Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Phuresidente Cyril Ramaphosa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka (NA), Mnn Thandi Modise,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu (NCOP), Ttn Amos Masondo,
Xandla xa Phuresidente David Mabuza,
Muavanyisinkulu Mogoeng Mogoeng na swirho swo xiximeka swa vuavanyisi,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki na Mnn Mbeki,
Khale ka Phuresidente Kgalema Motlanthe na Mnn Motlanthe,
Khale ka Xandla xa Phuresidente FW de Klerk na Mnn de Klerk,
Khale ka Xipikara Mnn Baleka Mbete na Ttn Khomo,
Phuresidente wa Palamende ya Afrika Hinkwayo, Muchavisekinkulu Roger Nkodo Dang,
Muyimeri wa Afrika-Dzonga wa Vun’we bya Tinxaka (UN), Mnn Anne Githuku-Shongwe,
Muambalayingwe, Ttn Andrew Mlangeni,
Vaholobye na Swandla swa Vaholobye,
Tiphurimiya na swipikara swa tihuvo to endla milawu,
Phuresidente wa Nhlangano wa Mifumo ya Miganga wa Afrika-Dzonga na timeyarankulu,
Gavhenara wa Bangikulu ya Afrika-Dzonga (SARB), Ttn Lesetja Kganyago,
Tinhloko ta mihlangano ya Kavanyisa ka 9,
Varhangeri va mihlangano leyi simekiweke ehenhla ka ripfumelo,
Varhangeri va mihlangano ya tidyondzo na ndzavisiso,
Swirho swa huvo ya xidipulomati,
Vayeni lava rhambiweke,
Swirho leswi hloniphekaka swa NA,
Swirho leswi hloniphekaka swa NCOP,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ndi tama u lumelisa vhathu vhoṱhe vhane vha vha fhano na hayani.
Ngibingelela bonke abantu abasekhaya nabalapha.
Ndzi xeweta vanhu hinkwavo va laha Afrika-Dzonga lava va nga ekaya na lava va nga laha.
Ke dumedisa batho ka moka bao ba leng gae le bao ba leng mo.
I 30 wa malembe kusukela loko Nelson Rolihlahla Mandela a humile hi tinyangwa ta Khotso ra Victor Verster Prison, xinkadyana eka matimu ya hina lexi kumbexana xi kombeke hindlela ya matimba kutlula xihi kumbe xihi leswaku ntshunxeko a wu ri ekusuhi.
Loko a yime eka vhurandantlhandluko ra Holo ya Dorobakulu ra Kapa ku nyika mbulavulo eka mitshungu leyi khitikaneke hi vakhume ya vona ya magidigidi ku ta n’wi hlanganisa, u vule a ku:
“Ku macha ka hina ku ya eka ntshunxeko a ku tlheriseleki endzhaku. Hi fanele ku nga pfumeleli nchavo wu yima endleleni ya hina.”
Sweswi, 30 wa malembe endzhaku ka swona, loko hi ri karhi hi ya emahlweni na ku macha loku yaka emahlweni ku antswisa vutomi bya vanhu va ka hina, loko hi jamelana na mitlhontlho leyikulu, loko hi ri karhi hi kondzelela mikarhi ya mahlomulo, na hina hi nge koti ku pfumelela nchavo wu yima endleleni ya hina.
Hi fanele ku endla nhluvuko hi xihatla, hi nga pfumeleli hambi maxangu kumbe ku kanakana swi hi hambukisa.
Loko hi hlengeletanile ku kambisisa hi xiyimo xa rixaka ra ka hina, hi tikatsile na ndyangu wa Basil February, mulwelantshunxeko wa muntshwa wa xitiyanhlana loyi a lahlekeriweke hi vutomi byakwe eZimbabwe eka pfhumba ra Wankie ra 1967.
Ku ringana hafu ya malembexikhume sirha ra yena, ku fana na lawaya ya vunyingi bya vanakuloni wa yena, kutafika sweswi, a ri si tiveka.
Vuhoxaxandla bya yena, ku tinyikela ka yena, a ku si tshama ku rivariwa.
Madyambu lawa, hi hlengeletanile laha hi ri karhi hi tsongahatiwa hi mikhumbhulo ya vavanuna na vavasati lavaya va nyikeleke vutomi bya vona ku kuma ntshunxeko wa hina, hi ri karhi hi byi tiva swinene vutihlamuleri lebyikulu lebyi hi byarheke ku humelerisa milorho ya vona.
Ku na mikarhi leyi hi kayiveleke, ku na mikarhi leyi hi endleke swihoxo, kambe a hi tsekatseki eka vutiyimiseri bya hina ku aka rixaka leri ri tshunxekeke no ringana na leri nga na ku rhula.
Matimu ya hina ya hi byela leswaku hi vumbile vun’we eka ku rhula na ripfumelo, hi kota ku hlula swirhalanganyi hinkwaswo na ku hundzula tiko ra ka hina ri va ndhawu leyi eka yona hinkwerhu titwaka hi hlayisekile na ku tshamiseka.
Swi hi moya wolowo leswaku sweswi hi tshinelela xinkadyana xa sweswi.
Tiko ra ka hina ri langutanile na ntiyiso lowu nga erivaleni.
Ikhonomi ya hina a yi kulangi hi mpimo wo tivikana eka kutlula malembexikhume.
Hambiloko mitirho yi ri karhi yi tumbuluxiwa, mpimo wa mpfumaleko wa mitirho wu le ku nyanyeni.
Nhlukelo wa ikhonomi ya hina wu nonokile tanihiloko mikayivelo ya eneji leyi phikelelaka yi kavanyetile mabindzu na vutomi bya vanhu.
Mavandla lama nga ehansi ka vun’wini bya mfumo (tiSOE) yo talanyana ya le ntshikelelweni, naswona timali ta mfumo ti le hansi ka ntshikelelo lowukulu.
Hi n’wina, vanhu va Afrika-Dzonga, lava va rhwaleke ndzhwalo lowu, lava jamelaneke na midurho ya ku hanya leyi tlakuka, lava mi nga kotiki ku balekela vusweti, lava mi nga kotiki ku humelerisa vuswikoti bya n’wina.
Hambiswiritano, hi nkarhi wun’we, ku na xiphemu xin’wana eka ntiyiso wa hina.
I ntiyiso wa nhlayo hinkwayo ya vantshwa leyi nga na mfikelelo swinene wa dyondzo kutlula leswi swi nga tshama swi va xiswona naswona leyi yi fikelelaka mivuyelo leyi antswaka hindlela yo fanana.
I ntiyiso wa 2.4 wa timiliyoni ta vana lava nga eka Nhluvukiso wa Vutsongwana (ECD) na xikolo xa tindzumulo.
Wu hi mayelana na 81% ta vadyondzi lava va paseke matiriki n’wexemu, ku ri na nhlayo leyi tlakuke kusuka eka swikolo swa le tindhawini ta le makaya na swa le malokixini.
Eka mfikelelo lowukulu swonghasi, hi hoyozela Ntlawa wa 2019.
Ntiyiso wa hina wu tlhela wu va lowuya wa 720.000 wa swichudeni leswi swi kumeke timali ta mfumo ta Tikholichi ta Dyondzo na Vuleteri swa Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko (TVET) na tiyunivhesiti n’wexemu.
Wu hi mayelana na 6.8 wa timiliyoni ta maAfrika-Dzonga lava va tivaka xiyimo xa vona xa HIV, hi mayelana na ntlhanu wa timiliyoni ta vanhu lava va sungurisiweke vutshunguri bya antirhethirovhayirali na 4.2 wa timiliyoni ta vanhu lava mpimo wa vona wa switsongwatsongwana swa HIV, tanihi xitandzhaku, wu nga thumbekiki.
Leti a to va tinhlayonhlayo ntsena.
Lebyi i vutomi bya vaakatiko ntsenantsena lebyi nga eku antswisiweni.
I swikoweto swa nhluvuko.
Ntiyiso wa hina wu tlhela wu va wun’wana wa vuswikoti lebyi nga tsimbiwangiki.
Wa misava leyi nga fuwa hi swicelwa na hi ku hambana ka vutomi bya swimila na swiharhi lebyi nga na tintangha tingaritingani emisaveni hinkwayo.
Wa tshaku ro enta ra xuma xo sungula bindzu, swimakiwakulu leswi naveke na ndhawu leyikulu, milawu yo twala na mihlangano ya matimba na ku leyi hanyeke kahle.
Wa vanhu vo fuwa, vo hambanahambana, va vantshwa na ku va lava nga na titalenta.
Madyambu ya namuntlha, hi tikatsile na Zozibini Tunzi, loyi ku khandziya ka yena ku ya eka xidlodlo xa N’wambhuri wa Misava ku nga xitsundzuxo xa vuswikoti bya hina bya ku fikelela vukulukumba hambi xiyimo xo ta xi te yini.
Nakambe hi amukela Mukapiteni wa Springbok Siya Kolisi, loyi a rhangeleke ntlawa wa maAfrika-Dzonga lama tiyimiseleke na ku va va vumbe vun’we ku va Tinghwazi ta Rhagabi ya Misava ya 2019.
Hi tikatsile madyambu lama na muntshwa wo tiveka un’wana, Sesi Siyonolo Qumba, mudyondzi wa Giredi 11 kusuka eLenasia-Dzonga, loyi a tirhiseke swinene nkarhi wa matolo ku ndzi pfuna ku tsala Mbulavula lowu wa Xiyimo xa Rixaka (SoNA).
Vutlhari byakwe, vulemuki byakwe bya swa vaaki, hiseko wakwe na vurhon’wana byakwe swi ndzi nyika ntshembo lowukulu eka vumundzuku bya tiko leri.
Eka mivulavulo ya mina yimbirhi leyo sungula na rixaka ndzi vulavule hi mayelana na nkoka wa ku twanana ka vaaki, na vutihlamuleri lebyikulu lebyi hi byi byarhaka tanihi mfumo ku rhangela ntirhisano na ntwanano wo angarhela.
Hi 1994, hi hlawule ndlela ya nkanerisano na switshunxo hi ku titsona swin’wana na ntwanano wa ku rhula, ematshan’weni ya rivengo na ndzihiseto.
Matimu ya hina na ntokoto wa mikarhi ya sweswi swi hi dyondzisile leswaku loko hi lava ku fikelela leswi hi tiyimisela ku swi endla, hi fanele ku kongomisa eka leswi swi hi hlanganisaka ematshan’weni ya leswi hi avanyisaka.
Matimba lamakulu swonghasi ya xidemokirasi xa hina xa vumbiwa, na xivangelo xa ku va xi kondzelerile, ya hikwalaho ka leswaku hi kotile ku vumba mitirhisano ya nkarhinyana yo angarhela na mitwanano ya vaaki, ku nga va ya mabindzu, vatirhi, mitlawa ya mitsakelo yo hlawuleka kumbe mihlangano ya vaaki lava nga na ku tsakela kun’we yo angarhela.
Ku fikelela ntwanano wo angarhela na ku aka mitwanano ya vaaki a hi xikombiso xa ritsano. Hi wona mongo wa lava hi nga wona.
Sweswo hi swona swi endlaka leswaku emalembeni mambirhi lama nga hundza hi va hi ri eku tirheni hi lava ku vumba na ku aka ntwanano wo angarhela eka kungu ra hina ra nhlukelo wa ikhonomi.
Eka mbulavulo wa yena wa ku vekiwa exitulwini hi siku ra vu10 ra Mudyaxihi 1994, Phuresidente Nelson Mandela u vule a ku:
“Namuntlha hi nghena eka ntwanano wa leswaku hi ta aka rixaka leri eka rona maAfrika-Dzonga hinkwavo, havumbirhi bya vantima na valungu, va nga ta kota ku tinyungubyisa, va ri hava nchavo etimbilwini ta vona, va ri na ku tshemba eka mfanelo ya vona leyi nga tekelekiki eka xindzhuti xa ximunhu.”
Mfumo lowu wu tshama wu tibohile ku ri hava ku tlhelela endzhaku ku sirhelela ntwanano wolowo.
I ntwanano lowu wu dzimeke timitsu eka xikongomelo xa xiqhinga xa Kungu ra hina ra Nhluvukiso ra Rixaka, lexi ku nga ku herisa vusweti na ku hunguta nkandzingano hi kwalomu ka 2030.
A hi amukeleni hindlela leyi nga erivaleni swoleswo leswaku mfumo wu nge swi koti ku ololoxa mitlhontlho ya hina ya ikhonomi wu ri woxe.
Hambiloko a ho hlengeleta xipfuno xin’wana na xin’wana lexi hi nga na xona, kutani hi endla ntirhiso lowukulu wa timali ta mfumo, a hi nga ta swi kota hi ri hexe ku tiyisisa ku thoriwa ka timiliyoni ta vanhu lava nga hava mitirho.
Leswi hi swi fikeleleke, hi swi fikelerile swin’we.
Eku fambeni ka malembe mambirhi lama nga hundza – kusukela loko ndzi yime laha ku andlala SoNA – hi tirhile ku vumba mitwanano exikarhi ka maAfrika-Dzonga ku hlamula mitlhontlho leyo tala leyi nga emahlweni ka hina.
Hi ku tirhisa Samiti ya Mitirho, hi tise endhawini yin’we vatirhi, mabindzu, mfumo na vaakandhawu ku kuma switshunxo swa xirilo xa mpfumaleko wa mitirho, naswona hi ya emahlweni hi hlengeletana emasungulweni ya n’hweti yin’wana na yin’wana, Xandla xa Phuresidente na mina, ku susa swirhalanganyi na ku lawula miphalalo leyi yi nga ta ponisa na ku tumbuluxa mitirho
Hi hlengeletanile, tanihi mfumo na vaaki lava nga na ku tsakela kun’we, tanihi vaakandhawu na mitlawa leyi simekiweke ehenhla ka ripfumelo, ku jamelana na madzolonga lama hlanganyetiwaka hi vavanuna ehenhla ka vavasati.
Hi tisile endhawini yin’we mabindzu, vatirhi na mfumo ku vumba makungukulu ya tiindasitiri toleto leti ti veke na vuswikoti lebyikulukumba eka ku kula.
Hi hlengeletanile tanihi swiyenge swo hambanahambana swa mfumo, tanihi mavandla ya mfumo yo hambanahambana, tanihi mihlangano ya mabindzu na mitlawa ya vaakandhawu ehansi ka Modlolo wa Nhluvukiso wa Swifundzatsongo lowuntshwa lowu wu nga eku cinceni hindlela ya nkoka endlelo ra hina eka nhluvukiso wa miganga.
Hi akile mitwanano hikuva swi hikwalaho ka xinakulobye na ntirhisano leswaku hi kota ku hluvuka.
Swin’we, emalembeni mambirhi lama nga hundza, hi tirhile ku tshamisekisa ikhonomi ya hina na ku aka masungula ya ku kula.
Hi endlile hi xikongomelo ku aka hi vuntshwa mihlangano na ku susa swirhalanganyi eka vuvekisi.
Hi tirhile hindlela leyi nga na xiboho ehenhla ka ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle na ku lwisana na vukungundzwana.
Hi antswisile hindlela leyi nga tlheleriki endzhaku mfikelelo wa dyondzo, hi antswisile risima ra nhlayiso wa swa rihanyu naswona hi tirhanile na swidingo swa masungulo swa lava sweleke.
Hambiswiritano, swoleswo a swi enelangi.
A swi enelangi ku tshunxa ikhonomi ya hina eka ndzhaka leyi nga kokiki rinoko ya nkarhi wa hina lowu nga hundza, hambi kusuka eka swihoxo leswi hina hi hexe hi swi endleke.
A swi enelangi ku ponisa eka switandzhaku leswo onha swa ku fambetela ka gezi, hambi kusuka eka ikhonomi ya misava hinkwayo leyi nga tshamisekangiki na ku va leyi tsaneke.
Naswona hikokwalaho hi tikuma namuntlha hi ri eka xinkadyana xa ku teka xiboho.
Hi na xihlawuriwa.
Hi nga wela eka swiphiqo swo tala na ku va leswo tika na ku va leswi tekaka nkarhi wo leha leswi hi jamelaneke na swona kumbe hi jamelana na swona, hi vutiboheleri na vutiyimiseri na hi ku teka goza.
Hikuva hi hlawula ku jamelana na mitlhontlho ya hina, ntirho wa hina wa xihatla, wa nkoka swonghasi na ku va wo angarhela i ku veka ikhonomi ya hina eka ndlela ya ku kula ka nkatsahinkwavo.
Loko ku ri hava ku kula a ku nga vi na mitirho, naswona loko ku ri hava mitirho a ku nga vi na ku antswa ko tivikana evuton’wini bya vanhu va ka hina.
Hikokwalaho, SoNA leyi yi hi mayelana na ku kula ka nkatsahinkwavo.
Yi hi mayelana na magoza lama nkoka swonghasi lama hi ya tekaka nan’waka ku aka tiko leri nga na vuswikoti na ndhawu ya ikhonomi ya hina eka ndlela ya nhlukelo.
Nan’waka hi lunghisa leswa masungulo.
Hi hlongorisa tindhawu ta nkoka swonghasi ta ku kula.
Naswona hi tiyisisa ntirho wa xiyimo xa le henhla eka nkungahato na vuhumelerisi eka mfumo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Eka kutlula malembexikhume, maAfrika-Dzonga a ya boheka ku tirhana na switandzhaku swa mphakelo wa gezi lowu tsongaharisiweke.
Ndzi vulavurile swinene hi mayelana na xiave lexa nkoka swonghasi lexi Eskom yi xi tlangaka eka ikhonomi ya tiko ra ka hina na le ka vutihanyisi bya muAfrika-Dzonga un’wana na un’wana.
Ku fambetela ka gezi etin’hwetini tingaritingani leti nga hundza swi vile na xitandzhaku xo onha etikweni ra ka hina.
Swi tlheriserile endzhaku hindlela yo vava matshalatshala ya hina ya ku aka hi vuntshwa ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho.
Mikarhi hinkwaswo loko swi humelela, swi kavanyeta vutomi bya vanhu, swi vanga ku hela matimba, vukanganyisi, maxangu.
Eka mongo wa swona, ku fambetela ku gezi i xitandzhaku lexi nga sivelekiki xa nkavuswikoti bya Eskom emalembeni lamo tala – hikwalaho ka xikweleti, mpfumaleko wa vuswikoti na ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle – ku lunghisa no hlayisa tipulanti ta yona ta matimba.
Ntiyiso lowu hi nga ta dinga ku wu amukela hi leswaku hi xikongomelo xa ku va Eskom yi endla vulunghisi bya masungulo lebyi faneleke ku antswisa vutshembeki bya mphakelo, ku fambetela ka gezi swi ta tshama swi ri kona eka nkarhi lowu taka wa le kusuhi.
Laha ku fambetela ka gezi swi nga papalatekiki, swi fanele ku endliwa hi mukhuva lowu wu kumbetelekaka na ku hunguta nkavanyeto na ndhurho eka tifeme na miti.
Etin’hwetini tingaritingani leti taka, tanihiloko Eskom yi ri karhi yi tirha ku vuyisa vuswikoti bya yona byo tirha, hi ta va hi ri eku simekeni ka magoza lama ya nga ta cinca hindlela ya nkoka ndlela ya vuendli bya eneji etikweni ra ka hina.
Hi le ku tekeni ka magoza lama landzelaka ku engetela hindlela leyi hatlisaka na ku va yo tivikana vuswikoti bya vuendli ehandle ka Eskom:
- Xiboho xa Ndzawulo xa Xiyenge xa 34 xi ta tivisiwa ku nga ri khale, hi Holobye wa Swipfuno swa Swicelwa na Eneji, ku humelerisa Kungu ra Swipfuno leri Pfanganisiweke ra 2019, leri kotisaka nhluvukiso wa vuswikoti bya giridi yo engetela kusuka eka eneji leyi vuyelerisekaka, gasi ya ntumbuluko, matimba ya mati, nhlayiso wa tibetiri na malahla.
- Hi ta sungula ku xava ka matimba ya xilamulelamhangu kusuka eka tiphurojeke leti ti nga ta kota ku phakela gezi eka giridi ku nga si hundza tin’hweti tinharhu kufika eka 12 kusukela loko swi pasisiwile.
- Mulawuri wa Eneji wa Rixaka u ta ya emahlweni a tsarisa vuendli lebyi hangalasiweke bya xikalu lexitsongo bya vona vini bya le hansi ka megawati (MW) yin’we, lebyi layisense yi nga lavekiki eka byona.
- Mulawuri wa Eneji ya Rixaka u ta tiyisisa leswaku swikombelo hinkwaswo hi vatirhisi va xibindzu na va indasitiri ku endla gezi ra vona vini leri nga ehenhla ka 1MW swa phurosesiwa ku nga si hundza 120 wa masiku lama ya lawuleriweke.
Swi fanele ku tekeriwa enhlokweni leswaku sweswi ku hava mpimo eka vuswikoti lebyi nghenisiweke bya le henhla ka 1MW. - Hi ta pfula fasitere ra tibidi ra 5 ra Vaendli va Matimba lava Tiyimelaka (tiIPP) va eneji leyi vuyelerisekaka na ku tirhisana va vaendli ku hatlisisa ku hetiwa ka tiphurojeke ta fasitere ra 4.
- Hi ta kanerisana mitwanano yo xava matimba yo engetela ku kuma vuswikoti byo engetela kusuka eka tipulanti ta matimba ya moya na dyambu.
- Hi ta tlhela hi endla magoza ku kotisa timasipala leti nga eka xiyimo xa timali xa kahle ku tixavela matimba ya vona vini kusuka eka tiIPP.
Hi ku fambisana na kungu leri tivisiweke n’wexemu, Eskom yi sungule phurosese ya ku avanyisa hi swiphemu migingiriko ya yona yo tirha yinharhu – vuendli, hundziso na vuhangalasi – wun’wana na wun’wana wa yona wu ta va na bodo ya wona n’wini na mitlawa ya vufambisi.
Vatirhisani va vaaki lava tihlanganiseke ehansi ka Khansele ya Nhluvukiso wa Ikhonomi na Vatirhi ya Rixaka a va ri eku hlanganeni emavhikini mambirhi lama nga hundza ku twanana hi misinya ya ntwanano wa vaaki eka gezi.
Leswi i xihumelelo lexi nga xa nkoka eka matimu na ku va lexi nga si tshamaka xi va kona tanihileswi xi kombisaka vutiboheleri bya vatirhisani va vaaki hinkwavo ku teka magoza lama faneleke na ku endla vutitsoni lebyi faneleke ku tiyisisa ku kuma swidingo swa hina swa eneji.
Hi ku tirhisa ntwanano lowu vatirhisani va vaaki va lava Eskom leyi nga tlangisiki swipfuno, leyi humesaka mihandzu na ku va leyi ringaneleke xikongomelo leyi endlaka gezi hi mixavo leyi fikelelekaka eka miganga na tiindasitiri.
Leswi swi lava ku hungutiwa lokukulu eka tihakelo – ku katsa na nkambisiso wa tikontiraka leti nga riki ta ntolovelo – na magoza ya ku hlengeleta swipfuno leswi swi nga ta hunguta xikweleti xa Eskom na ku nyika xuma xa bindzu lexinene laha xi dingiwaka.
Vatirhisani va vaaki – mihlangano yo yimela vatirhi, mabindzu, mihlangano leyi simekiweke emigangeni na mfumo – va tibohile ku hlengeleta timali ku tirhana na xirilo xa swa timali xa Eskom hi mukhuva lowu yisekaka emahlweni hi swa timali.
Va ta lava ku endla leswi hi mukhuva lowu wu nga vekiki tiphenceni ta vatirhi enxungetweni naswona sweswo a swi tsongaharisi vunene bya sisiteme ya swa timali.
Loko va ri karhi va tirha ku hetisa ntwanano lowu, ntiyiso hi leswaku sisiteme ya hina ya eneji yi ta tshama yi tsongaharile kufikela loko vuendli bya eneji lebyintshwa byi ta sungula ku tirha.
Hi ku tirhisa magoza lama xihatla na ntirho lowu nga eku endlliweni ku vumba hi vuntshwa hindlela ya nkoka indasitiri ya hina ya gezi, hi ta fikelela mphakelo lowu sirhelelekeke wa eneji yo tshembeka, yo fikeleleka naswona, ekuheteleleni, yo yiseka emahlweni.
Hi tiboha ncinco lowu fikisaka eka xiboho eka ndlela ya hina ya eneji eka nkarhi lowu rixaka ra vanhu ri langutanaka na nchaviseto lowu nga kona lowukulumba hi xivumbeko xa ku cinca ka maxelo.
Tolo, ndzi hlangane na Ayakha Melithafa, mugingirikeli wa maxelo wo huma eEerste Rivier loyi a yeke eka Foramu ya Ikhonomi ya Misava eDavos nan’waka ku kombela varhangeri va misava ku yima va tiya eka vululami bya maxelo.
Ayakha u ndzi kombele ku tiyisisa leswaku ku nga vi na n’wana wa muAfrika loyi a nga ta siyiwa endzhaku eka ku cincela eka rixaka ra maxelo ya khaboni ya le hansi, lama kondzelelaka na ku yiseka emahlweni; naswona i xitshembiso lexi ndzi kunguhataka ku xi humelerisa.
Khomixini ya le Hofisini ya Phuresidente eka ku Cinca ka Maxelo yi ta tiyisisa leswaku loko hi ri karhi hi ya eka ndlela ya ku kula ya khaboni ya le hansi a ku na loyi a siyiwaka endzhaku.
Hi ta hetisisa Nawumbisi wa ku Cinca ka Maxelo, lowu wu nyikaka rimba ro lawula eka mafambiselo lama tirhaka kahle ya mihlohlotelo ya ku cinca ka maxelo leyi nga sivelekiki hi ku antswisa vuswikoti bya vufambelanisi, ku tiyisa nkondzelelo na ku hunguta ku nga sirhelelekangi eka ku cinca ka maxelo – na ku kuma swivandlanene swa tiindasitiri leswintshwa eka ikhonomi yo hlayisa mbangu.
Swirho leswi xiximekaka,
Hi dinga ku lunghisa timali ta hina ta mfumo.
Tilevhele ta le hansi ta ku kula ti vula leswaku a hi le ku endleni ka malinhlengeleto yo ringanela ku fikelela swihakeleriwa swa hina, xikweleti xa hina xi fambela eka tilevhele leti nga yisekiki emahlweni, naswona ntirhiso wa mali wu le ku hambukisiweni ku ya eka ntirho na ku hakela xikweleti ematshan’weni ya swimakiwakulu na migingiriko ya ntshovelo.
Naswona hi nge swi koti ku yima hi ku hi nga endli nchumu.
Loko a andlala Mbulavulo wa Mpimanyeto mavhiki mambirhi kusuka sweswi, Holobye wa Timali u ta hlamusela ntlhandlamano wa magoza ya ku hunguta ntirhiso wa mali na ku antswisa xivumbeko xa wona.
Hi le ku vulavurisaneni na vatirhi na vakhomaxiave van’wana hi magoza ya ku lawula mali ya miholo ya vatirhelamfumo na ku hunguta ntlangiso.
Matshalatshala ya ku hunguta ntirhiso wa timali, ku rhangisa emahlweni swipfuno hindlela leyi tirhaka kahle swinene, na ku antswisa matirhelo ya xihatla ya sisiteme ya xibalo i swa nkoka – kambe a swi enelangi – vuhoxaxandla eka ku tshamisekisa timali ta hina ta mfumo.
Ku fikelela vuyisekamahlweni ekuheteleleni swi ta lava leswaku hi tirhana na mitlhontlho leyi nga na xivumbeko eka ikhonomi leyi yi tlakusaka ndhurho wa ku hanya na ku endla bindzu.
Hi ku tirhisana na Oditara-Jenerala ku hunguta ntirhiso wa timali lowu hambanaka na milawu, hi ku cinca ntirhiso wa timali wa mfumo kusuka eka ntirhiso wa timali wa vatirhisi kuya eka vuvekisi eka swimakiwakulu, hi na xikongomelo xa ku antswisa xiyimo xa timali ta mfumo.
Nkwama wa Rixaka na SARB swa tirhisana ku olovisa ntshikelelo wa bindzu na vatirhisi.
Hi tekile xiboho xa ku tumbuluxa nkwama wa rifuwo lowu tilawulaka tanihi ndlela ya ku hlayisa na ku kurisa munyikelo wa rixaka wa tiko ra ka hina, ku nyika nhlamuselo yo tirhiseka eka xileriso xa leswaku vanhu va ta avelana eka rifuwo ra tiko.
Hi tlhela hi ya emahlweni na ku tumbuluxiwa ka bangi ya mfumo tanihi xiphemu xa matshalatshala ya hina ku ndlandlamukisa mfikelelo wa swa timali eka maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Holobye wa Timali u ta nyika vuxokoxoko hi leswi eka Mbulavulo wa Mpimanyeto.
Hi va hi teka magoza ya mpfuxeto wa ikhonomi lama nga na nhlohlotelo swinene lama ya nga ta katsa lama ya kumekaka eka phepha leri humesiweke hi Nkwama wa Rixaka, leri ri tshuriweke Economic Transformation, Inclusive Growth and Competitiveness.
Nan’waka, hi le ku fambeni ku aka eka ku tshamisekisiwa ka tiSOE kuya eka ku nyika xikongomelo hi vuntshwa eka tikhamphani leta xiqhinga ku seketela ku kula na nhluvukiso.
Endzhaku ka malembe ya ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle, vukungundzwana na malawulelo yo homboloka, hi le ku tirheni ku tiyisisa leswaku tiSOE hinkwato ti swi kota ku hetisisa xilerisoximfumo xa tona xa nhluvukiso na ku yiseka emahlweni hi swa timali.
Hi ku kanerisana na Khansele ya tiSOE ya le Hofisini ya Phuresidente, hi ta endla phurosese ya ku ringanerisa tiSOE ta hina na ku tiyisisa leswaku ti tirhela swikongomelo swa xiqhinga swa ikhonomi kumbe swa nhluvukiso.
Mpimo wa ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle, vukungundzwana na malawulelo yo homboloka eka tiSOE wu kombisiwa kahle eka Vuhahisi bya Afrika-Dzonga, lebyi byi vekiweke eka mponiso wa bindzu emahelweni ya n’wexemu.
Vatirhi va mponiso wa bindzu va languteriwa ku funungula makungu ya vona eka ku vumba hi vuntshwa eka mavhiki mangarimangani lama taka.
Ku endlela ku vuyerisa indasitiri ya vuhahisi ya Afrika-Dzonga na ikhonomi ya hina – swa laveka leswaku vuhahisi lebyi nga na xivumbeko lexintshwa bya nkarhi lowu taka byi ya emahlweni hindlela ya xibindzu na ya matirhelo naswona a byi tshembeli eka ku nyikiwa timali ta mfumo ku yisa emahlweni.
Xirhanganakulu nan’waka i ku lunghisa switimela swa vakhandziyi, leswi swi nga swa nkoka swonghasi eka ikhonomi na le ka risima ra vutomi bya vanhu va ka hina.
Netiweke ya hina ya switimela siku na siku yi tleketla kutlula miliyoni wa vakhandziyi kuya na kusuka entirhweni.
Hi le ku pfuxeni hindlela ya ximanguvalwa netiweke ya switimela swa Ejensi ya Switimela swa Vakhandziyi ya Afrika-Dzonga.
Xiporokulu lexi nga eKapa-Vupeladyambu na Xiporo xa Mabopane ePitori swi pfariwile leswaku ku pfuxetiwa na ku tlakusiwa kahle.
Hi le ku vekiseni ka R1.4 wa tibiliyoni eka xin‘wana na xin’wana xa swiporo leswi ku nyika vukorhokeri byo hlayiseka, byo tshembeka na ku va byo fikeleleka.
Ntirho lowu nga eku endliweni eswiporweni swin’wana ku katsa ku tlakusiwa ka switichi, ku siviwa ka vupakelo, tisisiteme to koweta letintshwa na mitlakuso ya nkoko wa gezi ro famba ehenhla.
Loko hi ri karhi hi tirha ku lunghisa vuswikoti bya Mfumo, ha swi tiva leswaku ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho hi mpimo lowukulu swi ta lawuriwa hi mabindzu lama nga riki ya mfumo.
Hikokwalaho hi le ku akeni ka mbangu wo tirha lowu wu fambelanaka na ku endla bindzu.
Hi ku tirhisana na vatirhisani va vaaki, hi yile emahlweni hi tirhana na swiphiqo swo talanyana leswi a swi ri swirhalanganyi eka ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Tilayisense to tirhisa mati, leti ti lavekaka swonghasi eka mitirho ya le mapurasini, tifeme na migodi, ti tekile nkarhi wo leha kutlula mpimo ku phurosesiwa, mikarhi yin’wana kufika eka ntlhanu wa malembe.
Hi kota ku tivisa leswaku tilayisense ta mati sweswi ti ta nyikiwa ku nga si hundza 90 wa masiku.
A swi teka tin’hweti ku endla leswaku khamphani yi tsarisiwa.
Hi ku tirhisa pulatifomo ya Bizportal, munhu sweswi a nga kota ku tsarisa khamphani hi siku rin’we, a tsarisela Nkwama wa Ndzindzakhombo wa lava nga Tirhiki na Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga na hambi ku pfula akhawunti ya bangi.
Tihlaluko ta hina ti tlimbanile na swona a tirhi hi ku hatlisa.
Eku fambeni ka lembe leri hi ta endla ntlhantlho wa masungulo wa Hlaluko ra Durban – xitichi xa tikhontheni xa vunharhu hi vukulukumba eka Xiphemu xa le Dzongeni – ku hunguta ku hlwela na tihakelo.
Vuhoxaxandla bya nkoka swinene lebyi hi nga byi endlaka ku endla ku kula ka ikhonomi ka nkatsahinkwavo byi le ka nhluvukiso wa swikili na vuswikoti lebyi faneleke.
Vuvekisi lebyi hi byi endlaka sweswi eka ECD na ku dyondziwa ka xikolo ka le masungulweni swi ta tswala mivuyelo ya ikhonomi leyikulu eka malembexikhume mambirhi – na ku hundza kwalaho.
Kambe ku na miphalalo ya xihatla leyi hi nga eku yi endleni ku antswisa risima na mfambelano wa mivuyelo ya hina ya dyondzo.
Hi le ku khatseni ka ndzima eka ku sunguriwa ka modlolo wa kharikhulamu wa mikhuluko yinharhu, leyi hlolaka ncinco wa nkoka eka nkongomiso eka dyondzo ya mitirho ya mavoko na xithekiniki swinene.
Mikongomiso ya xithekiniki na ya mitirho ya mavoko yo hambanahambana se yi sunguriwile eka 550 wa swikolo naswona 67 wa swikolo sweswi swi le ku ringeteni ka nkhuluko wa swa le ntirhweni.
Hi le ku akeni ka kayewa tikholichi ta TVET letintshwa nan’waka eSterkspruit, Aliwal North, Graaff Reinet na le Ngungqushe eKapa-Vuhumadyambu, na le Umzimkhulu, Greytown, Msinga, Nongoma na Kwagqikazi eKwaZulu-Natal.
Hi ku tirhisa mitwanano ya mpfuneto wa swa timali wa swichudeni wa matlhelo hamambirhi leyi hi yi sayineke na matiko man’wana, hi le ku akeni hindlela leyi nga tlheleriki endzhaku ntlawa wo tivikana wa vantshwa lava va yaka endzhandzheni lembe rin’wana na rin’wana ku kuma vuleteri eka swikili swa nkoka swonghasi.
Hi vonile nhlohlotelo lowu leswi swi nga vaka na wona hi Nongonoko wa Vuleteri bya Vudokodela wa Nelson Mandela Fidel Castro eCuba, lowu wu humeseke kutlula 1.200 wa dokodela ya swa vutshunguri na 640 wa swichudeni swin’wana leswi swi languteriwaka ku thwasa hi N’wendzhamhala 2020.
Nongonoko lowu i xitsundzuxo lexi hanyaka xa vahundzuluxi lavakulukumba vambirhi.
N’wexemu ndzi vulavule hi mayelana na kungu ra hina ra ku nyika swichudeni swa xikolo tikhomphyutara ta tithabulete.
Phurosese leya ku phakela tithabulete leti yi le ku endlekeni.
Hi vule leswaku n’wana wa 10 ra malembe hi vukhale un’wana na un’wana u dinga ku va a kota ku hlayela ku kuma nhlamuselo.
Minongonoko ya hina ya ku hlaya ka ha ri emasungulweni yi le ku kumeni ka matimba.
Nan’waka hi ta sungurisa vukorhokerixiphyutara na ntivovunjhiniyarasayense eka Giredi ya R kufika eka 3 eka 200 ya swikolo, ku ri na kungu ra ku ri simeka hi vutalo hi 2022.
Hi tekile xiboho xa ku tumbuluxa Yunivhesiti ya Sayense na Maendlelo Lamantshwa leyintshwa eEkurhuleni.
Ekurhuleni i masipalakulu wu ri woxe etikweni ra ka hina lowu nga hava yunivhesiti.
Leswi swi ta kotisa vantshwa eka masipalakulu lowuya ku leteriwa eka maendlelo lamantshwa ya xithekinoloji xa nhlohlotelo wa le henhla na ku va xa ximanguvalawa eka tiindasitiri ta nkarhi wa sweswi na nkarhi lowu taka.
Vuvekisi na ku kula swi lava mbangu wo hlayiseka, wo tshamiseka na ku va wo pfumala vugevenga.
Xa nkoka swinene, i swa nkoka eka minavelo ya vanhu va ka hina hinkwavo ku hanya va sirhelelekile, hi ku rhula na ntshamiseko.
Mbonako wa maphorisa, vuleteri lebyi tirhaka kahle na ku nyikiwa ka swipfuno swo antswa ka switichi swa maphorisa i swirhangana swa hina.
Hi rhangisile emahlweni angulo wa hina wa xiphiqo lexi kulaka xa mitlawa ya swigevenga leyi koxaka timali kusuka eka mabindzu ya vuaki na man’wana mabindzu.
Tiyuniti leti kongomisaka – ku tisiwa endhawini yin’we ka Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS) na Vulawuri byo Chuchisa bya Rixaka – ti na xilerisoximfumo xa ku sivela vugevenga lebya nkavayeto wa ikhonomi.
Ku seketela ku kula ka indasitiri ya vupfhumba, SAPS yi ta engetela mbonako eka tindhawu ta rinoko ta vapfhumba leti tiviwaka.
I ku letela Vavekatihlo va Vuhlayiseki bya Vupfhumba naswona hi ta tumbuluxa vuswikoti bya maphorisa ya xirindzamhangu ku kongomisa eka ku rindza tindhawu ta rinoko ra vapfhumba.
Tiyuniti to lwisana na mitlawa ya swigevenga ti ta tiyisiwa ku ya emahlweni, ku ta rhangisiwa emahlweni Kapa-Vupeladyambu, Kapa-Vuhumadyambu, Gauteng na Free State.
Endzhaku ka nthwaso wa 5.000 ya valeteriwa va maphorisa n’wexemu, 7.000 ya valeteriwa va maphorisa lavantshwa va ta tsarisiwa nan’waka ku tiyisa vuphorisa bya miganga.
Ku antswisa risima ra vulavisisi bya SAPS byo angarhela na byo kongomisa, hi le ku tumbuluxeni ka Yunivhesiti ya Vufokisi bya Vugevenga eHammanskraal.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Eka tsevu wa tin’hweti leti nga hundza, rixaka ri hlohloteriwile, emigangeni hinkwayo, mfumo, vaaki lava nga na ku tsakela kun’we, mitlawa ya vukhongeri, vuavanyisi na Palamende – ku herisa xirilo xa madzolonga lama hlanganyetiwaka hi vavanuna ehenhla ka vavasati va tiko ra ka hina.
Wu vile angulo wa vun’we na ku tiyimela hakunene kusuka eka maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Hi ku aka mitwanano ya vaaki erixakeni hinkwaro ku lwisana na xirilo lexi, hi ta kota ku fikelela swo tala swinene.
Kambe yo va masungulo ya nyimpi.
Hi simekile kungu ra matirhelo ya xilamulelamhangu naswona hi rhangisile emahlweni vuntshwa R1.6 wa tibiliyoni ku seketela kungu leri kufikela emakumu ka lembeximali ra nkarhi wa sweswi.
Ku vile na ndzima eka swiyenge swo talanyana.
Hi ta hundzuluxa Nawu wa Madzolonga ya le Mindyangwini ku sirhelela ku antswa vaxanisiwa lava nga eka vuxaka bya le mindyangwini bya madzolonga na Nawu wa Milandzu ya swa Masangu ku ndlandlamukisa mikhetekanyo ya vaonhi va swa masangu lava mavito ya vona ya faneleke ku katsiwa eka Rhijisitara ra Rixaka ra Vaonhi va swa Masangu, naswona hi ta pasisa nawu ku tikisa beyili na xipimelo xo gweva eka milandzu leyi yi khumbaka madzolonga yo ya hi rimbewu (GBV).
Hi nge debyi eka ku lwisana na vukungundzwana na ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le handle.
Hi dinga ku tirhisana ku simula vukungundzwana na ku tiyisa mfumo wa nawu.
Hi fanele ku nga tixaveleli xipfalanomu kumbe ku hakela xipfalanomu kumbe ku tinghenisa eka swiendlo swa vukungundzwana.
Hi fanele ku tlakusa ntolovelo wa hina wa ku mangala vugevenga loko hi byi vona byi ri karhi byi endliwa.
Nyimpi leyi yi nga hluriwa ntsena loko yi ngheneriwa hi rixaka hinkwaro, loko hi aka ntwanano wa vaaki lowu nga hlulekiki wa mihlangano hinkwayo.
Hikokwalaho hi amukela ntirho wa mfumo wa nhlanganelo na ntlawa wo tirha wa vaaki lava nga na ku tsakela kun’we lava nga na vutihlamuleri bya ku hluvukisa qhinga leri lwisanaka na vukungundzwana ra rixaka na kungu ra nsimeko, leri ri nga ekusuhi na ku hetisiwa ka feyisi leyi ya ntirho.
Hi kunguhata ku simeka qhinga leri hi kwalomu ka le xikarhi ka lembe.
Khomixini ya Zondo ya Vulavisisi eka ku Lawuriwa ka Mfumo hi Swiyenge swa le Tlhelo yi ya emahlweni na ntirho wa yona wa nkoka swonghasi yi ri na nseketelo hi vutalo wa mfumo na mihlangano yin’wana.
Ndzi kumile xiviko lexi koxometaka xa xivumbeko lexikulu hi Khomixini ya Vulavisisi eka Khamphanikulu ya Vuvekisi ya Mfumo.
Ndzi ta yi endla yi kumeka eka vaaki swin’we na kungu hi ku yisiwa ka swikumiwa na swibumabumelo emahlweni eka masiku mangarimangani.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Tanihiloko hi ri karhi hi lunghisa swilo swa masungulo, tanihiloko hi ri karhi hi tiyisa mipfuxeto leyi hi yi endleke, hi hlongorisa swiyenge swa nkoka swa ku kula ka nkatsahinkwavo.
Eka SoNA leyi nga hundza, ndzi vule leswaku sweswo i xiyenge xa nkoka swonghasi xa vuvekisi lebyi seketelaka ncinco lowu nga na xivumbeko, ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Xipano xa nsimeko wa Nkwama wa Swimakiwakulu xi hetisile nxaxamelo wa tiphurojeke leti nga eka xiyimo xa henhla swinene naswona ntirho wu sungurile ku ndlandlamukisa vuvekisi eka tisekitara ta swimakiwakulu ta mfumo leti nga na mikhuluko ya malinhlengeleto.
Leswi swi katsa swiyenge swo fana na vurhurhelo bya swichudeni, tiyindlu ta vaaki, ku endliwa ka mati loku tiyimelaka, swiporo swa marhavi ya mirhwalo ya switimela, vuendli bya gezi lebyi fambaka swin’we, swimakiwakulu swa ntalo swa masipala, na nsimeko wa inthanete ya rivilo ra le henhla.
Xipano lexi xi na ntsengo lowu languteriweke wa phurojeke lowu nga vuvekisi lebyi nga tshukaka byi va kona bya kutlula R700 eka 10 ra malembe lama taka, ku katsa na vuhoxaxandla bya mfumo na lebyi nga riki bya mfumo.
Michini yo tlakulela na switirhisiwa swa xitshopana leswi ku nga khale hi ri karhi hi lava ku swi vona eka vuandlalo hinkwabyo bya tiko swi ta tlhela nakambe ku nga ri khale swi va leswi voniwaka masiku hinkwawo.
Nongonoko wa tiyindlu ta vaaki wa ku aka tiyindlu to rhentisa ta mindyangu ya malinghena ya le hansi wu le ka xiteji xa nsimeko, lowu wu nga ta tirhisa hi vutalo kwalomu ka R9 wa tibiliyoni ta vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo eka ku akiwa ka 37.000 wa tiyindlu to rhentisa.
Vantshwa lava va nga eyunivhesiti na le ka tikholichi ta TVET va langutana na mitlhontlho ya vurhurhelo yo tivikana.
Van’wana va hava hambi ti ri tindhawu to etlela eka tona endzhaku ka tidyondzo kutani va hetelela va etlele etilayiburari.
Hi ta tirhisa R64 wa tibiliyoni emalembeni lama taka eka vurhurhelo bya swichudeni naswona hi ta tirhisa hi mpimohansi wa R64 wa tibiliyoni tin’wana eka vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo.
Tiphurojeke leto aka ti lunghekile ku sungula.
A hi ri eku vulavuleni hi mayelana na Damu ra Umzimvubu eKapa-Vuhumadyambu ku ringana kwalomu ka malembexikhume, ku ri na switsanana swo swi komba ehansi.
Hi tiyimiserile ku hlula mitlhontlho ya swa timali na yin’wana leyi yi tlheriseleke endzhaku nhluvuko na ku alela vanhu va tindhawu leti xipfuno lexa nkoka swonghasi.
Ku akiwa ka magondzo endhawini leyi swi sungurile, naswona ku nga ri khale ndzi ta va ndzi endzela ndhawu leyi ku tiyisisa leswaku ntirho lowu wu ya emahlweni.
Hi le ku simekeni ka Nkwama wa Vuvekisi bya Vupfhumba nan’waka ku hlohlotela ncinco eka vupfhumba.
N’wexemu, ndzi kombele rixaka ku tikatsa na mina eka ku anakanya dorobakulu ro tirhisa thekinoloji, dorobakulu ra le ndzhaku ka mfumo wa xihlawuhlawu hakunene leri ri nga ta tlakuka ku cinca mapulanelo ya tindhawu ya mfumo wa xihlawuhlawu ya swa vaaki na ikhonomi.
Dorobakulu ra switirhisiwa swa thekinoloji ri le ku kumeni xivumbeko eLanseria, leri 350,000 kufika eka 500,000 ya vanhu va nga ta ri vula kaya ku nga si hundza malembexikhume.
Phurosese leyi yi le ku rhangeriweni hi Hofisi ya Vuvekisi na Swimakiwakulu leyi nga eka Hofisi ya Phuresidente swin’we na mifumo ya swifundzakulu ya Gauteng na N’walungu-Vupeladyambu, ku ri karhi ku tirhisaniwa na madorobakulu ya Joni, Tshwane na Madibeng.
Hi ku tirhisana na mihlangano ya swa timali ya nhluvukiso, hi hlanganisile phurosese ya maendlelo lamantshwa leyi nga ta nyika timali eka nkululo wa ntsako, gezi, mati, swimakiwakulu swa xidijitali na magondzo leswi swi nga ta va masungulo ya dorobakulu lerintshwa.
A ri nga to va ri lunghekele thekinoloji na 5G ntsena, kambe ri ta va xipimanisiwa xa swimakiwakulu swo hlayisa mbangu eka tikokulu na le ka matiko ya misava.
Hi le ku ringeteni ka nongonoko wun’wana wa magondzo ya le malokixini na le tindhawini ta le makaya lowu eka wona mune wa vuandlalo wa magondzo yo kambisisa bya 50 km ha byin’we byi nga ta akiwa eka swiphemu swo hambanahambana swa tiko.
Pfhumba leri ri ta tiyisisa switshunxo leswi tirhaka ku fambelana na madurhelo eka Mfumo, hundziso wa swikili swo tivikana na vuswikoti bya le henhla eka ku tumbuluxiwa ka mitirho leyi lavaka vatirhi vo tala kutlula magondzo ya ntolovelo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi jamelanile na xirilo xa mpfumaleko wa mitirho wa vantshwa.
Ehenhla ka 1.2 wa timiliyoni ta vantshwa lava va nghena eka makete wa ntirho lembe rin’wana na rin’wana, kwalomu ka mbirhixanharhu va le handle ka ntirho, dyondzo na vuleteri.
Kutlula hafu ya vantshwa hinkwavo a va le ntirhweni. Lexi i xirilo.
Hi dinga ku endla tiko leri ri tirhela vantshwa, ku endlela leswaku na vona va tirhela rtko ra ka hina.
Xitshunxo xa xirilo lexi xi fanele ku va na marhavi mambirhi – hi fanele hinkwerhu hi tumbuluxa swivandlanene swa ku thoriwa ka vantshwa na vutitirhi.
Eka ku thoriwa ka vantshwa, kusukela namuntlha, hi sungula nsimeko wa Mphalalo wa ku Thoriwa ka Vantshwa wa le Hofisini ya Phuresidente – tsevu wa magoza lama rhangisiwaka emahlweni eka ntlhanu wa malembe lama taka ku hunguta mpfumaleko wa mitirho ka vantshwa.
Xosungula, hi le ku tumbuluxeni ka tindlela to fikelela xitshunxo ta vantshwa eka ikhonomi.
Hi le ku akeni ka switshunxo swa ximanguvalawa ku fikelela vantshwa laha va nga kona, eka inthanete, eka riqingho na munhu hi yexe.
Leswi swi ta va pfumelela ku kuma nseketelo lowu gingirikaka, vuxokoxoko na vuleteri byo lunghekela ntirho ku engetela vutholeki bya vona na ku tifambelanisa na swivandlanene.
Ku sungula n’hweti yaleyi, hi simeka ntlhanu wa tindhawu ta xikombiso eka ntlhanu wa swifundzakulu leti ti nga ta kula kufika eka netiweke ya rixaka leyi fikelelaka timiliyoni tinharhu ta vantshwa hi ku tirhisa tichanelenyingi.
Xavumbirhi, hi le ku cinceni hilaha hi lulamiselaka hakona vumundzuku bya ntirho, hi ku nyika tikhoso to koma, to cincacinceka swinene eka swikili swo karhi leswi vathori eka tisekitara leti kulaka hi ku hatlisa va swi dingaka.
Xavunharhu, hi le ku tumbuluxeni eka tindlela letintshwa na ku va ta maendlelo lamantshwa ku seketela vun’wamabindzu bya vantshwa na vutitirhi.
Xa vumune, hi le ku engeteleni ka mpimo wa Vukorhokeri bya ku Thoriwa ka Vantshwa na ku tirhisana na tikholichi ta TVET na sekitara leyi nga riki ya mfumo ya mfumo ku tiyisisa leswaku vadyondzi vo tala va kuma ntokoto wo endla entirhweni ku hetisa vuleteri bya vona.
Xa vuntlhanu, hi le ku tumbuluxeni ka ntlawa wo sungula wa Nongonoko wa Vukorhokeri bya Vantshwa wa le Hofisini ya Phuresidente lowu wu nga ta pfulela ejensi ya vantshwa na ku nyika swivandlanene ku kuma malinghena loko hi le tlhelo ku ri karhi ku hoxiwa xandla eka ku akiwa rixaka.
Xohetelela, hi ta rhangela pfhumba ra ku thoriwa ka vantshwa leri ri nga ta nyikiwa timali hi ku veka etlhelo 1% ya mpimanyeto ku tirhana na tilevhele ta le henhla ta mpfumaleko wa mitirho ya vantshwa.
Leswi swi ta va hi ku hunguta hi le henhla ka mpimanyeto, leswi swi nga ta lava leswaku hi boha nkhamu na ku kongomisa hi vuntshwa swipfuno ku tirhana na xirilo xa ku mpfumaleko wa mitirho ya vantshwa.
Holobye wa Timali u ta rhangisa emahlweni pfhumba leri na ku nyika vuxokoxoko byo kongoma loko a andlala Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Theme eku fambeni ka lembe leri.
Magoza lama tsevu ya ri swin’we ya ta tiyisisa leswaku muntshwa un’wana na un’wana etikweni leri u na ndhawu yo ya eka yona, leswaku matimba na vuswikoti bya yena swi tirhisiwa, na leswaku a kota ku hoxa xandla eka ku kula ka miganga na tiko ra ka vona.
Tanihi xiphemu xa miphalalo, Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa ya Rixaka na Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo va ta nyika timali na nseketelo wa mabindzu eka 1.000 ra van’wamabindzu va vantshwa eka 100 ra masiku lama taka – ku sungula mundzuku.
Hi rhambile vanharhu va van’wamabindzu va vantshwa lava ku tikatsa na hina laha madyambu lama: Siyabonga Tiwana, Sibusiso Mahone na Tholakele Nkosi.
Vona na van’wana vo fana na vona va kombile vumbhoni bya leswaku, loko vo nyikiwa nseketelo lowu lavekaka, vantshwa va nga kota ku titumbuluxela swivandlanene swa vona vini.
Van’wamabindzu va vantshwa lavanharhu va vumba xiphemu xa nongonoko lowo lava ku fikelela swa xiyimo xa le henhlahenhla swinene ku pfuna 100.000 wa van’wamabindzu va vantshwa emalembeni manharhu lama taka ku fikelela vuleteri bya swikili swa bindzu, timali na vuhumelerisi bya timakete.
Havexerisamatimba wa vavasati i wa nkoka swonghasi eka ku kula ka ikhonomi.
Hi le ku sunguleni ka pulatifomo ya SheTradesZA ku pfuna mabindzu lama nga ehansi ka vun’wini bya vavasati ku teka xiave eka nkhuluko wa nkoka wa misava hinkwayo na le timakete.
Emalembeni ya ntlhanu lama taka, Khamphanikulu ya Nhluvukiso wa Tiindasitiri yi pakanisa R10 wa tibiliyoni ta timali ta vona vini na ta vatirhisani eka mabindzu ya havexerisamatimba wa vavasati.
Ku tumbuluxa makete lowukulu wa mabindzu lamatsongo, hi kunguhata ku hlawula 1.000 wa swikumiwa leswi humesiweke laha tikweni leswi swi faneleke ku xaviwa eka Mabindzu Lamatsongo, ya le Xikarhi na Lamatsongo Swinene.
Nawumbisi wa Maxavelo ya Tinhundzu na Vukorhokeri ku nga ri khale wu ta andlariwa ePalamende tanihi xiphemu xa matshalatshala ya hina ya ku havexerisa vantima matimba na mabindzu lama ha tumbulukaka na ku antswisa ncinco wa ikhonomi hinkwayo.
Nan’waka, hi tiyisa pfhumba ra hina ra vuvekisi hi ku tumbuluxiwa ka nkondletelo wa vuvekisi lebyi pfanganisiweke na vuswikoti byo humelerisa lebyi hlanganisiweke kusuka eka Hofisi ya Phuresidente.
Hi ta khoma Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vunharhu hi Hukuri ku kambisisa ku tirhisiwa ka vutiboheleri bya nkarhi lowu nga hundza na ku endla vuvekisi lebyintshwa eka ikhonomi ya hina.
Eka Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vumbirhi n’wexemu, kutlula 70 wa tikhamphani ti endle vutiboheleri bya vuvekisi bya R364 wa tibiliyoni eka tiindasitiri to hambanahambana tanihi vuendli lebyi antswisiweke, ku phurosesiwa ka swa vurimi, swimakiwakulu, vucelamigodi, vukorhokeri, vupfhumba na mafundzha.
Eka malembe mambirhi lamo sungula ya pfhumba ra hina ra vuvekisi lebyi nga na xikongomelo xa ku fikelela swa le henhlahenhla, hi hlengeletile ntsengo wa R664 wa tibiliyoni eka vutiboheleri bya vuvekisi, leti ti nga kutlula hafu ya mpakaniso wa hina wa ntlhanu wa malembe wa R1.2 wa tithiriliyoni.
Xa nkoka swinene, vuvekisi lebyi byi na nhlohlotelo wa xiviri.
Eka nkarhi wa sweswi tiphurojeke leti nga na nkoka wa vuvekisi wa R9 wa tibiliyoni ti hetiwile naswona 27 wa tiphurojeke leti nga na nkoka wa kutlulanyana R250 wa tibiliyoni ti le ka tifeyisi ta nsimeko, laha to tala ti nga ta va ti ri eku tirheni nan’waka.
Ndzi endzerile tifeme leta ha ku akiwaka leti endlaka tiqingho ta ximanguvalawa, naswona tipulanti ti ndlandlamukile ku endla mimovha yo tala, naswona ndzi fambile hi milenge eritshurini eka tindhawu ta vuaki eka tiphaka ta mphakelo.
A hi ri eku pfuleni ka switirhisiwa leswi endlaka tinhundzu leswi hambanaka kusuka eka tintambhu ta gezi kufika eka swimakiwa swa nkululo, kusuka eka mathayere kufika eka swakudya.
Hi khatsile ndzima yo tivikana eka ku hetisa na ku simeka makungukulu eka swiphemu swa nkoka swonghasi swa ikhonomi ya hina.
Makungukulu ya ku tisa endhawini yin’we mfumo, vatirhi na mabindzu ku tumbuluxa magoza yo tirhiseka ku hlohlotela ku kula eka levhele ya tisekitara naswona mutirhisani un’wana na un’wana u hoxa xandla ku ri endla ri tirha.
Hi khensa swinene eka Kungukulu ra Mimovha, hi xavise mimovha yo tala emisaveni hinkwayo n’wexemu kutlula leswi swi nga tshama swi va xiswona, hi nyika vanhu vo tala mitirho eKapa-Vuhumadyambu na KwaZulu-Natal.
Hi simeke habu ya zoni ya ikhonomi yo hlawuleka ya mimovha leyintshwa eTshwane, leyi yi nga ta ndlandlamukisa vuendli na vuendli bya laha tikweni bya swiphemu.
Kungukulu ra Swiambalo na Malapi, leri ri sayiniweke n’wexemu, ri na xikongomelo xa ku tumbuluxa 121.000 wa mitirho leyintshwa eka sekitara ya vuxavisi bya malapi na swiambalo swa le milengeni eka malembexikhume.
Ri khumba vutiboheleri bya vaxavisi ku xava tinhundzu laha tikweni, hi vaendli ku vekisa na ku seketela ncinco, na hi vatirhi ku hluvukisa mitlawa yo pompela leyi yi kondletelaka vuendli lebyi hatlisaka.
Eka xiphemu xa rona, mfumo se wu sungurile ku tirha hi matimba ehenhla ka switundziwa leswi nga riki enawini, ku tekiwile kwalomu ka 400 wa tikhontheni na swikumiwa leswi nga na inivhoyisi ya nxavo wa le hansi eka kotara leyi nga hundza ya 2019.
Suti leyi ndzi yi ambaleke namuntlha, ku fana na n’wexemu, yi endliwile hi ku tinyungubyisa hi vatirhi va Afrika-Dzonga. Ndzi ta tsakela ku khutaza hinkwerhu ka hina ku xava swimakiwa swa Afrika-Dzonga.
Hi hetile Kungukulu ra Vufuwahuku ku seketela van’wamapurasi va tihuku na vaphurosesi na ku hlayisa 54.000 wa mitirho loko ku ri karhi ku tumbuluxiwa mitirho leyintshwa.
Indasitiri leyi sweswi yi kongomisile eka ku kula, ntshovelo lowukulu na vuvekisi byo tala.
Ku nga si hundza mavhiki mambirhi, hi ta veka ncinconyana wa nxavo wa switundziwa swa vufuwahuku ku seketela indasitiri ya laha tikweni.
Hi hluvukisile kungu na van’wamapurasi na vatirhisi va indasitiri ku hlayisa mitirho eka indasitiri ya chukela naswona hi ta hetisa Kungukulu ra Chukela ku nga si hundza tsevu wa mavhiki lama taka; naswona hi langutela Kungukulu ra Nsimbhi ku hetisiwa eka tsevu wa tin’hweti leti taka.
Kusukela namuntlha, swinawana leswintshwa leswi kandziyisiweke eka Gazete ya mfumo swi ta kotisa vulavisisi na goza ehenhla ka ku tirhisiwa hindlela yo homboloka matimba ya muxavi na xihlawuhlawu xa mixavo.
Leswi swi ta pfuna ku ringanisa ndzima yo tirhela ya mabindzu lamatsongo na van’wamabindzu lava ha tumbulukaka.
Swivutiso swa vukorhokeri bya data, makete wa vuxavisi bya girosa na nhlayiso wa swa rihanyu swi nyike vatirhisi xivangelo xa magoza ya ku hunguta tihakelo na ku endla tisekitara leti ti kota ku phikizana swinene.
Valawuri va mphikizano sweswi va le ku tirheni ku kuma xitshunxo na valawuri va tiqingho to fambafamba na tona ku kuma mitshovo leyikulu ya mixavo ya data eka tibandlele ta n’hweti na n’hweti leti rhangaka hi ku xaviwa, mitshovo yo engetela leyi pakanisiweke eka miti ya malinghena ya le hansi, nkavelo wa siku na siku wa mahala wa data na mfikelelo wa mahala eka tiwebusayiti ta swa dyondzo na ta swa ntsakelo wa vaaki.
Leri i goza ra nkoka eka ku antswisa vutomi, ku nghenisa vanhu eka ikhonomi ya xidijitali na ku nyanyula mabindzu ya le ka inthanete.
Ikhonomi ya xidijitali yi ta hundzuka hindlela leyi engetelaka mulawuri wa ku kula na mutumbuluxi wa mitirho.
Khomixini ya le Hofisini ya Phuresidente eka Ncinco wa Tiindasitiri wa Vumune wu endlile swibumabumelo leswi nga na nhlohlotelo lowukulu leswi swi hlohlotelaka eka kwalomu xiphemu xin’wana na xin’wana xa ikhonomi na le ka swiyenge swo tala swa vutomi bya hina.
Xiviko xa khomixini leyi xi hi nyika switirho ku tiyisisa leswaku hi tsavula mbuyelo lowukulukumba wa ku cinca ka xithekinoloji ka hinkwako.
Xipimelo xa nkoka eka ku humelela eka ikhonomi ya hina ya xidijitali i vukona bya nkwangulatilo lowu lavekaka swinene ku ndlandlamukisa mfikelelo wa inthanete ya rivilo ra le henhla na vutshembeki.
Mulawuri, Vulawuri bya Vuhlanganisi lebyi Tiyimelaka bya Afrika-Dzonga, u tibohile ku fikisa emakumu ku nyikiwa ka layisense eka nkwangulatilo lowu lavekaka swinene eka indasitiri hi ku tirhisa fandisi ku nga si hela 2020.
Hikwalaho ka swilaveko swo engetela ku nyikiwa ka layisense eka Netiweke ya Mfikelelo wo Pfuleka wa Nkatintambhu (WOAN) swi tikomba swi ta hetisiwa eku fambeni ka lembe leri taka.
Vurimi i yin’wana ya tiindasitiri leti nga na vuswikoti lebyikulukumba bya ku kula.
Nan’waka, hi ta tirhisa swibumabumelokulu swa Phanele yo Tsundzuxa ya le Hofisini ya Phuresidente eka Mpfuxeto wa Misava na Vurimi ku hatlisisa vuhangalasi bya misava, ku ndlandlamukisa ntshovelo wa vurimi na ku cinca indasitiri leyi.
Mfumo wu yima wu lunghekile – endzhaku ka ku hetisiwa ka phurosese ya Palamende ku hundzuluxa xiyenge xa 25 xa Vumbiwa – ku andlala Nawumbisi wa ku Tekiwa ka Misava lowu wu hlamuselaka swiyimo leswi ehansi ka swona ku tekiwa ka misava ku ri hava ndziriso swi nga ta pfumeleriwa.
Kufika sweswi, hi humese 44 000 wa tihekitara ta misava ya mfumo eka ntshamisekiso wa swikoxo swa ntlheriso wa timfanelo ta misava, naswona nan’waka hi ta humesa 7 00 000 wa tihekitara ta misava ya mfumo eka ntshovelo wa vurimi.
Hi le ku rhangiseni emahlweni vantshwa, vanhu lava nga na vutsoniwa na lavaya a va nga eku rimeni ka misava ya muganga naswona hi lunghekile ku ndlandlamukisa matirhelo ya vona ku kuma vuleteri na nkavelo wa misava.
Pholisi ya nhlawulo ya vavuyeriwa leyintshwa yi katsa vuleteri lebyi bohaka eka vavuyeriwa lava nga tshukaka va va kona misava yi nga si averiwa eka vona.
Hikwalaho ka dyandza eka swiphemu swo tala swa tiko, van’wamapurasi va lahlekeriwe hi swirin’wa na swifuwo naswona vatirhi vo tala va lahlekeriwile hi mitirho na vutihanyisi.
Hi ku tirhisana na Khansele ya Ndzavisiso wa swa Vurimi na tihuvo tin’wana ta swa sayense na vurimi, hi tumbuluxile maqhinga yo hunguta dyandza lama ya kongomisaka eka ku hluvukisa timbewu leti sihalalaka dyandza, ku byala na ku hlayisa furhu, ku susiwa ka swimila leswi milaka etindhawini leti nga ri ta ntumbuluko wa swona na maqhinga ya malawulelo ku sivela ku wa ka nono wa misava.
Nan’waka hi ta pfula na ku lawula ntirho wa xibindzu wa swimakiwa swa mbangi, ku nyika swivandlanene eka varimi va mpimo lowutsongo; na ku vumba tipholisi hi ntirhiso wa swimakiwa swa mbangi eka swikongomelo swa mirhi, ku aka indasitiri leyi hi ku fambisana na maendlekelo ya misava hinkwayo.
Magoza lamo lawula ku nga ri kahle ya ta tivisiwa hi Vaholobye lava faneleke.
Xipimelo xa nkoka xa ku kula na nhluvukiso i nhlayo hinkwayo ya vanhu lava hanyeke kahle na ku va na ntshovelo, ku ri na mfikelelo wa nhlayiso wa swa rihanyu wa risima, lowu fikelelekaka.
Hi lemukile leswaku nseketelo wa nkhinkhi kusuka eka maAfrika-Dzonga hi nkarhi wa tinhlengeletano to twa miehleketo ya vaaki hi Ndzindzakhombo wa Rihanyu wa Rixaka (NHI), naswona hi le ku endleni ka tindlela ta ntirhiso wa yona endzhaku ka ku fikisiwa emakumu ka phurosese ya Palamende.
Eka ku lulamisela NHI, se hi tsarisile 44 wa timiliyoni ta vanhu eka kutlula 3 000 wa titliliniki eka Sisiteme ya Ntsariso wa Vavabyi ya Rihanyu ya xielekitironiki, naswona sweswi hi le ku simekeni ka sisiteme leyi eswibedhlele.
Ndzi tumbuluxile Ntlawa wo Tirha wa le Hofisini ya Phuresidente eka Vutsoniwa ku tsundzuxa hofisi ya mina hi magoza ya ku antswisa havexerisamatimba wa vanhu lava nga na vutsoniwa tanihiloko wu ri karhi wu kunguhata, wu pimanyeta na simeka minongonoko ya wona.
Endzhaku ka ku tekeriwa enhlokweni hi Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo hi 2018 ka Ririmi ra Swikoweto ra Afrika-Dzonga tanihi ririmi ra le kaya na xibumabumelo hi Komiti ya Nkambisiso wa Vumbiwa ya Palamende leswaku yi va ririmi ra ximfumo ra vu12, sweswi hi tiyimiserile ku hetisisa mhaka leyi.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Emasungulweni ya vhiki reri, ndzi vuya eAddis Ababa eEthiyopiya, Laha Afrika-Dzonga yi sunguleke Vutshamaxitulu bya Yuniyoni ya Afrika (AU) bya 2020.
Hi byarha vutihlamuleri lebyi hi nkarhi wa nkoka eka tikokulu ra ka hina.
Nan’waka, Ndhawu ya Mabindzu ya Nkaswipimelo ya Tikokulu ra Afrika (AfCFTA) yi ta sungula ku tirha.
Lexi i xinkadyana xa hina, tanihi vanhu va tikokulu leri, ku humelerisa milorho ya vasimeki va vun’we bya Afrika.
Afrika-Dzonga yi ta rhurhela Samiti ya AU leyi nga Tolovelekangiki hi Mudyaxihi nan’waka ku hetisisa maendlelo ya Ntwanano wa Mabindzu ya Nkaswipimelo wu nga si sungula ku tirhisiwa ka wona hi siku ra 1 Mawuwani 2020.
Laha hi ta hetisisa milawu leyi yi hlamuselaka leswi ku nga swona ximakiwa xa ‘Xi Endliwile eAfrika’, mitila ya mixavo leyi yi nga ta hungutiwa kufika eka ziro eka ntlhanu wa malembe lama taka, na tisekitara ta vukorhokeri leti ti nga ta pfuriwa eka tikokulu leri hinkwaro.
Ndzi pfumeleleni ku teka xivandlanene lexi ku hoyozela muakatikokulobye wa ka hina Ttn Wamkele Mene, loyi eka vhiki leri hundzeke a hlawuriweke tanihi Matsalani-Jenerala wa AfCFTA wo sungula, na ku n’wi tshembisa nseketelo wa hina hi vutalo tanihiloko a ri karhi a sungula vutihlamuleri lebya nkoka eka matimu na ku va lebyi tlhontlhaka.
Hikokwalaho, Afrika-Dzonga yi rhangisile emahlweni havexerisamatimba wa ikhonomi ya vavasati va Afrika-Dzonga hi nkarhi wa theme ya yona tanihi Mutshamaxitulu wa AU, ku ri karhi ku tirhisaniwa na mifumo leyi nga swirho hinkwayo eka magoza ya ku kondletela nkatsahinkwavo wa swa timali, maxavelo ya tinhundzu na vukorhokeri yo ya hi ntsakelo na mitwanano ya mabindzu yo ya hi ntsakelo ya vavasati.
Tinhloko ta Mfumo ta AU ti tibohile nseketelo eka magoza ya ku herisa GBV eka tikokulu leri, na ku tirhela ku amukeriwa ka Ntwanano wa AU eka Madzolonga ehenhla ka Vavasati hi ku famba ka lembe reri.
Hi ku tirhisa Endlelo ra Nkambisiso wa Vutangha ra Afrika, Afrika-Dzonga yi ta tirhisana na matiko man’wana ku antswisa mafumelo lamanene na xidemokirasi.
Hi ta tirhisa tindlela hinkwato leti hi nga na tona – ku katsa na vuxirho bya hina eka Khansele ya Nsirhelelo ya UN – ku kondletela ku rhula na nsirhelelo eka tikokulu.
Swirho leswi hloniphekaka,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Swilo hinkwaswo leswi hi swi endlaka swi fanele ku seketeriwa hi matirhiselo ya kahle.
Sweswo hi swona swi endlaka leswaku hi tumbuluxa DDM, muxaka lowu fanaka wu ri woxe wa ku twanana ka vaaki loku ku khumbaka vatlanginkulu va swiave eka xifundzatsongo xin’wana na xin’wana ku endlela leswaku hi kota ku pfulela nhluvuko na swivandlanene swa ikhonomi.
Swi aka vuswikoti bya Mfumo laha wu tshovekeke kona swinene.
Hi nkarhi wa SoNA ya Nyenyanyana 2019, ndzi tirhanile na ntlhanu wa mitirho ya xihatla ya xinkadyana xolexo, lexikulu exikarhi ka yona a ku ri xidingo xa ku tiyisa vuswikoti bya Mfumo ku tirhana na swidingo swa vanhu.
Mpimo wo angarhela wa ntirho wa nkoka swonghasi wu le ku endliweni eka mfumo hinkwawo ku tiyisa vuswikoti bya mfumo wa miganga, tanihi xiyenge xa mfumo lexi nga ekusuhisuhi na vanhu, ku fikelela xilerisoximfumo xa wona xa nhluvukiso xa ku kuma tindlela leti yisekaka emahlweni ku fikelela swidingo swa vaaki, ikhonomi na swipfuno swa vaakandhawu na ku antswisa risima ra vutomi bya vanhu.
Mfumo wa swifundzakulu na wa rixaka wu ta mbirhihata matshalatshala ya wona ku seketela na ku tiyisa vuswikoti bya timasipala tanihilaha swi lavekaka hakona hi Xiyenge xa 154 xa Vumbiwa na ku lulamisela vuvekatihlo na nseketelo wa timasipala.
Ko va ntsena loko nseketelo lowu nga na xivumbeko wu hlulekile hi kona vurhangerinkulu bya xifundzakulu kumbe mfumo wa rixaka wu nga ta tirhisa miphalalo wa Xiyenge xa 139 eka ku tiyisa mfumo wa miganga.
Eka nkarhi wa sweswi ku na 40 timasipala etikweni leti vekiweke eka mphalalo wolowo.
Magoza lama ya nga ta tekiwa ya tatisa swikongomelo swa modlolo lowuntshwa lowu simekiweke eka swifundzakulu wa nhluvukiso, lowu wu lavaka ku ku yisa endlelo leri pfanganisiweke eka mphakelo wa vukorhokeri.
Vatshami xa Masipala wa Mamusa eN’walungu-Vupeladyambu se va vonile endlelo leri ri ri eku tirheni, laha DDM yi tirhisiweke hindlela ya kahle ku basisa matala lama nga riki enawini, ku pfuxa switichi swo pompa ku yimisa nkululo lowu khulukaka eswitarateni, ku aka magondzo na ku vekela tiphayiphi ta mati, na ku phakela mati na swihambukelo eswikolweni swa le migangeni.
Nan’waka, hi kunguhata ku ndlandlamukisa DDM kufika eka 23 wa swifundzatsongo leswintshwa, hi ri karhi hi tswonga tidyondzo kusuka eka swifundzatsongo swinharhu swo ringeta – Masipala wa Xifundzatsongo xa OR Tambo, Masipala wa Xifundzatsongo xa Ethekwini na Masipala wa Xifundzatsongo xa Waterberg.
Ku tiyisa vuswikoti bya Mfumo na ku engetela vutihlamuleri, ndzi ta va ndzi sayina mitwanano ya matirhelo na Vaholobye hinkwavo ku nga si hela n’hweti leyi.
Mitwanano leyi – leyi yi simekiweke ehenhla ka mipakaniso leyi kumekaka eka Rimba ra Maqhinga ya le Xikarhi ka Theme – yi ta endliwa yi kumeka eka vaaki ku endlela leswaku vanhu va Afrika-Dzonga va kota ku endle lava va va hlawuleke ku nghena ehofisini va tihlamulela.
Hi vona mitwanano leya matirhelo tanihi ribyeyinhla ra ntolovelo lowuntshwa wa nkavuciva na vutihlamuleri, laha lavaya va nyikiweke vutihlamuleri ku tirhela – hambi loko va hlawurile tanihi vakhomi va ntirho kumbe vatirhelamfumo – va endla leswi swi languteriwaka eka vona.
I ntolovelo laha vukungundzwana, xin’wanamanana na xinghananghana swi nga pfumeleriwiki, naswona goza ri tekiwaka ehenhla ka lavaya va tirhisaka hindlela yo homboloka matimba ya vona kumbe ku yiva mali ya mfumo.
Kusukela loko ndzi nghene ehofisini, hi akile vuswikoti eka Hofisi ya Phuresidente na kun’wana na kun’wana eka Mfumo ku hatlisisa nhluvuko lowu nga eka nxaxamelo wa mipfuxeto ya xihatla.
Hi tumbuluxile Hofisi ya Malawulelo ya Tiphurojeke, Yuniti ya Swimakiwakulu na Vuvekisi na Vukorhokeri bya Tipholisi na Ndzavisiso ku tirhana na swirhalanganyi ku pfuxeta na ku antswisa mphakelo wa mfumo.
Tiyuniti leti ti tirhisana na Khomixini yo Hlanganisa Swimakiwakulu ya le Hofisini ya Phuresidente, InvestSA na Xipano xa Ntirho xa Vuolovi bya ku Endla Bindzu ku susa swirhalanganyi eka vuvekisi na ku kula ku tiyisisa leswaku mfumo wu kombisa nhluvuko lowu vonakaka hi ku hatlisa.
Hi matirhelo ya xihatla na vuswikoti lebyi nga kona sweswi eka vuxikarhi bya mfumo, hi ta kongomisa eka mipfuxeto ya xihatla swinene na ku phalala laha swi lavekaka ku tiyisisa leswaku ya tirhisiwa.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi tikuma hi ri eka xinkadyana xa ku teka swiboho eka matimu ya hina.
I nkarhi wa ku tika lokukulu na ku kanakana, kambe wu tlhela wu va nkarhi lowu nga tala hi swivandlanene leswikulu.
Emalembeni mambirhi lama nga hundza, hi tirhisanile ku aka masungulo ya nhluvuko.
Sweswi i nkarhi eka hina ku aka ehenhla ka masungula walawo, ku vumba vun’we, ku tirha hi ku tiyisela.
A hi nga nyikeli vumundzuku bya hina eka ku kanakana, ku hela matimba, kumbe ku avana kumbe eka lavaya vo kokela etlhelo nkarhi hinkwawo eka ntirho lowu wu nga eku endliweni ku antswisa vutomi bya vanhu va ka hina.
Hi ta ya emahlweni na ku macha hi ya emahlweni ku antswisa vutomi bya vanhu va ka hina.
Hi ta vukarha ku cinca.
Hi ta tlangela vutomi.
A hi nga chavi nchumu.
Loko hi ri karhi hi endla tano, hi ta tsundzuka marito ya vuyimbeleri ya nhlohlotelo ya xin’wana xa swiyimbeleri leswi rhandziwaka ngopfu swa Afrika-Dzonga, Tatana Joseph Shabalala, musunguri wa Ladysmith Black Mambazo, loyi ku hundza ka yena emisaveni hi ku rilaka vhiki reri.
Ya tsarwile hi nkarhi wo hambana, marito ya yena ya ha ri ntiyiso:
“We may face high mountains,
Must cross rough seas,
We must take our place in history,
And live with dignity,
As we climb to reach our destiny
A new age has begun.”
Ndza khensa.
