MaAfrika-Dzonga ya Rikwerhu,
Vhiki reri, tiko ra ka hina ri fikile eka xiyimo xo khomisa tingana hi ku ya emahlweni ka ntungukulu wa khoronavhayirasi, tanihileswi hi rhekodeke rifu ra vu219 kusuka eka vuvabyi lebyi.
Vutomi byin’wana na byin’wana lebyi lahlekaka i nhlomulo.
Vanhu lava 219 lava va loveke a va ri na mindyangu, a va ri na vahlayisiwa, vanghana na vatirhikulobye.
Vutomi bya vona byi tsemiwile byi koma hi xitsongwatsongwana lexi xi vangeke mbumburheko wa vanhu na ikhonomi emisaveni hinkwayo.
Eka ku rhekodiwa na ku vikiwa ka tinhlayo ta siku na siku ta mitluletavuvabyi yintshwa, mafu na ku hola –– hi nga lahlekeriwa hi ku olova ku vona ntiyiso wa leswaku hi le ku tirhaneni na vutomi bya vanhu.
Khoronavhayirasi leyi yi le ku rhwexeni ka mpingu wo tika ku nga ri ntsena eka rihanyo ra vanhu va ka hina, kambe na le ka vuswikoti bya vanhu va ka hina ku tikumela swo tihanyisa, ku tiphamela vona na mindyangu ya vona, ku dyondza na ku tihluvukisa, na ku tiphina hi swo tala swa mitshunxeko ya masungulo leyi siku na siku hi ngo yi teka ntsenantsena.
Madyambu lama, a hi vekeni emiehleketweni na le swikhongelweni swa hina hinkwavo lavaya va tluleriweke hi khoronavhayirasi, hinkwavo lavaya va lahlekeriweke hi varhandziwa va vona, na lavaya va kondzeleleke – naswona va yaka emahlweni va kondzelela – maxangu lamakulu hikwalaho ka ntungukulu lowu.
Swi kwalomu ka 7 wa mavhiki kusukela hi simekile ku pfaleriwa ka rixaka hinkwaro.
Hi nkarhi lowu, maAfrika-Dzonga va kombisile xitiyanhlana, nkondzelelo na vutihlamuleri lebyikulu.
Ndzi tlhela nakambe ndzi mi khensa eka ku vutitsoni bya n’wina lebyi mi byi endleke kutafika sweswi.
Ndzi tsakela ku vula, tanihilaha ndzi vuleke hakona nkarhi lowu nga hundza, leswaku swi nga ri na mhaka nkarhi wa kona lowu tekiwaka na ntikiso wa kona, ku pfaleriwa loku a ku fanerile hakunene.
Loko a ku nga vangi na ku pfaleriwa loku nhlayo ya mitluletavuvabyi ya khoronavhayirasi a yi ta va yi tlakukile hi ndlela leyi nga lawulekiki, miako ya hina ya swa rihanyo a yi ta va yi taleriwile kutlula mpimo naswona magidi yo tala ya maAfrika-Dzonga vo tala a va ta va va lovile.
Kusukela emasungulweni, angulo wa hina wu leteriwile hi switsundzuxo kusuka eka vativinkulu lava rhangelaka emisaveni kusuka etikweni ra ka hina vini na le misaveni hinkwayo.
Hi tlhele hi vuyeriwa kusuka eka ndzetelo wo huma eka Nhlangano wa swa Rihanyo wa Misava.
Mitokoto leyi tinxaka tin’wana ti nga hlangana na yona yi tlhele yi hi nyika mitwisiso ya nkoka swonghasi.
Ku vile na mikumbetelo yo talanyana hi mayelana na ndlela leyi vuvabyi lebyi a byi ta va byi yi tekile loko a ku nga vangi na goza ra hina ra xihatla na ku va ro tiya.
Tanihiloko data yo tala yi ri karhi yi kumeka, mikumbetelo leyi yi antswisiwile na ku basisiwa.
Nkumbetelo wa nkarhi wa sweswi wa kahle swinene hi leswaku, loko a ku nga vangi na ku pfaleriwa loku na magoza man’wana lama hi ma tekeke, mpimohansi wa 80,000 wa maAfrika-Dzonga a ya ta va ya tluleriwile hi vuvabyi sweswi.
Naswona nhlayo ya mafu a yi ta va yi vile mpimohansi wa ka8 ehenhla ka leswi yi nga xiswona.
Tanihileswi swi nga xiswona, ku na 219 wa vanhu eAfrika-Dzonga lava va loveke hikwalaho ka vuvabyi lebyi.
Hi ku kanetana na swona, eka xiteji xo fana eka ku ya emahlweni ka vuvabyi lebyi, United States yi rhekodile kutlula 22,000 wa mafu, kasi United Kingdom kutlula 19,000 wa mafu.
A hi fanelangi ku pfuka hi rivarile leswaku xikongomelo xa ku pfaleriwa a ku ri ku hlwerisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwana na ku sivela ntlakuko lowukulu wa mitluletavuvabyi.
Kutafika sweswi, hi humelerile hi mukhuva lowu hina, tanihi maAfrika-Dzonga, hi nga angula na ku tirhana na xitsongwatsongwana lexi hawona.
Nhlayo hi tiphesente ya timhangu leti kumekeke eka swikambelo leswi endliweke – leswi tivekaka tanihi mpimo wa ku va na xona – yi tshamile yi ri ehansi na ku nga cincacinci.
Levhele ya mitluletavuvabyi leyi tiyisisiweke eAfrika-Dzonga yi kwalomu ka 181 wa vanhu hi miliyoni wa vanhu hinkwavo.
Hi ku kanetana na swona, matiko yo fana na United States, United Kingdom, Spain, Italy na Singapore ma na xikarhi ka 2,400 na 4,600 timhangu ta khoronavhayirasi hi miliyoni ya vanhu.
Swa tivikana leswaku eka 12,074 wa timhangu leti tiyisisiweke eAfrika-Dzonga, hi rhekodile 4,745 wa lava nga hola.
Hi ku hlwerisa ku hangalaka ka vuvabyi, hi kotile ku tiyisa vuswikoti bya sisiteme ya hina ya swa rihanyo na ku simeka minongonoko ya swa rihanyo ra vaaki yo hambanahambana ku kota ku lawula ku antswa ntlakuko lowu nga sivelekiki eka mitluletavuvabyi.
Sweswi hi na kwalomu ka 25,000 wa mibedo yo engetela leyi kumekaka eka nhlambulo.
Hi kotile ku xava na ku endla mipimo yo tivikana ya switirhisiwa swo tisirhelela swa munhu yena n’wini eka vatirhi va swa rihanyo, switirhisiwa swa vutshunguri swa nkoka swonghasi na swiphakeriwa swin’wana.
Hi ku tirhisa nkarhi lowu wa nkoka lowu ku pfaleriwa swi hi nyikeke wona, hi kotile ku ndlandlamukisa hi ndlela yo tivikana nongonoko wa hina wo hlela na ku kambela.
Eka hinkwaswo, vatirhi va ka hina va le vanhwini sweswi va hlerile kutlula 9 wa timiliyoni ta vanhu, naswona hi endlile kwalomu ka 370,000 wa swikambelo swa khoronavhayirasi.
Lowu nhlengeleto i wa swa rihanyo ra vaaki lowukulukumba na ku va wo angarhela swinene eka matimu tiko ra ka hina.
Swi endliwile swi koteka hi ku tirha hi matimba na vutiyimiseri bya magidi ya vatirhi va le migangeni, vaongori, madokodela na vatirhi va swa rihanyo van’wana.
Va endlile vutitsoni lebyikulu ku tiyisisa leswaku ku va na ku humelela eka ku pfaleriwa loku.
Hi ku hlamula xikombelo xa ku tshama ekaya na ku tshama mi hlayisekile, n’wina, vanhu va Afrika-Dzonga, mi hi pfunile ku ponisa vutomi byo tala.
Tanihileswi hi tiyiseke angulo wa hina wa rihanyo ra vaaki, hi tivisile magoza ya nkoka swonghasi yo talanyana ku seketela tikhamphani, vatirhi na miti leyi yi hlaseriweke hi ndlela yo tikisa hi ku pfaleriwa loku.
Hi tivisile mpako wa mphalalo wa ikhonomi na vaaki lowu nga na nkoka wa ku kutlula R500 wa tibiliyoni ku pfuna tikhamphani leti nga entshikelelweni, ku ponisa mitirho na ku nyika malinghena eka vatirhi lava nga riki va ximfumo na miti leyi nga swela.
Kusukela loko xi tumbuluxiwile, xikimi xa mphalalo xa COVID-19 lexo hlawuleka xa Nkwama wa Ndzindzakhombo wa lava nga Tirhiki xi hakerile kutlula R11 wa tibiliyoni eka 2 wa timiliyoni ta vatirhi lava thoriweke hi kutlula 160,000 wa tikhamphani leti nga entshikelelweni.
Leswi swi ta pfuna ku endla tikhamphani ku kota ku tirha ku ya emahlweni na ku ponisa timiliyoni ta mitirho.
Mikwama yo tala leyi hi yi tumbuluxeke ku nyika nseketelo wa mabindzu lamatsongo, ku katsa na mapfhumba ya Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo, Ndzawulo ya Vupfhumba, Khamphanikulu ya Nhluvukiso wa swa Vumaki na Thirasiti ya Vumundzuku bya Afrika-Dzonga
Tanihileswi a swi ri xiswona, Xikimi xa Ntiyisiso wa Loni ya COVID-19 ya R200 wa tibiliyoni, leyi yi tiyisisiweke hi mfumo, yi sungurile ku hlahluva swikombelo swa mabindzu ma mpimo lowutsongo na wa le xikarhi.
Emasungulweni ya n’hweti leyi, mfumo wu hakerile R5 wa tibiliyoni to engetela eka vaamukeri va midende ku pfuneta miti leyi nga swela hi nkarhi lowu swihlovo swin’wana swa malinghena swi kavanyetiweke.
Hi pfurile swikombelo swa mudende wa COVID-19 swo hlawuleka wa R350 hi n’hweti wa maAfrika-Dzonga lava nga tirhiki lava va nga kumiki muxaka wun’wana wa mpfuneto kusuka eka mfumo.
Hi ku pfala ka siku lera ntirho namuntlha, 3 wa timiliyoni ta maAfrika-Dzonga se a va endlile swikombelo swa mpfuneto.
Magoza lama nkarhinyana ma ta va ma ri kona ku ringana tsevu wa tin’hweti.
A hi nga tshiki matshalatshala naswitsanana ku tiyisisa leswaku vaakatiko va ka hina lava nga sirhelelekangiki swinene va seketeriwa na ku sirheleriwa hi nkarhi lowo tika.
Xikalo xa magoza lama hi ma tekeke, ku katsa na mphalalo wa xibalo na miphalalo hi Bangikulu ya Afrika-Dzonga, i xa nkoka eka matimu.
Nkwama wa Nseketelano, lowu wu simekiweke ku seketela angulo wa khoronavhayirasi, wu hlengeletile kwalomu ka R2.7 wa tibiliyoni eka vutiboheleri kusuka eka 175 wa vanhu hi un’weun’we na kutlula 1,500 wa tikhamphani na tifawundexini.
Ha khensa eka mifumo na mihlangano yo tala leyi yi yaka emahlweni yi nyika nseketelo hi ku hanana eka angulo wa hina wa khoronavhayirasi.
Hi ku engetela eka lavaya ndzi va tekeleke enhlokweni nkarhi lowu nga hundza, ndzi navela ku paluxa ku khensa ka hina eka mfumo na vanhu va United States eka munyikelo wa 1,000 ra michini yo pfuneta ku hefumula.
Nakambe ndzi lava ku tekela enhlokweni vutiboheleri bya Ntlawa wa Tifawundexini wa ELMA bya R2 wa tibiliyoni ku hunguta ntshikelelo wa khoronavhayirasi eka miganga leyi nga sirhelelekangiki eAfrika.
Leswi swi katsa vuhoxaxandla bya xihatla bya R250 wa timiliyoni eka Nkwama wa Nseketelano wa Afrika-Dzonga.
Hi ti bohile leswaku angulo wa hina wu panana na tinhlayo ta xirilo lexi na ku pfuna ku tiyisisa leswaku masungulo ma ikhonomi ya hina ma sirheleriwa.
Ku vile na swiviko swo vilerisa swa tilevhele leti tlakukeke ta madzolonga lama simekiweke eka rimbewu kusukela loko ku pfaleriwa loku ku sungurile.
Khombo ra madzolonga lama simekiweke eka rimbewu ri ya emahlweni ri landzelela tiko ra ka hina tanihiloko vavanuna va tiko ra ka hina va hlambanyile nyimpi ehenhla ka vavasati.
Hi hluvukisile ndlela ya xilamulelamhangu eka lavaya va poneke ku tiyisisa leswaku vaxanisiwa va madzolonga lama simekiweke eka rimbewu va pfunetiwa.
Wun’wana wa miphalalo leyi hi yi endleke i ku tiyisisa leswaku swinawana swa ku pfaleriwa swi vumbiwa hi mukhuva lowu wansati a nga kotaka ku suka ekaya ra yena ku ya vika nxaniso ku ri hava nchavo wa ndziho, nchuhiso kumbe madzolonga yo yisa emahlweni.
Sweswi, tin’hweti timbirhi endzhaku ka loko ku tivisiwile xiyimo xa rixaka xa mhangu, hi lunghekile ku cincela eka xiphemu lexintshwa eka angulo wa ntungukulu wa khoronavhayirasi.
Hi siku ra vun’we ra Mudyaxihi, hi cincele eka Levhele ya Vulemukisi ya 4 naswona hi sungule ku olovisiwa ka swiphemuphemu ka ku pfaleriwa ka rixaka.
Leswi swi fambisana na qhinga leri fambelanisiweke na nxungeto leri harona hi lava ku nonokisa mpimo wa ntluletavuvabyi na ku yisa tinhlayo ehansi.
Sweswi hi le ku lulamiseni ka ku olovisiwa ku ya emahlweni ka ku pfaleriwa na ku pfuriwa hi katsongotsongo ka ikhonomi.
Ndzi ta vuyelela leswi ndzi swi vuleke nkarhi lowu nga hundza: loko hi susa ku pfaleriwa loku hi xitshuketa kutlula mpimo na hi ku hatlisa kutlula mpimo, hi xungeta ntlakuko wa xihatla ku va lowu nga lawulekiki eka mitluletavuvabyi.
Hikokwalaho hi ta ya emahlweni hi hundzela emahlweni hi vurhonwana, hi ri karhi hi leteriwa hi vumbhoni lebyi nga kona bya kahle swinene na ku leteriwa hi switsundzuxo swa vativinkulu va laha tikweni na va le matikweni ya misava.
Xikongomelokulu xa hina i ku tlakusa hi ndlela yo fanana nghingiriko wa ikhonomi loko hi ri karhi hi simeka magoza ku hunguta hundziselo wa xitsongwatsongwana na ku nyika nhlayiso wo enela eka lavaya va tluleriweke hi vuvabyi naswona va dingaka vutshunguri.
Loko ndzi vulavurisana na n’wina ro hetelela, ndzi katsakanyile sisiteme ya vulemukisi ya levhele ya ntlhanu leyi hi yi tiviseke ku letela endlelo leri.
Hi nkarhi wa kona, tiko a ri ri eka levhele ya vulemukisi ya 5, leyi yi nga na swipimelo swo tika swo tala ehenhla ka mfambafambo na nghingiriko wa ikhonomi.
Levhele ya vulemukisi ya 4 – leyi yi nga levhele ya nkarhi wa sweswi etikweni hinkwaro – yi tshama ya ha ri na vunyingi bya swipimelo swa ku pfaleriwa loku kambe yi pfumelela ku pfuriwa hi katsongotsongo ka swiphemu swo karhi swa ikhonomi.
Tilevhele ta vulemukisi ta 3 kufika eka 1 ti pfumelela ku debyisiwa lokukulukumba loku yaka emahlweni ka swipimelo.
Tanihilaha ndzi kombiseke hakona eka nkarhi lowu nga hundza, tindhawu tin’wana ta tiko ti nga ha vekiwa eka levhele ya vulemukisi yo karhi, loko tin’wana ti nga ha vekiwa eka tilevhele tin’wana.
Leswi swi ta endliwa hi ku ya hi mpimo wa ntluletavuvabyi endhawini na xiyimo xa vuswikoti bya miako ya yona ya swa rihanyo ku kondzelela ku tshungula vanhu lava tluleriweke hi vuvabyi lebyi.
Eka nkarhi wa sweswi, mitluletavuvabyi yi tele swinene eka timasipala ta madorobakulu mangarimangani na swifundzatsongo etikweni.
I swa nkoka leswaku hi hlayisa swipimelo swo tika etindhawini leti na ku pimela ku teka rendzo ku huma eka tindhawu leti ku ya eka swiphemu swa tiko leswi nga na mipimo ya le hansi ya ntluletavuvabyi.
Hi ta sungula xikan’wekan’we endlelo ra ku kanerisana na vakhomaxiave lava faneleke hi mayelana na xiringanyeto xa leswaku hi kwalomu ka ku hela ka Mudyaxihi, vunyingi bya tiko byi vekiwa eka levhele ya vulemukisi ya 3, kambe leswaku swiphemu leswiya swa tiko leswi nga na mipimo ya le henhlahenhla ya ntuletavuvabyi swi tshama eka levhele ya 4.
Hi nyika switiviso swo yisa emahlweni endzhaku ka ku hetiwa ka mikanerisano.
Emasikwini lama taka, hi ta tlhela hi tivisa ku cinca ko karhi eka swinawana swa levhele ya 4 ku ndlandlamukisa migingiriko ya mabindzu eka xivandla xa vuxavisi na mabindzu ya xielekitironiki na ku hunguta swipimelo ehenhla ka vutiolori.
Van’wana va vutisile loko endlelo ra hina eka ku tirhana na khoronavhayirasi ri vile leri tikiselaka vutihanyisi bya vanhu va ka hina.
Endlelo ra hina ra xiqhinga ri simekiwile ehenhla ka ku ponisa vutomi na ku hlayisa vutihanyisi.
Xikongomelokulu xa hina mikarhi hinkwayo xi vile ku nonokisa mpimo wa ntluletavuvabyi hi ku tirhisa miphalalo yo hlayanyana leyi nga eka minongonoko ya hina ya nsivelo wa khoronavhayirasi.
Rin’wana na rin’wana ra magoza lamo sivela i ra nkoka swonghasi na ku va leri bohaka. Wona hi lama landzelaka:
- -Ku pfaleriwa (ku fikelela ku siya mpfhukanyana exikarhi ka vanhu hi ku hetiseka)
- Ku siya mpfhukanyana exikarhi ka vanhu
- Ku amukela mitolovelo ya nsivelamavabyi wa swandla hi ku hlamba swandla nkarhi na nkarhi hi mati na xisibi kumbe xibasisaswandla
- Matikhomelo yo khohlola ku katsa na ku khohlolela exikokolweni xa wena kumbe ka thixu
- Ku ambala swipfalaxikandza swa lapi nkarhi wihi na wihi loko u ri evanhwini
- Ku tirhisiwa ka switirhisiwa swo tisirhelela swa munhu yena n’wini hi vatirhi va swa rihanyo hinkwavo
- Ku basisiwa nkarhi na nkarhi ka mbangu wa le ntirhweni na tindhawu tin’wana ta mani na mani
- Ku hleriwa swikombeto
- Ku kamberiwa, ku tiveka wexe, nhlambulo na ku landzerisa lava u hlanganeke na vona
Swi le ka ku tirhisiwa ka magoza lamo sivela hinkwawo hi kona hi nga ta hlula vuvabyi lebyi.
Ku humelela ka matshalatshala ma hina ku tsongaharisa hundziselo wa xitsongwatsongwana lexi swi lawuriwa hi ku kuma lavaya va tluletiweke vuvabyi ka ha ri na nkarhi hilaha swi kotekaka hakona, ku landzelerisa lava va khumbaneke na vona na ku va veka wexe ku endlela leswaku va nga hundziseli xitsongwatsongwana lexi eka van’wana.
Pfhumba ra hina ro hlela nyangwa-kuya-eka-nyangwa emigangeni leyi nga sirhelelekangiki etikweni hinkwaro ri vangile leswaku kutlula 100,000 ra vanhu va kongomisiwa ku ya kamberiwa.
Leswi swi hi nyike xikombo xa kahle xa mpimo wa ntluletavuvabyi exikarhi ka vanhu hinkwavo, kambe sweswi hi dinga nongonoko wa ku hleriwa na ku kamberiwa lowu pakanisiweke eka tindhawu laha vanhu va talaka swinene ku va va tluleriwa hi vuvabyi.
Leswi swi ta khumba ku tiviwa ka tindhawu leti nga na tinhlayo ta le henhla ta mitluletavuvabyi hi ku tirhisa nkatsano wa thekinoloji, data leyi hlengeletiwaka na aneko wa tindhawu leti nga na mitungu, ku kotisa ku rhumeriwa ka xihatla ka swipano swo hlela na ku kambela etindhawini leti.
Lavaya va kumekaka va ri na byona va fanele ku va va tiveka wexe kumbe va vekiwa voxe eka miako leyi kamberiweke leyi ringanelaka na ku va leyi tiyimelaka.
Xa nkoka swinene, xiyenge lexintshwa xi ta lava un’wana na un’wana wa hina ku cinca matikhomelo ya yena hi tindlela to tivikana swinene.
Ku dinga ku va na ncinconyana wa masungulo eka maehleketelelo ma hina na ndlela ya hina ya vutomi.
Hi dinga ku teka vutihlamuleri bya munhu yena n’wini eka rihanyo ra hina vini na rihanyo ra van’wana.
A hi tsundzukeni leswaku hambiloko ku pfaleriwa loku swi nonokisile mpimo wa hundziselo, khoronavhayirasi ya ha ri kona swinene – naswona yi ta va kona exikarhi ka hina ku ringana nkarhi wo leha lowu wa ha taka.
Hi tsundzuxiwile leswaku mitluletavuvabyi yi ta tlakuka hi ndlela leyi nga sivelekiki tanihiloko magoza ya ku pfaleriwa loku ya olovisiwa, tanihilaha swi humeleleke hakona ematikweni mo tala.
Nakambe ha swi tiva leswaku khoronavhayirasi yi ta ya emahlweni yi va nchaviso wa swa rihanyo ra misava hinkwayo ku ringana nkarhinyana lowu taka, na leswaku nyimpi ehenhla ka COVID-19 yi dinga ku va xiphemu xa vutomi bya hina bya siku na siku.
Ku humelela ka hina eka ku hlula khoronavhayirasi ekuheteleleni swi ta kumisisa hi ku cinca eka matikhomelo ya hina.
Loko swipimelo swi ri karhi swi olovisiwa, hi ta dinga ku landzelela ku siya mpfhukanyana exikarhi ka vanhu hi vukheta swinene, hi ambala swipfalaxikandza nkarhi wihi na wihi loko hi huma ekaya, hi hlamba swandla nkarhi na nkarhi hi xisibi na mati kumbe xibasisaswandla, na ku papalata ku khumbana na vanhu van’wana.
Ndzi tiyisiwile nhlana leswaku vanhu vo tala swinene va le ku ambaleni ka swipfalaxikandza evanhwini kusukela emasungulweni ya Levhele ya Vulemukisi ya 4.
Hi ta dinga ku lulamisa hi vuntshwa tindhawu ta ntirho, swikolo, tiyunivhesiti, tikholichi na tindhawu ta vaaki tin’wana ku tsongaharisa hundziselo.
Hi ta dinga ku tifambelanisa na tindlela letintshwa ta ku gandzela, ku tihlanganisa na vanhu van’wana, ku endla vutiolori na ku khoma tinhlengeletano leti ti hungutaka swivandlanene swa xitsongwatsongwana lexi ku hangalaka.
Sweswi i magoza ma hina lama ma nga ta boha loko xipfuno lexi hi xi kumeke hikwalaho ka ku pfaleriwa ma nga yisiwa emahlweni.
Sweswi i magoza ma hina – hi un’weun’we na ku va hi ri swin’we – lama ma nga ta boha vutitsoni lebyikulu lebyi vanhu va byi endleke eka tin’hweti timbirhi leti nga hundza ekuheteleleni ma ta ponisa vutomi bya magidi ya maAfrika-Dzonga na ku hlayisa tiko ra ka hina ksuka eka mbumburheko lowukulu lowu ntungukulu lowu wu nga wu vangaka.
Ku cincela eka xiyenge lexi landzelaka xa angulo xa khoronavhayirasi hi tindlela to tala swi ta tika swinene kutlula eka nkarhi wa sweswi.
Nxungeto wa ku tumbuluka ka mitluletavuvabyi wu ta tlakuka tanihiloko vanhu vo tala va ri karhi va vuyela entirhweni.
Leswi swi kombela ku vamba ngoma, vutihlamuleri na ku tikhoma eka hina hinkwerhu.
MaAfrika-Dzonga ya rikwerhu
Eka 7 wa mavhiki lama nga hundza, mi komberiwile ku kondzelela swo tala na ku titsona swo tala.
Eka kutlula nkarhi wun’we, ndzi yimile emahlweni ka n’wina nkarhi lowu nga hundza kutani ndzi mi kombela ku amukela swipimelo leswo tika evuton’wini bya n’wina bya siku na siku, ndzi ri karhi ndzi swi tiva leswaku leswi swi ta tisa maxangu lamakulu.
Mi landzelerile swikombelo leswi, mi kholwa hi ndlela yo tiya leswaku magoza lama ya laveka swonghasi eka rihanyo na ku hanya kahle ka vanhu – hakunene ku pona – ka rixaka ra ka hina leritsongo.
Eka mbuyelo wa swilo hinkwaswo leswi mi nga ku komberiweni swona, ku na swilo swa masungulo swingariswingani leswi mi hi kombelaka swona, hina varhangeri va n’wina.
Naswona sweswo hi swona swi endlaka leswaku hi boheka ku amukela leswaku loko ha ha jamelanile na ntlhontlho lowu nga si tshamaka wu va kona, ku nga ha va ku ri na mikarhi leyi hi hlulekeke ku fikelela swilanguteriwa swa n’wina.
Man’wana ma magoza lama hi ma tekeke ma nga ri erivaleni, man’wana a ma kanetana, kasi man’wana a ma hlamuseriwile hi ndlela ya xiyimo xa le hansi.
Ku tirhisiwa ka wona mikarhi yin’wana swi vile swo nonoka naswona nsindziso wa wona mikarhi yin’wana a wu nga fanani na ku va na tihanyi kutlula mpimo.
Madyambu lama, ndzi lava ku tiyisisa nakambe vutiboheleri bya mina na vutiboheleri bya mfumo lowu ndzi wu rhangelaka ku teka goza rihi kumbe rihi leri lavekaka swonghasi ku sirhelela vutomi, xindzhuti na mitsakelo ya vanhu va Afrika-Dzonga.
Nkarhi lowu nga hundza loko ndzi vulavurisana na n’wina, ndzi vule leswaku ku nga ri khale hi ta endla xiphemu xa vunharhu xa angulo wa hina wa ikhonomi eka xirilo xa khoronavhayirasi hi ku katsakanya qhinga leri nga erivaleni ra nhlakarhelo wa ikhonomi.
Khabinete yi langutanile na mhaka leyi naswona swi ta tivisiwa loko ntirho wu hetiwile.
Hi tiyimiserile naswona hi tibohile:
ku tiyisisa leswaku swiboho swa mfumo hinkwaswo swi tekiwa hi ku tshembeka, leswaku swa tivikana naswona swi simekiwile ehenhla ka vumbhoni lebyi endlekaka, naswona a swi vangi ku vaviseka lokukulu kutlula leswinene;
ku va na nkavuciva, ku tivisa rixaka hi vuxokoxoko na ku endla tano nkarhi na nkarhi;
ku ya emahlweni hi nga gegagegi hi xiyimo xa ntungukulu lowu. Mi lava ku tiva loko swilo swi bihile, na ku byeriwa loko swilo swi nyanya;
ku ya emahlweni hi vulavurisana na ku tihlanganisa na n’wina;
ku tiyisisa leswaku hi ya emahlweni hi hlengeleta xipfuno xin’wana na xin’wana lexi hi nga na xona ku seketela lava nga sirhelelekangiki swinene, na ku nyika nseketelo lowukulukumba eka lavaya va wu dingaka swinene; na,
ku tiyisisa leswaku timali leti ti kongomisiweke eka angulo wa hina wa khoronavhayirasi a ti tlangisiwi naswona a ti yiviwi.
Ehenhla ka hinkwaswo, ndza tiboha nakambe ku tiyisisa leswaku timfanelo ta n’wina ta xiximiwa na ku sirheleriwa, ngopfungopfu hi lavaya va byarhisiweke vutihlamuleri lebyi.
Tanihi Phuresidente wa n’wina, tanihi mfumo lowu, hi tibohile swi tiya ku fikelela swilanguteriwa leswi mi nga na swona hi ndlela leyi nga lulama eka hina.
Laha hi mi khomiseke tingana, hi ta emahlweni hi lunghisa.
Laha hi endlaka swihoxo, hi ta emahlweni hi lulamisa.
Mikayakayo ya hina ya nhlanganelo eka tin’hweti leti nga hundza yi hi dyondzisile swo tala hi mayelana na hina vini na hi mayelana na un’wana na un’wana wa hina.
Hi tlhele hi dyondza swo tala hi mayelana na xitsongwatsongwana lexi.
Hambileswi ku nga ha vaka ku vile na ku hambana na ku kanetana, ku tlhele ku va na tintswalo, ntwisiso na ntwelavusiwana.
Ku vile na xitiyanhlana na nseketelano.
Afrika-Dzonga yo hambana swinene na misava swi hi rindzerile.
Xikambelo lexikulu ku ta va hiseko wa hina wa ku amukela ku cinca.
A hi yimeni hi langutana na ntlhontlho lowu.
A hi yimeni tanihi ndyangu wun’we na rixaka rin’we ku aka rixaka lerintshwa ro tiya swinene.
Masiku lama ha taka ma ta tika.
Kambe hi ta kuma matimba eka leswi hi swi fikeleleke.
Hi fanele ku tsundzuka marito lama vuriweke hi Phuresidente Nelson Mandela 20 wa malembe lama nga hundza loko tiko ra ka hina ri ri eku hlaseriweni hi ntungukulu wun’wana.
U te:
“Loko hi langutanile na nchaviso lowukulu lowu tisiwaka hi HIV/AIDS, hi fanele ku sukela ku hambana ka hina kutani hi katsanisa matshalatshala ma hina ku ponisa vutomi bya vanhu va ka hina.
“Matimu ma ta hi ahlula hi ndlela ya tihanyi loko hi hluleka ku endla tano sweswi.”
Tanihiloko ndzi ri karhi ndzi fika emakumu, mo ndzi nyika marito ma Franklin Delano Roosevelt, lama a ma vuleke hi nkarhi wo tika evuton’wini bya tiko ra ka vona n’wini:
Xiyimo xa rixaka leri xi kahle
Mbilu ya rixaka leri yi hanyile kahle
Moya wa rixaka leri wu tiyile
Ripfumelo ra rixaka leri hi leri nga heriki.
Xikwembu katekisa Afrika-Dzonga na vanhu va yona.
Ndza mi khensa.
