Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka hi Phuresidente wa Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga, Tat. Cyril Ramaphosa, Palamende
Xipikara xa Huvo ya Rixaka (NA), Man. Baleka Mbete,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu (NCOP), Man. Thandi Modise,
Xandla xa Xipikara xa NA na Xandla xa Mutshamaxitulu xa NCOP,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Khale ka Xandla xa Phuresidente FW de Klerk,
Muavanyisinkulu Mogoeng Mogoeng na swirho leswi xiximekaka swa vuavanyisi,
Vaholobye na swandla swa vaholobye,
Tiphurimiya na swipikara swa Tihuvo to Endla Milawu ta Swifundzakulu,
Mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Mfumo wa Miganga wa Afrika-Dzonga na Timeyarankulu hinkwato leti nga kona,
Varhangeri va mihlangano ya Kavanyisa ka 9,
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Varhangeri va Ndhavuko ya Rixaka,
Varhangeri va mihlangano leyi simekiweke eka ripfumelo,
Khale ka Xipikara Dok. Frene Ginwala,
Khale ka Xipikara Tat. Max Sisulu,
Vayeni lava rhambiweke,
Tinhenha ta nyimpi ya ntshunxeko,
Swirho swa vuxaka bya xidipulomati,
Swirho leswi hloniphekaka,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu.
Eka mina i nxiximo lowukulu na nkateko ku va na xivandlanene xa ku nyika Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka (SoNA).
Mbulavulo lowu a wu fanele wu nyikiwile vhiki leri nga hundza, kambe wu hlwerisiwile ku endlela leswaku hi ta kota ku lawula hindlela ya kahle na hi vukheta timhaka ta cinco wa xipolitiki.
Ndzi navela ku nkhensa Swirho leswi Hloniphekaka na vanhu va Afrika-Dzonga eka ku lehisa ka vona timbilu na ku tikhoma ka vona.
Nakambe ndzi rhumela rito ro nkhensa eka khale ka Phuresidente Jacob Zuma eka mukhuva lowu a tirhaneke na endlelo lero tika na ku va ro khumba.
Ndzi navela ku n’wi nkhensa eka vukorhokeri bya yena eka rixaka leri hi nkarhi wa mikarhi yimbirhi yo khoma hofisi tanihi Phuresidente wa Rhiphabuliki, hi nkarhi lowu tiko leri ri endleke nhluvuko wo tivikana eka swiyenge swo hlayanyana swa nhluvukiso. Ndzi vulavurile na Phureidente Jacob Zuma tolo naswona u hi navelele leswinene eka SoNA.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Eka kutlulanyana 150 wa masiku kusuka sweswi, vanhu va misava va ta va na vun’we ku tlangela lembexidzana ya ku velekiwa ka Nelson Rolihlahla Mandela.
I siku leri eka rona hina, tanihi MaAfrika-Dzonga, hi ta tsundzuka vutomi bya un’wana wa varhangeri vo hlawuleka loyi tiko leri na tikonkulu leri – na misava hakunene, yi n’wi tiveke.
Hi ta va na xivandlanene xa ku rungula rendzo lero leha kuya eka ntshuxeko ra Madiba, vutlhari bya yena, vutitsongahati bya yena byo pfumala xisolo, ntwelavusiwana wa yena lowu kondzelelaka na vutshembeki bya yena bya nkoka swonghasi.
Hi nyiketerile nyan’waka 2018 eka nkhumbulo wa yena naswona hi ta kongomisa xiendlo xin’wana na xin’wana, na tshalatshala rin’wana na rin’wana, na xivuriwa xin’wana na xin’wana eka ku humeleriswa ka xivono xa yena xa rixaka ra xidemokirasi, lerinene na ku va ro ringana.
Hi ku leteriwa hi xikombiso xa yena, hi ta tirhisa nyan’waka ku tiyisa vutiboheleri bya hina eka matikhomelo lamanene na vurhangeri lebyinene.
Eka ku tlangela malembexidzana ya Nelson Mandela a ho xixima ntsena nkarhi lowu nga hundza, hi aka vumundzuku na ngopfungopfu vumundzuku lebyi Nelson Mandela a veke na xivono xa byona.
Hi yisa emahlweni riendzo lero leha leri hi ri sunguleke, ku aka rixaka leri eka rona hinkwerhu hi nga ta va hi tshunxekile, leri eka rona hinkwerhu hi nga ta va hi ringana emahlweni ka nawu naswona leri eka rona hinkwerhu hi nga ta avelana rifuwo ra misava ya ka hina na ku va na vutomi byo antswa.
Hi le ku akeni ka tiko laha mikoteko ya munhu yi bohiwaka hi matshalatshala ya yena n’wini na ntirho wa ku tikarhata, naswona ku nga ri hi muhlovo wa nhlonge ya yena, ndhawu ya ku tswariwa, rimbewu, ririmi kumbe malinghena ya vatswari va yena.
Ndzi ta tlhela ndzi vula sweswo hi Xibunu
[Ek wil dit ook in Afrikaans se: Ons bou ’n land waarin ’n persoon se vooruitsigte bepaal word deur sy eie inisiatief en harde werk, en nie deur sy velkleur, geboorteplek, geslag, taal of sy ouers se inkomste nie.]
Nyan’waka, hi tlhela hi tlangela malembexidzana ya nhenha yin’wana ya hina ya nyimpi, Albertina Nontsikelelo Sisulu.
Hikwalaho ka vutomi bya yena lebyo hlawuleka na vuhoxaxandla bya xiyimo xa le henhla, u hlamuserile leswi swi vulaka swona ku va mulwelantshunxeko, murhangeri na mukorhokeli wa vanhu wa vurhonwana na matikhomelo lamanene. Hikwalaho ka vurhangeri bya yena, u amukele vuxaka bya nkoka exikarhi ka ntshuxeko na ntshuxeko wa rimbewu. Tanihiloko hi fungha malembexidzana, hi tiyisisa hi vuntshwa leswaku ku hava ntshuxeko lowu nga hetisekaka naswona ku hava rixaka leri ka tshunxekaka kufikela loko vamanana va rona va ntshuxekile.
Hi xixima jaha leri, Nelson Rolihlahla Mandela na ntombi leyi va tiko ra Afrika, Albertina Sisulu, hi lembe ra ku cinca, hi lembe ra mpfuxelelo, hi lembe ra ntshembo. Ha va xixima ku nga hi rito ntsena, kambe xa nkoka swinene, hi xiendlo eka ku fikelela xivono xa vona xa nhlanganelo xa rixaka ro antswa.
Hi fanele ku xixima Madiba hi siya endzhaku nkarhi wa nkwetlembetano, ku avana na ku khomisiwa tingana. Hi fanele ku siya endzhaku nkarhi wa ku tshembana loku hungutekaka eka mihlangano ya vaaki na ntshembo lowu tsaneke eka varhangeri va tiko ra ka hina. Hi fanele ku siya edzhaku vuhomboloki lebyi hlaseleke tiko ra ka hina hikuva vurhonga lebyintshwa byi tsuvukile naswona vurhonga byo saseka byi fikile.
I nkarhi wa vurhonga lebyintshwa lebyi byi hlohloteriwaka hi nkhumbulo wa hina wa nhlanganelo wa Nelson Mandela na ku cinca loku nga eku humeleleni. Loko hi ri karhi hi herisa vuhomboloki emiehleketweni ya hina, hi fanele ku tiyisisa hi vuntshwa leswaku ku tshemba ka hina leswaku Afrika-Dzonga i ya hinkwavo lava va tshamaka eka yona.
Hambileswi hi nga vanhu vo hambana, hi rixaka rin’we.
Ku na 57 wa timiliyoni ta hina, un’wana na un’wana u na matimu, tindzimi, mimfuwo, mitokoto, mavonelo na mitsakelo yo hambana.
Tanihiloko hi tsimbiwile swin’we hi vuhelo byo fana leswaku hi MaAfrika-Dzonga.
Eka leswi, hi kolota swo tala eka vahlanhlandlela va ka hina – vanhu vo fana na Pixley ka Seme, Charlotte Maxeke na Hosi Albert Luthuli – lava va twisiseke nkoka wa vun’we na ku hanyisana ka vanhu hinkwavo etikweni lero saseka.
Hi rixaka leri twananaka.
Hi vanhu van’we, lava tibohaka ku tirhisana ku kuma mitirho ya vantshwa; ku aka tifeme na magondzo, tiyindlu, na titliliniki; ku lulamisela vana va hina xivandla xa ku cinca na nhluvuko; ku aka madorobankulu na madoroba laha mindyangu yi nga ta va yi hlayisekile, yi andzisa, na ku eneriseka.
Hi tiyimiserile ku aka rixaka leri hlamuseriwaka hi vukahle na vutshembeki leswi swi nga kondzeleliki ku yiveteriwa ka swipfuno swa vaaki, hambi vukhamba hi swigevenga bya xibindzu bya timali leti hlayisiweke leti kumekeke ku tika ta vanhu ntsenantsena.
Hambiloko ku ri na swiphiqo swo tala leswi hi hambanaka eka swona, eka timhaka leta nkoka, ha twanana.
Ha swi tiva leswaku ka ha ri na swo tala leswi swi hi avanyisaka.
Hi tama ha ha ri rixaka leri nga ringaniki hindlela ya le henhla, laha vusweti na ku humelela swa ha hlamuseriwaka hi nghohe na rimbewu.
Hi nyikiwile vutihlamuleri tanihi MaAfrika-Dzonga ku aka rixaka lerintshwa, ku jamelana na nkavululami wa nkarhi lowu nga hundza na nkandzingano wa nkarhi wa sweswi.
Ha rhambiwa ku endla tano ehansi ka swiyimo swo tika.
Xiyimo lexi hi nga eka xona tanihi rixaka hi leswaku loko vusweti byi ehlile hindlela yo tivikana hikwalaho ka mbhoxeketo wa xidemokirasi wa 1994, hi vonile ku tlhelela endzhaku emalembeni lawa ya nga hundzaka.
Mipimo ya vusweti yi tlakukile hi 2015, ku pfumaleka ka mitirho ku tlakukile naswona nkandzingano wu phikelerile.
Eka malembe yo hlayanyana, ikhonomi ya hina a yi kulangi hi rivilo leri lavekaka ku tumbuluxa mitirho yo ringanela ku endlela leswaku hi kota ku humesa vanhu va hina evuswetini.
Timali ta vaaki ti kamanyetiwile, leswi tsongahataka vuswikoti bya mfumo ku ndlandlamukisa vuvekisi bya wona eka nhluvukiso wa ikhonomi na vaaki.
Hambileswi ku nga na swiyimo leswo tlhontlha, – hi ku tirhisana – hi kotile ku khatsa ndzima eka ku antswisa vutomi vanhu va ka hina.
Hambi ehansi ka swiyimo swa ku kula ko tsana, ikhonomi ya hina yi tumbuluxile mitirho, kambe ku nga ri hi rivilo leri lavekaka ku tswonga vangheni lavantshwa eka makete wa vatirhi.
Leswi swi vula leswaku tanihiloko hi ri karhi hi hlongorisa mimpimo ya le henhla ya ku kula ka ikhonomi na vuvekisi, hi fanela ku teka magoza yo engetela ku hunguta vusweti na ku fikelela swilaveko swa lava nga tirhiki etikweni ra ka hina.
Kusukela emasungulweni ya Palamende ya nkarhi wa sweswi, minongonoko ya hina ya ku thoriwa ka vaaki yi tumbuluxile kutlula 3,2 wa timiliyoni ta swivandla swa mitirho.
Eka mbango wa ku pfumaleka ka mitirho loku andzeke, swivandla leswi swi ya emahlweni swi nyika malinghena leyi lavekaka swonghasi, ntokoto wa ntirho na vuleteri.
Hi tekile magoza ya ku hunguta ndhurho wa ku hanya ka vanhu va hina, ngopfungopfu eka lava sweleke. Ndhurho wa ku hanya wu tshama wu ri karhi wu tlakuka.
Nongonoko wa Vukorhokeri bya Masungulo bya Mahala bya Mfumo eka nkarhi wa sweswi wu hlayisa kutlula 3,5 wa timiliyoni ta miti ya lava sweleke.
Kutlula R17 wa timiliyoni ta timali ta nhlayiso wa vaaki ta hakeriwa n’hweti yin’wana na yin’wana, ku vuyerisa kwalomu ka xanharhu xa vanhu hinkwavo. Timali leti ta nhlayiso wa vaaki ti tlakusile vutomi bya vanhu va ka hina naswona ti tekiwa ti ri ta nkoka hi vanhu va ka hina.
Hambiswiritano, ha swi tiva leswaku loko hi fanele ku tshova ndzhendzeleko wa vusweti, hi fanele ku dyondzisa vana hi vusweti.
Hi sindzisile leswaku leswi swi fanele ku sungula evutsongwaneni.
Namuntlha hi na kwalomu ka miliyoni ya vana eka miako ya nhluvukiso wa vutsongwana.
Hi vona ku vuantswisi eka mivuyelo ya sisiteme ya hina ya dyondzo ya masungulo.
Mpimo wa ku pasa wa ka matiriki wu engeterile kusuka eka 60,6% hi 2009 kufika eka 75,1% n’waxemu.
Eka nkarhi wa sweswi ku na kwalomu ka miliyoni ya swichudeni leswi tsariseke eka dyondzo ya le henhla, kuya ehenhla kusuka ehenhlanyana ka 500 000 hi 1994. Leswi swi yimela nhluvuko.
Loko hi ri karhi hi nghena eka nkarhi lowuntshwa, hi tiyimiserile ku aka ehenhla ka mifikelelo leyi, ku jamelana na mitlhontlho leyi hi nga langutana na yona na ku hatlisisa nhluvuko eka ku aka rixaka leri humelelaka na ku va ro ringana swinene.
Hi vonile ku pfuka ka le xikarhi ka ikhonomi ya hina na ku pfuka loku yaka emahlweni, ko angarhela eka ikhonomi ya misava.
Mixavo ya swixavisiwa yi antswile, naswona yi tshama yi ri karhi yi antswa naswona tifeme ti kuma tioda to tala, makete wa xitoko wu tlakukile, rhandi yi tiyelerile naswona ku na swikombo ka ha ri ekusunguleni leswaku ntshembo wa vuvekisi wu le ku tlakukeni.
Hi tekile magoza yo tiya ku tirhana na swivilelo hi mayelana na nkantshamiseko wa xipolitiki naswona ha tiboha ku tiyisisa leswaku ku na ntiyisiso na mfanano wa tipholisi.
Ku na moya lowukulu wa ntshembo exikarhi ka vanhu va hina.
Vanhu va ka hina va tshemba hi mayelana na vumundzuku.
Ntshembo wa mabindzu exikarhi ka tikhamphani ta Afrika-Dzonga wu antswisiwile naswona vavekisi va le matikweni mambe va languta hi vuntshwa swivandlanene leswi nga etikweni ra ka hina.
Mihlangano ya swa timali yin’wana yi kumile Afrika-Dzonga tanihi rin’wana ra timakete leti tumbulukaka to hisa eka 2018.
Ntirho wa hina, tanihi MaAfrika-Dzonga, i ku khoma nkarhi lowu wa ntshembo na mpfuxelelelo, na ku tirhisana ku tiyisisa leswaku swi tisa ku hambana ko tivikana evuton’wini bya vanhu va hina.
Nyan’waka, hi ta va hi sungula magoza ya ku veka tiko endleleni leyintshwa ya ku kula, ku thoriwa na cinco.
Hi ta endla leswi hi ku endla vatirhisanikulobye lava nga etikweni ra hina ku tirhisana eka ku aka ntwanano lowu ehenhla ka wona hi nga ta tumbuluxa swilawuri swa mpfuxo wa ikhonomi.
Hi fanele ku aka ku ya emahlweni eka ntirhisano wa mabindzu na vatirhi ku vuyisa ntshembo na ku sivela ku chichiwa xiyimo xa vuvekisi nakambe.
Swiboho swo tika swi fanele ku tekiwa ku pfala vangwa ra nkwama wa hina, ku tshamisekisa xikweleti xa hina na ku vuyisa mabindzu lawa ya nga ehansi ka vun’winyi bya mfumo erihanywini.
Exikarhi ka ajenda ya hina ya rixaka hi 2018 i ku tumbuluxiwa ka mitirho, ngopfongopfu ya vantshwa.
Hi ta tirhana na magoza yo tala ku tirhana na ntlhontlho wa ku pfumaleka ka mitirho.
Rin’wana ra mapfhumba ri ta va Samiti ya Mitirho eka tin’hweti ti nga ri tingani leti taka ku xaxameta matshalatshala ya sekithara yin’wana na yin’wana na un’wana na un’wana loyi a khumbhekaka loyi a seketelaka xilaveko xa ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Samiti leyi yi ta languta leswi hi lavaka ku swi endla ku tiyisisa leswaku ikhonomi ya hina ya kula naswona yi va na ntshovelo swinene, leswaku tikhamphani ta vekisa hi xikalo lexikulu swinene, leswaku vatirhi va nyikiwa vuswikoti byo antswa, na leswaku swimakiwankulu swa hina swa ikhonomi na swona swa ndlandlamukisiwa.
Hi ta langutela samiti leyi ku ta na switshunxo na mapfhumba yo tirhiseka lawa ya nga ta tirhisiwa xikan’wekan’we.
Hi ta susumeta swinene nyan’waka ku hlohlotela vuvekisi lebyintshwa eka ikhonomi ya hina.
Ku fikelela leswi, hi ta lulamisa khomferense ya vuvekisi eka tin’hweti tinharhu leti taka, leyi nga ta pakanisa havumbirhi bya vavekisi va laha tikweni na va matiko ya misava, ku maketa swivandlanene swa vuvekisi leswi phikelelaka leswi faneleke ku kumeka etikweni ra ka hina naswona ku na swivandlanene swo tala.
Hi ta tirhana na ku enhla emalembeni lamotala ya vuswikoti bya vuendli, leswi swi khumbeke swinene ku thoriwa na ku rhumeriwa ka nhundzu ematikweni mambe.
Hi ta lava ku endla vumaki hi vuntshwa hi xikalo na hi rivilo leri tswongaka valavi va mitirho eka ikhonomi.
Hi ta kondletela vuvekisi lebyikulu eka tisekitara ta vuendlihi ntirho wa xiqhinga eka swihlohloteri na magoza yan’wana yo tala lawa mfumo wu nga na wona ku ya tirhisa.
Ku hlohlotela vuendli ku ya emahlweni, hi ta ya emahlweni na nongonoko wa ku endla swa laha kaya, lowu ha wona swikumiwa swo fana na swilukiwa, swiambalo, fenichara, switimela na timitara ta mati swi endleriwaka ku xavisiwa laha tikweni.
Se hi tirhisile mali yo ringana R57 wa tibiliyoni eka nhundzu leyi humesiweke laha tikweni leyi rhumeriweke kusuka ematikweni yan’wana. Sweswo i ku tumbuluxiwa ka mitirho hi ku tirhisa ku rhumeriwa ka nhundzu kusuka ematikweni mambe na kuya ematikweni mambe.
Tizoni ta Ikhonomi to Hlawuleka ti tshama ta ha ri swirho swa nkoka leswi hi nga ta swi tirhisa ku koka rinoko ra vuvekisi byo kongoma bya matiko mambe na bya laha tikweni bya xiqhinga, na ku aka vuswikoti bya vumaki lebyi pakanisiwaka na ku tumbuluxa mihlaluko ya vumaki leyintshwa etikweni.
Endlelo ra ku endla tifeme ri fanele ku seketeriwa hi cinco.
Hi ku tirhisa magoza yo fana na maxavelo ya nhundzu na vukorhokeri kusuka eka vanhu vo karhi lava rhangisiwaka na minongonoko ya van’watifeme va vantima hi ta antswisa rixaka lerintshwa ra vahumesi va vavanuna na vavasati va vantima lava va kotaka ku aka mabindzu ya xikalo na vuswikoti byo tivikana.
Hi ta antswisa vuswikoti bya ku seketela tiphurofexinali ta vantima, hi tirhana na hindlela yo tiya na tikhamphani leti ti sihalalaka eka cinco, hi tirhisa pholisi ya mphikizano ku pfulela vangheni lavantshwa timakete, naswona hi vekisa eka nhluvukiso wa mabindzu ya le malokixini na le matiko xikaya.
Cinco wa ikhonomi wo hetiseka wu lava leswaku hi antswisa hindlela yo tivikana xiyimo xa vavasati va vantima na vaakandhawu eka ikhonomi, ku tiyisisa leswaku hi vona vinyi, vafambisi, vaandzisi naswona ekuheteleleni, van’wana va vona va va vanyiki va timali.
Ntlhontlho wa hina lowukulu lowu lavaka ku tirhiwa hi xihatla swinene i ku nga thoriwangi ka vantshwa.
Hikokwalaho i mhaka ya xihatla swinene ku tswonga vantshwa hi tinhlayo letikulu swinene eka nghingiriko wa ikhonomi yo andzisa ya tiko ra ka hina.
Vantshwa va Afrika-Dzonga va ta yisiwa exikarhi ka ajenda ya hina ya ikhonomi.
Se va le ku vumbeni ka nhlayo leyikuku ya vatirhi eka tiphurojeke ta hina ta swimakiwankulu naswona i vadyandzhakankulu va minongonoko yo tanihi ku vekeriwa ka tihitara ta mati to tirha hi dyambu na nyimpi ya ku pfuta. Hi le ku tekeni ka magoza eka ku katsa vantshwa va ka hina eka ku tirhana na mitlhontlho leyi.
Hi ya emahlweni hi tswonga vantshwa hi tinhlayo letikulu swinene eka nghingiriko wa ikhonomi leyi andzisaka yo tanihi Xihlohloteri xa Xibalo xa ku Thola
Hi tirha xinakulobye na mabindzu, vatirhi lava nga eka mihlangano na vayimeri va vaakandhawu, hi le ku tumbuluxeni ka swivandlanene eka vanhu lavatsongo ku tivisiwa eka xivandla xa ntirho hi ku tirhisa vutirhelantokoto, vudyondzelabindzu, vudyondzelantirho na vun’wamabindzu.
N’hweti leyi taka, hi ta simeka pfhumba ra Vukorhokeri bya ku Thoriwa ka Vantshwa, leri ri nga ta nghenisa vantshwa lava nga tirhiki eka vutirhelantokoto lebyi holeriwaka eka tikhamphani leti nga etikweni hinkwaro.
Hi ri swin’we na vatirhisanikulobye va hina eka mabindzu, hi twananile ku tumbuluxa miliyoni ya vutirhelantokoto byolebyo emalembeni yanharhu lawa ya taka.
Loko hi angula hindlela leyi vuyerisaka eka swilaveko swa vantshwa, i swa nkoka swonghasi leswaku vanhu lavantshwa va vula mavonelo ya vona naswona va kota ku vulavurisana na mfumo eka mpimo wa le henhlahenhla.
Ku humelerisa leswi, hikokwalaho ndzi ta tumbuluxa Ntlawa wo Tirha wa Vantshwa lowu wu yimelaka MaAfrika-Dzonga lavatsongo hinkwavo ku tiyisisa leswaku tipholisi na minongonoko ya hina yi antswisa mitsakelo ya vona.
Vuvekisi bya swimakiwakulu i bya nkoka eka matshalatshala ya hina ku kurisa ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho, ku havexerisa matimba eka mabindzu lamatsongo na ku nyika vukorhokeri eka vanhu va ka hina.
Hi vekisile swinene emagondzweni lamantshwa, switichi swa gezi, swikolo na swimakiwankulu swin’wana.
Tanihileswi tin’wana ta tiphurojeke ta hina ti tekaka nkarhi ku sungula naswona ku engetela matshalatshala ya hina, hi hlengeleta xipano ku hatlisisa nsimeko wa tiphurojeke letintshwa, ngopfungopfu tiphurojeke ta mati, switirhisiwa swa rihanyu na nhlayiso wa magodzo. Xipano lexi xi ta simekiwa naswona xi ta tirha ntirho wo tala.
Hi dyondzile tidyondzo tin’wana ta nkoka eka ntokoto wa hina eka ku aka swimakiwakulu leswintshwa hinkwaswo, leswi swi nga ta letela ndlela ya hina ya ku ya emahlweni.
Hi ta kongomisa eka vuantswisi mpimanyeto wa hina na tisisiteme to veka tihlo, ku antswisa mpfanganiso wa tiphurojeke na ku aka ntwanano wo angarhela eka swimakiwakulu na mabindzu na vatirhi lava nga eka mihlangano.
Xiyenge xa migodi i xiyenge xin’wana lexi nga na vuswikoti lebyi nga si humelerisiwaka lebyikulu eka ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Hi lava ku vona vucelamigodi tanihi indasitiri ya ku huma ka dyambu ku nga ri indasitiri ya ku pela ka rona.
Hi ku pfuxeleriwa ka mixavo ya swixavisiwa, hi tiyimiserile ku tirha na tikhamphani ta vucelamigodi, tiyuniyoni na vaakandhawu ku kurisa sekithara leyi, ku koka rinoko ra vavekisi lavantshwa, ku tumbuluxa mitirho na ku veka indasitiri leyi eka ndlela leyintshwa ya cinco na vuyiseki emahlweni.
Nyan’waka, hi ta tiyisa mimbhurisano na lava khumbhekaka hinkwavo eka Ntwanano wa Migodi ku tiyisisa leswaku i xitirho lexi tirhaka hindlela leyi vuyerisaka ku cinca hindlela leyi yi yisaka emahlweni ku cinca xikandza xa Migodi eAfrika-Dzonga.
Hi ku tirhisana, xinakulobye xa xiviri, lexi tiyisiwaka hi ntshembano na xivono xa nhlanganelo, ndza tshemba leswaku hi ta kota ku ololoxa nkanetano wa nkarhi wa sweswi na ku pfumelelana hi Ntwanano leswaku havumbirhi yi hatlisisa cinco na ku kurisa sekithara leya nkoka swonghasi ya ikhonomi ya ka hina.
Ku phurosesiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Nhluvukiso wa Swipfuno swa Swicelwa na Oyilimbisi hi havumbirhi bya tindlu ta Palamende swi le ka xiyimo xa le henhla, laha ku nga na xikombo hi Palamende leswaku Nawumbisi lowu wu ta hetisisiwa hindlela yo tivikana eka kotara yo sungula ya 2018.
Nawumbisi lowu, xikan’wekan’we loko wu pasisiwile tanihi nawu, wu ta tiyisisa ntiyisiso wo lawula lowu nga kona, wu nyika nsirhelelo eka nkarhi wa ku tirha na ku antswisa mitsakelo ya ikhonomi na vaaki ya MaAfrika-Dzonga hinkwavo.
Hi khumbeka swinene hi mayelana na ntlakuko wa mafu ya le migodini, ngopfungopfu n’waxemu.
Hi rhamba tikhamphani ta migodi ku tirhisana na lava khumbhekaka hinkwavo ku tiyisisa leswaku tinghozi ta le migodini ta hungutiwa swinene.
Rifu rin’we ra le migodini a ri amukeleki.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Ekuheteleleni, ku kula ka ikhonomi ya hina ku ta yisiwa emahlweni hi mabindzu lamatsongo, tanihileswi swi nga xiswona ematikweni yo tala.
I vutihlamuleri bya hina bya nhlanganelo ku kurisa sekithara leya nkoka swonghasi ya ikhonomi.
Hi ta tirhisa vatirhisanikulobye va hina ku aka sisitemexintlawa ya nseketelo wa mabindzu lamatsongo leyi pfunaka, leyi phamelaka na ku tlakusa van’wamabindzu.
Mfumo wu ta xixima vutiboheleri bya wona ku veka etlhelo 30% ta maxavelo ya tinhundzu na vukorhokeri eka mabindzu lamatsongo, ya le xikarhi na swibindzwana, mabindzu ya nhlanganelo, na mabindzu ya le malokixini na ya le tindhawini ta le makaya.
Hi tlhela hi ya emahlweni hi vekisa eka mfukamelo wa mabindzu lamatsongo.
Hi hlohlotela mabindzu lamakulu ku endla swo fana. Ku kuma ndlela ya ku fukamela mabindzu lamatsongo.
Ku tumbuluxiwa ka nkwama wa mabindzu lamatsongo hi Pfhumba ra tiCEO – leri eka nkarhi wa sweswi ri yimeke eka R1,5 wa tibiliyoni – i xikombiso xa kahle swinene xa xiave lexi sekithara leyi nga riki ya mfumo yi nga xi tirhaka.
Mfumo wu le ku hetisiseni ka nkwama wa mabindzu lamatsongo na maendlelo layantshwa lawa pakanisiweke.
Hi ta hunguta swirhalanganyi swo lawula eka mabindzu lamatsongo. Ndzi ta tiyisisa leswaku swirhalanganyi swo lawula swa hungutiwa.
Nakambe hi le ku tirheni ku ndlandlamukisa swivandlanene swa ikhonomi eka vanhu lava nga na vutsoniwa.
Exikarhi ka swin’wana, Ejensi ya Timali ta Mabindzu na Lamatsongo yi simekile xikimi xa ku hluvukisa na ku nyika timali eka van’wamabindzu lava nga na vutsoniwa lexi vuriwaka Amavulandlela Funding Scheme.
Vurimi byi nyika xin’wana xa swivandlanene leswikulu eka ku kurisa hindlela yo tivikana ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho.
[Tsena tsa temo ke tsona tse bohlokwa le ho feta, ka hobane ke moo batho ba rona ba tla fumanang menyetla e metle ya hore ba kene kgwebong ena ya tsa ho lema. Ke moo re shebileng hore re ka kgona ho aha mesebetsi. Bane ba National Planning Commission ba ile ba re ho rona re ka kgona ho aha mesebetsi e lekanang milione ha re tla ho ena ya Agriculture.]
[Timhaka ta vurimi hi tona ta nkoka swonghasi, hikuva hi kona laha vanhu va ka hina va fikelelaka swivandlanene swo antswa swa ku nghena eka vurimi bya xibindzu. Hi kona laha nkongomiso wa hina wa ku tumbuluxa mitirho wu kumekaka kona. Khomixini ya Makunguhatelo ya Rixaka yi hi tivisile leswaku, loko swi ta eka sekithara ya vurimi, hi nga kota ku tumbuluxa kwalomu ka miliyoni yin’we ya mitirho.]
Vurimi byi hoxe xandla lexikulu, hi mpimo wo tivikana, eka ku kula loku antswisiweke ka ikhonomi ya hina eka kotara ya vumbirhi na ya vunharhu hi 2017.
Nyan’waka, hi ta teka goza ro tiya ku humelerisa vuswikoti bya ikhonomi lebyikulu bya vurimi.
Hi ta hatlisisa nongonoko wa hina wa ntlheriso wa misava ku nga ri ntsena ku lulamisa nkavululami lowukulu lowu nga wa nkoka eka matimu, kambe na ku tisa vatshoveri vo tala eka sekithara ya vurimi na ku endla misava yo tala yi kumeka leswaku ku rimiwa.
Hi ta landzelela endlelo ro katsakanya leri tirhisaka hindlela leyi vuyerisaka tindlela hinkwato leti nga tirhisiwaka.
Hi ku leteriwa hi swiboho swa Khomferense ya Rixaka ya vu54 ya vandla leri fumaka, endlelo leri ri ta katsa ntlheriso wa misava ku ri hava ndziriso.
Hi tiyimiserile leswaku ntlheriso ku ri hava ndziriso wu fanele ku tirhisiwa hi ndlela leyi yi engetelaka ntshovelo wa vurimi, leyi antswisaka nsirhelelo wa swakudya na ku tiyisisa leswaku misava ya vuyiseriwa eka lavaya yi tekeriweke vona ehansi ka mfumo wa xikoloni na xihlawuhlawu.
Mfumo wu tirhisa endlelo ro tihlanganisa ku kumisisa maendlelo ya ntirhiso wa xiboho lexi.
Hi endla xirhambo xo hlawuleka eka mihlangano ya swa timali leyi nga etikweni ra hina ku va vatirhisanikulobye eka ku hlengeleta swipfuno ku hatlisisa nongonoko wa ntlheriso wa misava tanihileswi vuvekisi lebyi engeteleke byi nga ta laveka eka sekithara leyi. Ku endlela leswaku hi tirhana na vurimi tanihi ku huma ka dyambu eka ikhonomi ya ka hina.
Vupfhumba i ndhawu yin’wana leyi yi nyikaka tiko ra ka hina swivandlanene swo hlamarisa, tanihileswi rito ri vulaka swona, leswaku byi vangama.
Vupfhumba eka nkarhi wa sweswi byi hlayisa 700 000 ya mitirho yo kongoma naswona byi tirha ku antswa kutlula tisekithara ta ku kula tin’wana.
Ku hava xivangelo xa leswaku hikwalahokayini byi nga engeti hi ka mbirhi hi vukulu.
Hi na tiko ro saseka swinene emisaveni naswona hi vanhu va mafundza swinene. MaAfrika-Dzonga va fanele ku pfulela vupfhumba bya hina timbilu ta vona, tindlu to fuleriwa hi byanyi na tirhandzavula.
Nyan’waka, hi ta engetela nseketelo eka vumaketi bya tindhawu leti endzeriwaka eka timaketekulu ta vupfhumba na ku teka magoza yan’wana ku hunguta swirhalanganyi swo lawula na ku hluvukisa mabindzu ya vupfhumba lawa ya ha tumbulukaka.
Hi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku pfua makaya ya vona na timbilu ta vona eka vamatiko.
Ku humelela ka hina tanihi rixaka ku lawuriwa hi vuswikoti bya hina ku tirhisa hindlela leyi vuyerisaka ku cinca ka thekinoloji loku hatlisaka.
Leswi swi vula leswaku hi lava hi ku hatlisa ku hluvukisa vuswikoti bya hina eka swiyenge swa sayense, thekinoloji na maendlelo lamantshwa.
Ku nga ri khale hi ta tumbuluxa Khomixini ya Hundzuluxo wa Vumaki bya Xidijithali, leyi yi nga ta katsa sekithara leyi nga riki ya mfumo na vaakandhawu lava nga na ntsakelo wun’we, ku tiyisisa leswaku tiko ra ka hina ri le ka xiyimo xa ku teka swivandlanene leswi na ku lawula mitlhontlho ya mihluvukiso ya xihatla eka thekinoloji ya vuxokoxoko na vuhlanganisi.
Nsusumeto kuya eka hundzuluxo wa vumaki bya xidijithali wu ta seketeriwa hi vukona bya tinetiweke leti tirhaka kahle.
Hi ta hetisisa mimbhurisano na indasitiri ya tiqingho na van’wana lava khumbhekaka ku tiyisisa leswaku avelo wa magandlati wu hunguta swirhalanganyi eka ku nghena, wu kondletela mphikizano na ku hunguta ndhurho eka vatirhisi.
Afrika-Dzonga yi pfumerile ntwanano wa Ndhawu ya Vubindzurisi bya Mahala ya Matiko Manharhu, lowu hlanganisaka Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika, Makete Wun’we wa le Vuhumadyambu bya Afrika na wa le Dzongeni wa Afrika na Muganga wa le Vuhumadyambu bya Afrika.
Ndhawu ya vubindzurisi bya mahala yi ta katsa timakete ta 26 wa matiko lawa nga na vanhu va kwalomu ka 625 wa timiliyoni.
Yi ta pfula swivandlanene swa mfikelelo wa timakete eka swikumiwa swo rhumeriwa ematikweni mambe swa Afrika-Dzonga, na ku hoxa xandla eka ku tumbuluxiwa ka mitirho na ku kula ka sekithara ya vumaki ya Afrika-Dzonga.
Mikanerisano eka Ntwanano wa Vubindzurisi bya Mahala bya Tikokulu yi le ku yeni emahlweni hi rivilo ra matimba, naswona ku languteriwa leswaku ntwanano wa rimba wu nga fikisiwa emakumu ku nga ri khale.
Afrika-Dzonga nya’waka yi ta teka vutshamaxitulu bya ntlawa wa matiko ya Brazil, Russia, India, China na Afrika-Dzonga (BRICS) naswona swi nyika ku rhangisiwa emahlweni ka nkondletelo wa vubindzurisi lebyi engeteriweke nkoka na vuvekisi exikarhi ka matiko ya BRICS eka tisekithara leti andzisaka.
MaAfrika-Dzonga kulorhi
Hi siku ra ti1 ra Mudyaxihi nyan’waka, hi ta sungula ku tirhisa muholo wa mpimohansi wa rixaka wo sungula eAfrika-Dzonga.
Mfikelelo lowu nga wa nkoka eka matimu – vuhumelerisi bya swin’wana swa swikoxo swa Ntwanano wa Ntshunxeko – wu languteriwa ku engetela miholo ya kutlula tsevu wa timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga na ku antswisa swiyimo swa matshamelo ya miti etikweni hinkwaro.
Ku sungula ku tirha ka muholo wa mpimohansi wa rixaka swi endliwile swi koteka hi vutiyimiseri bya vatirhisanikulobye hinkwavo ku hunguta nkandzingano wa muholo loko ku ri karhi ku hlayisiwa ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Swi yima tanihi xikombiso xin’wana xa leswi swi kotekaka loko MaAfrika-Dzonga ya vulavurisana eka n’wangulano wo tivikana ku ololoxa ku hambana, ku tikeriwa na swiphiqo, na ku jamelana na mitlhontlho.
Ku tiyisisa nkhomano na mfanano lowukulu eka nsimeko wa pholisi ya ikhonomi – na ku tiyisisa leswaku hi na vuswikoti byo antswa ku angula eka swiyimo swa ikhonomi leswi cincaka hindlela leyi yaka emahlweni – ndzi ta va ndzi thola Huvo yo Tsundzuxa wa Ikhonomi ya Phuresidente.
Yi ta tswonga vutivi na vuswikoti lebyi kumekaka eka vatirhi, mabindzu, vaakandhawu lava nga na ntsakelo wun’we na swidyondzeki.
Tiko ri tama ra ha khomiwile hi rin’wana ra madyandza yo mbumburhela swinene eka malembexidzana, leri ri tshikeleleka hindlela yo tika ikhonomi ya hina, leswi swi tlhelaka swi khumba hindlela yo biha vukorhokeri bya vaaki na ntshovelo wa vurimi.
Xiyimo xa dyandza eKapa-Vupeladyambu, Kapa-Vuxa na Kapa-N’walungu xi tlakusiwile kuya eka xiyimo xa mhangu ya rixaka.
Leswi swi nyika mfumo wa rixaka matimba ya ku lawula na ku tirhisanisa angulo wa hina etikweni hinkwaro hi nseketelo wo huma eka swifundzakulu hinkwaswo.
Leswi swi ta tiyisisa leswaku hi tlhela hi tlakusa magoza lama pfanganisiweke ku seketela swifundzakulu leswi hlaseriweke kutlula hinkwaswo.
Hi le ku languteni ka ku sungula ku tirhisa magoza lama nga tolovelekangiki lama faneleke lama pfumeleriweke ehansi ka nawu.
Ndzi hoyozela vanhu va Doroba ra Kapa na vaaki hinkwavo va Kapa-Vupeladyambu eka ku landzelela hi vurhonwana magoza ya ku hlayisa mati.
Ndzi rhamba munhu un’wana na un’wana etikweni ku tirhisa mati hindlela yo hlayisa tanihileswi hi ku angarhela hi nga tiko ro pfumala mati leri tshembelaka eka xipfuno lexa nkoka swonghasi ku humelerisa minavelo ya nhluvukiso.
Swirho leswi Hloniphekaka,
Hi siku ra 16 N’wendzamhala n’waxemu, khale ka Phuresidente Jacob Zuma u tivisile leswaku mfumo wu ta nghenisa dyondzo ya le henhla na vuleteri ya mahala leyi pfunetaka hi timali hi vutala eka lava sweleke na MaAfrika-Dzonga ya ntlawa lowu tirhaka eka nkarhi wa ntlhanu wa malembe.
Ku sungula nyan’waka, dyondzo ya le henhla na vuleteri ya mahala yi ta kumeka eka swichudeni swa lembe ro sungula swo huma eka miti leyi nga na malinghena ya lembe leyi katsiweke hinkwayo ya kufika eka R350 000.
Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri u ta rhangela nsimeko wa pholisi leyi, loko Holobye wa Timali a ta veka erivaleni swiphemu hinkwaswo swa ku hakeleriwa ka xikimi lexi hi nkarhi wa Mbulavulo wa yena wa Mpimanyeto vhiki leri taka.
Hi ku engetela eka ku kondlotela ka vululami bya vaaki, vuvekisi bya xikalo lexi eka dyondzo ya le henhla byi languteriwa ku hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi lokukulu ku tlhela ku pfuna eka ku hunguta vusweti, ku hunguta nkandzingano, ku tlakusa miholo na ku engetela vuphikizani bya ikhonomi ya hina.
Mfumo wu ta ya emahlweni wu vekiwa eka ku ndlandlamukisa mfikelelo wa dyondza ya masungulo ya risima na ku antswisa mivuyelo ya swikolo swa vaaki.
Phurogireme ya Basari ya Funza Lushaka wu kunguhata ku nyika 39 500 wa tibasari eka Dyondzo ya Vadyondzisi vo Sungula eka malembe manharhu lawa taka.
Eka masungulo lama nga ya nkoka eka matimu, kusuka ekusunguleni ya nyan’waka, swikolo hinkwaswo swa vaaki swi sungurile ku nyika ririmi ra manana.
Xa nkoka nakambe i ku simekiwa ka xikambelo xa Xitifikheti xa le Henhla xa Rixaka eka Ririmi ra Swikoweto ra Afrika-Dzonga, lexi xi nga ta nyikiwa vadyondzi lava nga twiki ekuheleni ka 2018.
Nongonoko wa Pfhumba ra Mphakelo wa Swimakiwakulu swa Swikolo leri Hatlisisiwaka wu ya emahlweni wu phakela switirhisiwa swa ximanguvalawa eswikolweni leswi nga etindhawini ta le makaya na leti sweleke etikweni hinkwaro, laha ku nga na 187 wa swikolo leswi hetiweke ku ta fika sweswi.
Nongonoko lowu wu ta hetisa tiphurojeke leti ta ha saleleke endzhaku hi ku hela ka lembeximali leri.
Timali ta nhlayiso wa vaaki ti tama ta ha ri xipfuno xa nkoka swonghasi eka timiliyoni ta vanhu va ka hina lava hanyaka evuswetini.
Hi ta teka magoza yo tiya hi ku hatlisa ku landzelela swileriso hinkwaswo swa Khoto ya Vumbiwa.
Ndzi lava ku mi susa ku chava, mina hi ndzexe eka nkavanyeto wihi kumbe wihi wa mphakelo lowu fambaka kahle wa vukorhokeri lebya nkoka swonghasi, naswona ndzi ta teka goza ku tiyisisa leswaku ku hava munhu eka mfumo loyi a tsan’waka ku fikeleriwa ka masiku yo hetelela lawa ya vekiwaka hi khoto.
Hi ta hetisisa ntirho eka xivumbeko xa mpfanganiso lowu rhangeriwaka hi sekithara ya mfumo wa nkarhi hinkwawo, leswi swi nga ta pfumelela vaphakeri va vukorhokeri va sekithara ya mfumo na leyi nga riki ya mfumo ku nyika vadyandzhaka nhlawulo, mfikelelo na ku oloveriwa ka le henhlahenhla.
Nyan’waka, hi ta teka magoza ya nkoka swonghasi lawa landzelaka ku herisa HIV exikarhi ka hina.
Hi ku tlakusa pfhumba ro kambela na ku tshungula, hi ta sungurisa vanhu va timiliyoni timbirhi to engetela ku teka vutshunguri bya xihuhwataxitsongwatsongwana hi N’wendzamhala 2020.
Hi ta tlhela hi lava ku jamelana na mavabyi ya mahanyelo yo tanihi ntshikelelo wa ngati lowukulu, vuvabyi bya chukela, mfukuzana na mavabyi ya mbilu.
Eka tin’hweti tinharhu leti taka, hi ta simeka pfhumba ra mfukuzana lerikulu ro yelana na pfhumba ra nkhongotelo na nkambelo wa HIV leri hi ri simekeke.
Leswi swi ta tlhela swi katsa sekitara leyi nga riki ya mfumo, tanihiloko hi lava ku hlengeleta swipfuno hinkwaswo ku lwisana na vuvabyi lebyi.
Sweswi nkarhi wu fikile wa ku va ekuheteleleni ku simekiwa nsirhelelo wa rihanyu wa vanhu hinkwavo hi Ndzindzakhombo wa Rihanyu wa Rixaka (NHI).
Nawumbisi wa NHI sweswi wu lunghekile ku tirhiwa hi mfumo naswona wu ta rhumeriwa ePalamende eka mavhiki ya nga ri yangani lawa ya landzelaka.
Tiphurojeke ta NHI to karhi leti ti pakanisaka vanhu lava nga sirhelelekangiki swinene erixakeni ti ta sungula hi Dzivamisoko nyan’waka.
Eka ku antswisa risima ra vutomi bya MaAfrika-Dzonga hinkwavo, hi fanele ku tiyisisa matshalatshala ya hina ku lwisana na vugevenga na ku aka miganga yo hlayiseka.
Hi ku famba ka lembe leri, Qhinga ra Vuphorisa bya Miganga ri ta simekiwa hi xikongomelo xa ku kuma ntshembo wa muganga na ku kuma ku nghenelelo na ntirhisano wa vona hi xitalo eka ku lwisana na vugevenga.
Ku sungula ku tirhisiwa ka Qhinga ra Nsivelo wa Vugevenga bya Vantshwa byi havaxerisa matimba na ku seketela vanhu lavatsongo ku va va kota ku tihanyisa na ku kota ku nghenelela eka mapfhumba yo lwisana na vugevenga.
Xikongomelonkulu xa nyan’waka ku ta va vuhangalasi bya swipfuno eka mpimo wa switichi swa maphorisa.
Leswi swi ta katsa vatirhi na swipfuno swin’wana, ku vuyisa vuswikoti na ntokoto eka mpimo lowu vugevenga byi herisiwaka hindlela leyi vuyerisaka swinene.
Eka ku tekela enhlokweni xiave xa nkoka swonghasi lexi mihlangano leyi nga riki ya mfumo (tiNGO) na mihlangano leyi kumekaka emigangeni (tiCBO) yi yi tirhaka eka ku tirhana na vusweti, nkandzingano na swiphiqo swa vaaki leswi fambelanaka, hi ta rhamba samiti ya sekithara ya vaaki hi ku famba ka lembe leri.
Exikarhi ka swin’wana, samiti leyi yi ta lava ku antswisa mbhurisano exikarhi ka mfumo na vaakandhawu lava nga na ntsakelo wun’we na ku tlhela ku tirhaniwa na mitlhontlho leyi tiNGO na tiCBO ti langutanaka na yona.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Ku aka ku kula, nhluvukiso na cinco swi lawuriwa hi mfumo wo tiya na ku va wa vuswikoti.
I swa nkoka swonghasi leswaku xivumbeko na vukulu bya mfumo byi ringanisiwa hindlela ya kahle swinene ku fikelela swilaveko swa vanhu na ku tiyisisa leswaku ku va na avelo lowu tirhaka kahle wa swipfuno swa vaaki.
Hikokwalaho hi ta tumbuluxa endlelo ra ku kambisisa maveketelelo, nhlayo na vukulu bya tindzawulo ta mfumo wa rixaka.
Yo tala ya Mabindzu lawa ya Lawuriwaka hi Mfumo (tiSOE) ya hlangana na mitlhontlho yo tika ya swa timali, matirhelo na mafambiselo, leswi swi tshikelela eka matirhelo ya ikhonomi na naswona swi vekile ntshikelelo enkwameni.
Hi ta phalala hindlela yo tiya ku tshamisekisa na ku tiyisa hi vuntshwa Mabindzu lawa ya Lawuriwaka hi mfumo.
Goza leri ha ku vaka kona leri hi ri tekeke eka Eskom ku tiyisa mafambiselo, ku herisa vukungundzwana na ku vuyisa xiyimo xa yona xa swa timali ko va ntsena masungulo ya maendlelo lama hi nga ta ya tirhisa.
Mfumo wu ta teka magoza man’wana ku tiyisisa leswaku tikhamphani leti nga ehansi ka vun’winyi bya mfumo hinkwato ti humelerisa swilerisoximfumo swa tona swa ikhonomi na swa nhluvukiso.
Hi ta lava ku jamelana na ntiyiso wa leswaku mitlhontlho leyi nga eka tin’wana ta tiSOE yi na xivumbeko – leswaku ti hava nkhuluko wa xibalo xo ringanela ku hakela tihakelo ta tona to tirha.
TiSOE leti ti nge lombeteli timali ku kota ku huma eku tikeriweni ka tona ka swa timali, naswona hikokwalaho hi ta endla endlelo ro tihlanganisa na lava khumbhekaka hinkwavo ku kambisisa xivumbeko xo nyika timali eka tiSOE na magoza man’wana.
Hi ta cinca ndlela leyi tibodo ti thoriwaka hayona ku endlela leswaku ku va ntsena vanhu lava nga na vuswikoti, ntokoto na vutshembeki va tirhaka eka swiyimo swa nkoka.
Hi ta susa swirho swa bodo eka xiave xihi kumbe xihi eka maxavelo ya nhundzu na Vukorhokeri na ku tirhisana na Oditara-Jenerali ku tiyisa maendlelo ya oditi ya le handle.
Tanihiloko hi ri karhi hi tirhana na mitlhontlho eka tikhamphani to karhi, ntirho wu ta ya emahlweni eka makungu yo angarhela ya sekithara ya mabindzu lawa ya nga le hansi ka vun’winyi bya mfumo ku fikelela ntirhisano wo antswa, vuangameri na vuyiseki emahlweni.
Leri i lembe leri hi cincaka xiyimo xa vukungundzwana eka mihlangano ya mfumo wa ka hina.
Mihlangano ya valulamisi bya vugevenga yi le ku tekeni mapfhumba lama ya nga ta hi kotisa ku tirhana na vukungundzwana hindlela leyi vuyerisaka.
Khomixini ya Vulavisisi eka Wutliwa ka Mfumo hi Swiyenge swa le Handle leyi rhangeriwaka hi Xandla xa Muavanyisinkulu, Muavanyisi Raymond Zondo, yi languteriwa ku sungula ntirho wa yona ku nga ri khale.
Khomixini leyi i ya nkoka eka ku tiyisisa mpimo na muxaka wa ku wutliwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle swa tumbuluxiwa, leswaku ntshembo eka mihlangano ya mfumo wu vuyisiwa na leswaku lavaya va nga na vutihlamuleri bya vuonhi byihi kumbe byihi va kumiwa.
Khomixini leyi a yi fanelangi ku kanganyisa ntirho wa ntolovelo wa tiejensi to sindzisa nawu ta tiko eka ku lavisisa na ku tengisa swiendlo swihi kumbe swihi na hinkwaswo swa vukungundzwana.
[Amasela aba imali kaRhulumente mawabanjwe.]
[Makhamba lama yivaka timali ta mfumo, a va khomiwi.]
Hi fanele ku lwisana na vukungundzwana, vumbabva na xitumbe eka sekithara leyi nga riki ya mfumo hi xikongomelo na matimba yo fana.
Hi fanele ku tsundzuka leswaku nkarhi hinkwawo loko munhu a kuma xipfalanomo ku na munhu loyi a tiyimiseleke ku xi hakela.
Hi ta tiyisisa leswaku hi tirhana na havumbirhi hi mukhuva lowu vuyerisaka.
Hi susumeta tihuvo ta xiphurofexinali na vulawuri byo lawula ku teka goza ehenhla ka swirho leswi swi kumekaka swi endlile hindlela leyi nga riki kahle na ku va yi nga ri na matikhomelo lamanene.
Leswi swi lava leswaku hi tiyisa mihlangano yo sindzisa nawu na leswaku hi yi sirhelela eka nghenelelo na nhlohlotelo wo huma ehandle wihi kumbe wihi.
Hi ku hatlisa hi ta tirhana na swiphiqo swa vurhangeri eka Vulawuri byo Chuchisa bya Rixaka ku tiyisisa leswaku nhlangano lowu wa nkoka wa tshamisekisiwa naswona wu kota ku tirha xilerisoximfumo xa wona wu nga ri eku kavanyetiweni ku ri hava ku nchavo, ku ya hi ku tsakela na ku sola ku ri hava xivangelo.
Hi ta tlhela hi teka magoza ya ku tshamisekisa na ku tiyisisa mihlangano ya nkoka yo fana na Vukorhokeri bya Xibalo xa Afrika-Dzonga (SARS).
Hi fanele ku twisisa leswaku vunene bya xibalo byi lawuriwa hi kontiraka leyi nga riki erivaleni exikarhi ka vabari na mfumo leswaku ntirhiso wa mali wa mfumo wu nyika nkoka wa mali naswona wu va wu ri hava vukungundzwana.
Hi ku komberiwa hi Holobye wa Timali, ku nga ri khale ndzi ta thola Khomixini ya Vulavisisi eka Malawulelo ya Xibalo na Mafambiselo ya SARS, ku tiyisisa leswaku hi vuyisa vutshembeki bya vukorhokeri lebyi na ku tiyisa vuswikoti bya vona ku fikelela mipakaniso ya byona ya xibalo.
Mfumo wa hina wu thola miliyoni yin’we ya vatirhelamfumo.
Vunyingi bya vatirhelamfumo va hina va tirhela vanhu va ka hina hi vurhonwana na vutiyimiseri.
Hi va bela mandla eka ntirho wa vona wa xiyimo xa le henhla lowu va wu endlaka.
Hambiswiritano, ha yi tiva mitlhontlho leyi vanhu va ka hina va langutanaka na yona loko va vulavurisana na mfumo.
Eka swiyimo swo tala kutlula mpimo, kotala va kuma vukorhokeri bya xiyimo xa le hansi kumbe ku va ku ri hava vukorhokeri naswitsanana.
Hi lava vatirhelamfumo va ka hina va landzelela nsinya wa Batho Pele, wa ku rhangisa vanhu emahlweni.
Hi ri lava va hi tirhelaka hinkwerhu, hi lava ku ri loko va hi tirhela va tiva ku ri vanhu va lava ku ri va va tirhela kahle. Va endla swilo swa khwatsi. Swi vonaka ku ri vona vanhu lava va tirhelaka mfumo wa hina va tirha mitirho ya kahle. Swi voniwa hi vanhu hinkwavo.
Hi tiyimiserile leswaku munhu un’wana na un’wana loyi a nga eka vukorhokeri bya mfumo u fanele ku tirha mitirho ya yena hindlela leyi nga tlangisiki swipfuno, vurhonwana na vutshembeki.
Hi lava ku byala matikhomelo lamantshwa, ku endla swilo hindlela leyi nga lulama, ku swi endla hi ku hetiseka na ku swi endla hi nkarhi.
Hi rhamba vatirhelamfumo hinkwavo ku va vayimeri va ku cinca.
Hi ku famba ka tin’hweti ti nga ri tingani leti landzelaka, ndzi ta endzela ndzawulo ya rixaka yin’wana na yin’wana ku vulavurisana na vurhangerinkulu bya tindzawulo ta mfumo wa ka hina hinkwato ku tiyisisa leswaku ntirho wa mfumo wu xaxametiwa hindlela leyi vuyerisaka.
Nakambe ndzi ta kuma nkarhi wa ku hlangana na varhangeri va mfumo wa swifundzakulu na miganga ku tiyisisa leswaku mfumo, hinkwawo ka wona, wu angula eka swilaveko leswi lavaka ku tekeriwa magoza ya xihatla swa vanhu va ka hina.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Ndza tshemba leswaku tiko ra ka hina ri nghenile eka nkarhi wa ku cinca.
Tanihileswi ku cinca ku nga humesaka ku kanakana, hambi nchavo, ku tlhela ku tisa swivandlanene leswikulu swa mpfuxelelo na ku nyika matimba hi vuntshwa, na swa nhluvuko.
Hi ri swin’we hi ta endla matimu etikweni ra ka hina.
Hi swi endlile nkarhi lowu nga hundza naswona hi ta swi endla nakambe – hi khomanisiwile hi rirhandzu ra hina ro fana ra tiko ra ka hina, hi ri hava ku kanakana eka vutiyimiseri bya hina ku hlula mitlhontlho leyi nga emahlweni na ku kholwa leswaku hi ku tirhisana hi ta aka rixaka ra kahle na ku va lerinene, na ku va leri enerisaka leri Nelson Mandela a nyikeleke vutomi bya yena eka rona.
Tanihiloko ndzi ri karhi ndzi fika emakumu, ndzi pfumeleleni ku tsundzuka marito ya sirha nkulukumba Bra Hugh Masekela.
Eka risimu ra yena, ‘Thuma Mina’, a langutele siku ra mpfuxelelo, ra masungulo lamantshwa.
U yimbelerile aku:
“I wanna be there when the people start to turn it around
When they triumph over poverty
I wanna be there when the people win the battle against AIDS
I wanna lend a hand
I wanna be there for the alcoholic
I wanna be there for the drug addict
I wanna be there for the victims of violence and abuse
I wanna lend a hand
Send me.”
Hi le ka nkarhi ela matimu ya rixaka ra hina lowu vanhu, hi vutiyimiseri bya vona, va sunguleke ku hundzuluxa tiko.
Hi nga langutela vuhluri ehenhla vusweti, hi nga vona makumu ya nyimpi ehenhla ka AIDS.
[Vhathu vha hashu vha ri vha khou ṱoḓa shango heḽino ḽi tshi vha shango ḽiswa, ḽi tshi vha shango ḽavhuḓi. Ḽi tshi vha shango ḽine ḽa ḓo ḓisela vhathu vhoṱhe vha hashu zwavhuḓi.]
[Vanhu va ka hina va vula leswaku va lava tiko leswaku ri va tiko lerintshwa, tiko ro saseka leri tisaka leswa kahle eka hinkwavo vanhu va ka hina.]
Sweswi i nkarhi wa ku hoxa xandla.
Sweswi i nkarhi eka un’wana na un’wana wa ku vula a ku “rhuma mina”.
[Sifikile isikhathi sokuthi sisebenze soke sibeke izwe lakithi phambili.]
[Sweswi i nkarhi wa hina hinkwerhu wa ku tirhisana hi xikongomelo xa ku rhangisa tiko ra ka hina].
Sweswi i nkarhi wa hina hinkwerhu wa ku tirhisana, hi ku xixima Nelson Mandela, ku aka Afrika-Dzonga yo antswa, leyintshwa ya hinkwavo.
Sweswi i nkarhi.
Ndza khensa.
