahaya eka swiphemu swin'wana swa tiko.
Swimakiwakulu swo fana na magondzo ya rixaka swi khumbekile, swi nonokisa vutleketli bya tinhundzu ta vukorhokeri leswi endlaka ikhonomi ya hina yi tshama yi ri eku tirheni.
Miako yi onhiwile. Mimovha yi jikijeriwile hi maribye. Vanhu va chavisiwile na ku xungetiwa, naswona van'wana va vavisiwile.
Swiendlo leswi swi veka vutomi ekhombyeni naswona swi onha matshalatshala ya hina ya ku aka ikhonomi hi vuntshwa.
Vumbiwa ra hina ri tiyisisa mfanelo ya munhu un'wana na un'wana ku tivulavulela hi ku tshunxeka na ku endla nkombisakuvilela wo rhula.
Loko ka ha ri na lava va nga ha vaka va vavisiwile na ku hlundzuka eka nkarhi lowu, a ku nge tshuki ku vile na nhlamuselo yo twala ya madzolonga walawo, swiendlo swo onhetela na swo kavanyeta.
I mhaka yo vilerisa eka vanhu va Afrika-Dzonga leswaku swin'wana swa swiendlo leswa madzolonga swi ya hi nhlohlotelo wa rixakandzimi.
Leswi swi boheka ku soriwa hi vanhu va Afrika-Dzonga hi tindlela hinkwato tanihileswi hi nga rixaka leri ri tiboheke eka mpfumaleko wa xihlawuhlawu xo ya rixakanghohe na mpfumaleko wa rixakamfuwo leswi swi seketeriwaka hi ku hambana na vun'we bya vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga, swi nga ri na mhaka ririmi ra vona, mfuwo, swikhorwiwa swa vukhongeri na rixakanghohe.
Vutiboheleri bya hina eka Vumbiwa ra hina ra xidemokirasi byi simekiwile eka nsinya wa masungulo wa leswaku vanhu hinkwawo va ringana emahlweni ka nawu, na leswaku vanhu hinkwavo va na mfanelo ya ku kuma nsirhelelo wo ringana emahlweni ka nawu.
Ku fuma ka nawu ku sirhelela ehenhla ka matirhiselo yo homboloka ya matimba.
Ku fuma ka nawu ku sirhelela lava nga swela na lava nga sirhelelekangiki.
Kusukela loko ku fikile xidemokirasi, mihlangano yo fana na Khoto ya Vumbiwa yi vile emahlweni ka ku antswisa vutomi bya vanhu va Afrika-Dzonga.
A hi swi vekeni erivaleni, tanihi rixaka, leswaku hi nge kondzeleli swiendlo swa vugevenga.
Lava va khumbekaka eka swiendlo swa madzolonga va ta khomiwa kutani va tengisiwa.
Lava va kumekaka va ri na nandzu wa ku tlula swinawana swa mpfalelo va ta kuma nxupulo lowu vekiweke.
Leswi swi ta endliwa ku ri hava ku nchavo kumbe ku tsakela.
Hi tlhela hi sola miringeto ya ku tumbuluxa mpfilumpfilu hi ku avelana swifaniso swa vunwa na tivhidiyo ta vunwa, hakanyingi kusuka eka swiendleko leswi swi endlekeke malembe yo tala lama nga hundza.
Ndzi kombela leswaku mi ehleketa hi vukheta mi nga si avelana xilo xihi kumbe xihi eka swihangalasamahungu swa vaaki kumbe kwihi kumbe kwihi leswi nga ha vaka swi nga ri swa nkhaqato kumbe leswi nga tiyisisiwangiki.
Vunyingi byo hambanahambana bya vaakatiko va tiko leri va kombile leswaku va lava ku hanya hi ku rhula na hi ku hanyisana.
Va lava ku tirha na ku tihanyisa. Va lava ku vona tiko ra ka hina ri hlakarhela eka ntungukulu lowu.
Hi jamelanile na ntungukulu lowu wa COVID-19 swin'we.
Hi le ku tirheni ku aka hi vuntshwa ikhonomi ya hina swin'we ku endla leswaku mitirho yo tala yi kota ku tumbuluxiwa, ku endlela leswaku mabindzu yo tala ya kota ku seketeriwa, na ku endlela leswaku hi kota ku xava swakudya, ku rhumela vana va hina exikolweni na ku tundzela mindyangu ya hina.
Hi le ku akeni, kungari ku pfala.
Hi tshama ha ha kongomile eka ku sirhelela rihanyo na ku ponisa vutomi.
Hi ta tirha tanihileswi swi nga tshamangiki swi va xiswona nkarhi lowu nga hundza ku tiyisisa leswaku munhu un'wana na un'wana wa sawutisiwa.
Hi ta aka ikhonomi ya hina hi vuntshwa na ku tumbuluxa mitirho.
Hi boheka ku tsundzuka hilaha ku nga heriki leswaku tanihiloko mikarhi yi tika tanihileswi yi nga xiswona, hi ta hlula.
Xikwembu katekisa Afrika-Dzonga naswona sirhelela vanhu va yona.
Ndza khensa.
