1.1. Ro dzhiela nṱha tsedzuluso nga dzangano ḽa dzitshakha ḽa phimo ḽa Fitch, Standard & Poor’s na Moody’s, ḽe ḽa khwaṱhisedza phimo ya zwikolodo ya gireidi ya vhubindudzi ya Afrika Tshipembe na uri ri tshe ro ima fhethu huthihi. Tsedzuluso ya phimo i khwaṱhisedza u bvela phanḓa ha mushumo nga muvhuso wa u vhuedzedza ikonomi ho teaho na u ṋea shango tshikhala tsho teaho kha u bvela phanḓa na u thoma pulane dzaḽo dza vhudzheneleli.
1.2. Mushumo wa u ḓikumedzela wa Tshigwada tsha Afrika Tshipembe tsho vhumbwaho nga muvhuso, mabindu na vhashumi u khou vhona uri Afrika Tshipembe ḽi khou tinya u pimiwa kha maimo mavhi. Afrika Tshipembe ḽi khou thoma mbekanyamushumo dzi bvaho kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) dzine dza ḓo vhona uri shango ḽi dzule ḽi fhethu hu takalelwaho ha vhubindudzi.
Izwi zwi sumbedza uri nga tshumisano ri nga khwaṱhisa hafhu ikonomi yashu, u kunga vhubindudzi na u sika mishumo u itela maAfrika Tshipembe.
1.3. Na musi Zwibveledzwa Gute (GDP) zwa Afrika Tshipembe zwo fhungudzea nga 1.2% nga kotara ya u thoma ya 2016, u ya nga dzimbalombalo dzo bviswaho nga Vhadzimbalombalo vha Afrika Tshipembe (Stats SA), muvhuso u kati na u thoma u dzhenelela ha ndeme kha sekithara dzo kwameaho nga maanda u fana na vhulimi, vhuendi, muḓagasi na migodi, zwine zwa khou tandululwa nga kha fulo ḽa Operation Phakisa, u bvisa zwikhukhulisi zwa mutsiko kha ikonomi.
1.4. Maanḓalanga a nyanganyelo ya GDP zwino o no vha fhasi ha Stats SA. Kha ḓivhazwakale, vhuḓifhinduleli ha u kuvhanganya na u phaḓaladza sisiṱeme ya Afrika Tshipembe ya akhaundu dza lushaka ho vha ha uri Stats SA ndi yone ire na vhuḓifhinduleli ha nyanganyelo yo ḓisendekaho kha vhubveledzi ha kotara na ha ṅwaha ha GDP ngeno Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe yone i tshi ganḓisa nyanganyelo yo ḓisendekaho kha tshumiso ya masheleni ya kotara ya GDP.
1.5. Sa muvhuso ri tandulula ṱhoḓea dza vhadzulapo nahone ri tshi khou shuma roṱhe ri khou shandukisa matshilo a maAfrika Tshipembe. Ḽimaga ḽa u kunakisa maḓi ḽa R116-miḽioni ngei Steytlerville, nnḓa ha Port Elizabeth kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, ḽi ḓo lwa na ṱhahelelo ya maḓi. Iḽi ḽo rwelwa ṱari nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo (dti), nga kha Mbekanyamushumo ya Themamveledziso ya Shishi, Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili, Masipala Wapo wa Baviaans.
Kha shango ḽi shayaho maḓi, ḽimaga iḽi ḽiswa ḽa u kunakisa maḓi ḽi ḓo sika nḓadzo ya tshitshavha na mabindu uri a kone u wana ḽithara dza 24 nga mithethe u bva kha ḽithara dza malo u ya kha 10 wa ḽithara, ane o eḓana u swikelela ṱhoḓea ya maḓi ngei Steytlerville lwa miṅwaha ya 15.
Ḽimaga ḽiswa ḽi dovha ḽa vha tshipiḓa tsha mveledziso ya ikonomi ya ḓorobo vhunga ḽi tshi ḓisa vhudziki kha vhorabulasi, mabindu maṱuku na vhabindudzi. U lambedzwa hu bvaho dti u ya kha Masipala Wapo wa Baviaans u itela themamveledziso zwo ita uri thandela i sike mishumo ya vhufhaṱi i anganyelwaho kha 238 vhuponi uhu. Thandela iyi ndi ya ndeme kha u khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo ine ya khou ṱoḓea zwihulu.
1.6. Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya mvusuludzo ya zwidimela ya muvhuso, Khabinethe yo ṱanganedza u lingwa ha zwidimela zwiswa zwa vhaṋameli zwa Mega X’Trapolis nga vha Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe.
Zwidimela izwi zwiswa zwa vhutsila ha nṱha zwine zwa ḓo thoma u shuma nga Tshimedzi ṋaṅwaha zwi na miṋango i ḓivulaho, ngomu hazwo ndi huhulu kha tshidimela tshoṱhe, muya u rotholaho wa u langwa, thelevishini dzo itelwaho u engedza tsireledzo ya vhaṋameli.
Zwidimela izwi zwi farekanya maAfrika Tshipembe nahone zwi na mushumo wa ndeme wa u tikedza vhuendi ha tshitshavha na u engedza nyaluwo.
1.7. Kha u konisa khwine mabindu maṱuku, Tshikwama tsha Lushaka na Khoro ya Mabindu ya Vharema vho thoma senthara ine ya ḓo thusa mabindu maṱuku nga u ḓiṅwalisela kha Central Supplier Database (CSD), mbilaelo dza e-tender na dziṅwe tshumelo dza Tshikwama tsha Lushaka.
Izwi zwi ḓo thusesa kha u fhungudza milayo minzhi ine ya fanela u tevhelwa na u leludzela mabindu, zwihulusa mabindu maṱuku, uri a dzhie zwikhala kha ikonomi nahone a shele mulenzhe kha mveledziso ya ikonomi yashu na ya shango.
1.8. Ri ṱuṱuwedza vhane vha tama u ḓisa tshumelo na vha re khazwo zwazwino u ḓiṅwalisela kha CSD, hune ha vha hone tshiko tsha mafhungo a vhaṋetshedzi vha tshumelo kha masia oṱhe a muvhuso. Ndivho ya u vhea maanḓalanga a zwidodombedzwa zwa vhaṋetshedzi vha tshumelo fhethu huthihi nga muvhuso ndi u itela u fhungudza ndovhololo na mutengo kha muvhuso na kha vhaṋetshedzi vha tshumelo ngeno hu tshi khou khwiniswa maitele a kurengele a eḽekiṱhironiki.
1.9. U shela mulenzhe huṅwe hafhu kha u sika mishumo ya khwine nga kha nyaluwo ya ikonomi yo katelaho ho farwa maḓuvhani a si gathi o fhiraho sa Ṱano ḽa Mishumo ḽa Lushaka fhasi ha thero: “Samithi ya Mishumo na Ṱano ḽa Mishumo – mushumo wanga vhumatshelo hanga” ḽi maanḓafhadza vha sa shumiho nga zwikili, mafhungo na zwikhala u ṱoḓa mishumo vhathu vho sedzana, nga maanḓesa kha mafhungo a u guda u ya phanḓa, u ḓithola, mabindu maṱuku na mbekanyamushumo dza mishumo ya tshitshavha.
1.10. U phasiswa ha Mulayotibe wa Mukovho nga Phalamennde zwi ṋetshedza fulufhelo ḽa mulayo kha Muvhuso kha u bvela phanḓa na u thoma mbekanyamushumo ya shango lashu ya khwinifhadzo ya ikonomi ya matshilisano u itela u tandulula fhungo ḽa mavu ḽine ḽa vha kha adzhenda.
U ṱalutshedza “maitele a sa khethululi” ane maanḓalanga a mukovho a fanela u tevhela. Mulayotibe wa Mukovho uyu na Mulayo wo lavhelelwaho zwi ṋetshedza kuitele kwa khwine, fulufhelo na mikovho ya tshihaḓu zwine zwa takalelwa nga tshitshavha, hu tshi katelwa na mbuedzedzo ya mavu. Muthu kana tshitshavha tsho dzhielwaho ndaka miṅwahani yo fhiraho vha na pfanelo dzi ṋetshedzwaho nga Mulayotibe uyu u vhuedzedzwa kha ndaka iyo.
U dovha wa vhea milayo ine muvhuso wa nga kona u ita mbilo ya mavu “u itela tshitshavha” na “ndivho ya tshitshavha”. Mulayotibe u tevhela maitele a Mulayo wa Pfanelo dza vhathu na Ndaka dzine ha ḓo sedzwa khadzo musi hu tshi liliselwa mukovho. U ḓo dovha wa tendela vhaṋe vha ndaka uri vha liliswe nga nḓila i pfalaho ya khwine.
Musi wo no saina u vha mulayo, Mulayotibe u humisela murahu Mulayo wa Mukovho, 1975 (Mulayo 63 wa 1975).
1.11. Nyaluwo yo katelaho ndi yone yo sedzwaho nga Khoro ya Vhueletshedzi ya Muphuresidennde ya u Manḓafhadza Ikonomi yo Sedzaho kha Vharema (B-BBEE) ye ya ṱangana maḓuvhani a si gathi o fhiraho. Khoro ya Vhueletshedzi ya B-BBEE i ḓo shumisana na Tshigwada tsha Mushumo tsha Phurofeshinaḽa tsha Muphuresidennde, tsho thomiwaho nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma, u vhona uri mafhungo a kwamaho dziphurofeshinala dza vharema a khou lugiswa.
Muṱangano uyu ndi iṅwe tsumbo ya muya wa vhuthihi na vhuḽedzani ha u vusuludza nyaluwo yo katelaho, ho sedzwa zwipkwa zwa BEE u itela uri hu iwe phanḓa na u khwinisa na u fhelisa khethululo kha ikonomi.
1.12. Afrika Tshipembe lwa u thoma ḽi khou shela mulenzhe kha Foramu ya Thekinoḽodzhi ya Mafhungo ya Dzitshakha ya VIII ya maḓuvha mavhili ngei Khanty-Mansiysk, kha ḽa Russia, ḽo imelwa nga Minisiṱa Vho Faith Muthambi. Foramu i khou thoma nga dzi 8 u swikha dzi 9 Fulwi 2016, nahone i shumisa saintsi na thekinoḽodzhi u tandulula dziṅwe khaedu khulwane kha pfunzo yashu na sisiṱeme ya mutakalo.
Vhurumelwa kha foramu vhu katela vhaimeleli u bva kha mabindu, madzangano a phurofeshinala, ṱhoḓisiso, vhomakone vha IT na pfunzo u bva kha miraḓo ya mashango a BRICS (Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe).
1.13. Khoro ya Ndangulo ya Thukhwi ya Ṅwaha ya vhuṱanu, yo rangwa phanḓa nga Minisiṱa wa zwa Mupo fhasi ha thero “U Ṱuṱuwedza Vhutumbuli na u Alusa Mveledziso ya Mabindu” yo pika u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo, u vhona uri mbekanyamushumo dza ndaulo ya mathukhwi dzi khou shuma nga u ṱavhanya u ṱuṱuwedza ikonomi ya u bikulula, ngeno hu tshi khou vhuiswa zwitshavha zwinzhi uri zwi ḓe kha ikonomi ya shango, nga u engedza tswikelelo ya zwikhala zwa mishumo kha sekithara ya mathukhwi.
1.14. U bviswa ha mvelele dza odithi ya mivhuso yapo ya 2014/15 zwi sumbedza u khwinifhadzea ha mvelele dza odithi nga mimasipala u bva 2010/11 u ya 2014/15.
Tshivhalo tsha mimasipala ye ya wana odithi i si na mbilaelo ya masheleni tsho aluwa u bva kha 13 u ya kha 54.
Tshiṅwe hafhu, zwiimiswa zwa u engedza zwa mimasipala ya 18 zwo swikelela odithi yo kunaho, zwine zwa isa tshivhalo tsha ṱhanganyelo ya odithi dzo kunaho kha 72 kha tshifhinga tsha zwino. Ho vha na u fhungudzea ha mihumbulo na maitele a si avhuḓi, zwe zwa tsa u bva kha 30% nga 2010/11 u ya kha 11% ya mimasipala kha tshifhinga tsha zwino.
Khwiniso iyi kha mvelelo dza odithi ya dzimasipala yo vha hone nga murahu ha Mbekanyamushumo ya u Humela khazwa Mutheo, Operation Clean Audit, vhurangaphanḓa vhu konaho u dzhia tsheo, khwinifhadzo ya ndangulo ya masheleni na mashumele na u kona u vhulunga dzirekhodo.
1.15. Khabinethe yo dzhiela nṱha khaṱhulo nga Khothe Khaṱhuli Khulwane i ambaho uri Mbekanyamaitele ya Muratho wa Khasho wa Didzhithala nga 2015 a i ho mulayoni, a yo ngo tea nahone kha i imiswe. Ofisi ya Muphuresidennde, mihasho ya Vhudavhidzani, Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo, Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa khathihi na Mbambadzo na Nḓowetshumo i ḓo eletshedza muvhuso nga ha masiandoitwa a khaṱhulo.
1.16. Vhunga Khetho Dzapo dza Muvhuso dzo tetshelwa u farwa nga Ḽavhuraru ḽa dzi 3 Ṱhangule 2016, madzangano oṱhe a polotiki a fanela u tevhela mulayo wa vhuḓifari ha khetho, we madzangano oṱhe a saina. Izwi zwi vhofha madzangano oṱhe ane a khou dzhenela khetho uri a shele mulenzhe kha khetho dzo vhofholowaho. Madzangano a polotiki na vhatevheli vha fanela u tevhela Ndayotewa nahone vhane vha ḓo wanala vhe na mulandu wa nyito dza vhugevhenga vha ḓo shumiwa navho zwi mulayoni.
Ho sedzwa u sa anḓana lwa polotiki maḓuvhani a si gathi o fhiraho, Minisiṱa wa Mapholisa vho thoma tshigwada tsha mushumo tsha ndaṱiso tshine tsho vhumbwa nga Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) Vhuḓivhi ha Vhugevhenga, Tshumelo ya Mafogisi, Hawks u tikedza bono ḽa Mvelelo ya Vhuraru ya Muhanga wa Maano a Tshifhinga tsha Vhukati, une wa amba uri “Vhathu vhoṱhe Afrika Tshipembe vha pfa vho tsireledzea”.
1.17. Kha mafhungo a tsivhudzo nga ha ṱhaselo o bviswaho nga Embasi ya ḽa United States (US) ngei Pretoria. Khabinethe i ombedzela tshiṱatamennde tsho bviswaho nga ofisi ya Muphuresidennde uri Vhatsireledzo vho ṱangana mulovha u amba nga ha fhungo iḽi u ya phanḓa, ndivho i ya u vhona uri hu na tsireledzo ya vhoṱhe shangoni ḽashu.
Hu tshi ḓadziswa, Muvhuso wa Afrika Tshipembe u ḓo bvela phanḓa u haseledza fhungo iḽi na Muvhuso wa US sa tshipiḓa tsha u anḓana hune ha khou ḓi bvela phanḓa kha mafhungo a tsireledzo vhukati ha mashango aya mavhili. Afrika Tshipembe na US a khou bvela phanḓa u ḓiphina nga vhushaka ho khwaṱhaho kha masia o fhambanaho a nyanḓano hu tshi katelwa polotiki, matshilisano na mafhungo a tsireledzo.
1.18. Uno ṅwaha ndi wa tshihumbudzo tsha anivesari ya vhu40 ya dzi 16 Fulwi 1976, ye ya shandukisa nyimele ya matshilisano a polotiki Afrika Tshipembe.
Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo tshimbidza mushumo wa Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka ngei Orlando Stadium kha ḽa Soweto nga dzi 16 Fulwi 2016 fhasi ha thero: “U isa Vhaswa vha Afrika Tshipembe Phanḓa”. Mavhalaanngwe a ḓuvha hu katelwa Muphuresidennde vha tshi amba na vhuṱambo ha u vhewa ha maluvha ngei tomboni ḽa Hector Pietersen.
Hu ḓo vha na u amba na vhoramafhungo ho khetheaho nga Ḽavhuvhili, 14 Fulwi 2016 u ṋetshedza zwiṅwe zwidodombedzwa nga ha mbekanyamushumo ya Ḓuvha ḽa Vhaswa. Minisiṱa na Vhafarisa Minisiṱa vha khou ambedzana na vhathu, nga maanḓa vhaswa nga uno ṅwedzi u vha ṱuṱuwedza u dzhia zwikhala kha sekithara dzo fhambanaho u itela u khwinisa matshilo avho na u vha konisa u shela mulenzhe kha mveledziso ya ikonomi ya shango ḽashu. Mbekanyamushumo dza dziminisita dzi re kha zwa Mbekanyamushumo ya Ṅwedzi wa Vhaswa dzi ḓo ganḓiswa kha webusaithi ya muvhuso na kha mbanḓe dza nyanḓadzamafhungo ya ṱhingo.
1.19. Vhunga tshi tshifhinga tsha mirundu, vhaṱhanngana vhanzhi vha khou ḓiimisela u dzhena sialala iḽi ḽa u vha rathisela kha u vha vhanna.
Muvhuso, wo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Tshumisano ya Mavhusele na zwa Sialala (CoGTA), u khou shuma na Zwiimiswa zwa Vhurangaphanḓa ha Sialala na vhoṱhe vha kwameaho u vhona uri khalaṅwaha ya mirundu ya 2016 a i khou vha na “dzimpfu” zwine zwi khou tshimbidzwa nga kha thero – “Ri Funa Sialala Yashu, Ri Takalela Matshilo a Vhaswa Vhashu”.
Miṱa, vhabebi na vhaunḓi vha re mulayoni vha fanela u vhona uri vhaṱhanngana vha khou nanga mirundu i re fhasi ha mulayo, hune ha vha na u ṱolwa phanḓa ha u rubiswa, na vharubisi vho pfumbudzwaho zwavhuḓi vhane vha ḓivhiwa nga vhabebi.
Zwitshavha zwi khou humbelwa u vhiga nyito dzoṱhe dzi si mulayoni kha 0800 111 166 kana #mirundu i si na dzimpfu.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Muphuresidennde wa Riphabuliki ya Afrika Tshipembe, Vho Jacob Zuma, vho nangiwa kha Phanele ya Maimo a Nṱha ya Maḓi ya Vharangaphanḓa vha Mivhuso; ngeno Mulanguli Guṱe wa Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili o nangwa sa Sherpa (mushumomi wa muvhuso kana mudipulomati ane a ita mishumo ya ndugiselo phanḓa ha samithi ya muṱangano) kha Muphuresidennde wa Afrika Tshipembe sa Muraḓo wa Phanele kha Phanele ya Maimo a Nṱha nga ha Maḓi.
Bodo ya Vhueletshedzi ya Muṅwaleli Guṱe (UNSG) wa Mbumbano ya Dzitshakha nga ha Maḓi na Vhuthathatshili yo themendela u thomiwa ha Phanele ya Maimo a Nṱha ya Vhurangaphanḓa ha Mivhuso yo tou nangwaho nga ha Maḓi u ranga phanḓa vhurangeli nga ha maḓi na u khwinisa, nga murahu ha u ṱanganedzwa ha Adzhenda ya Mveledziso ya 2030 nga UNSG nga Khubvumedzi 2015.
Phanele i ḓo engedza luvhilo lwa u thomiwa ha Tshipikwa tsha vhurathi tsha Mveledziso i Vhuedzaho (maḓi o kunaho na vhuthathatshili), tshine tsho sedza nga huswa masiandoitwa a tshanduko ya kilima kha mutevheṱhanḓu wa maḓi. Ndi nga kha hezwi nahone ho sedzwa gomelelo ḽo ḓineaho maanḓa shangoni ḽashu, hune Tshigwada tsha Afrika Tshipembe tshi a ṱuṱuwedzea u shela mulenzhe kha u kulumaga milambo, miedzi na maroroma nga dzi 18 Fulwana, sa tshipiḓa tsha nyito dza ṅwaha dza Ḓuvha ḽa Vho Mandela Afrika Tshipembe.
2.2. Maano a Vhudavhidzani nga ha Bono ḽa 2030 ḽa NDP a sumbedza u thomiwa ha NDP nahone a ḓo davhidzana nga masiandoitwa a NDP kha maAfrika Tshipembe. U amba na vhoramafhungo ho khetheaho hu ḓo vha hone u itela bvisela khagala maano a vhudavhidzani, u shumiswa ha luswayo (logo), maele a pfungavhuṋe na mashumisele u itela u fhirisela mulaedza muthihi u fanaho kha mihasho yoṱhe ya muvhuso na mazhendedzi ane a khou shumana na izwi.
2.3. Muvhigo nga ha u muelo wa Vhuswoga Afrika Tshipembe na masiandoitwa kha ikonomi ya vhupo ha mahayani na maano a re na vhushaka a khou thomiwa u itela u tandulula khaedu idzi.
Masiandoitwa a mavu a tshi vha swoga, Munangudzo wa Mavu na Gomelelo zwi kundisa ndingo dzo livhaho kha u fhelisa vhushai, u londola tsireledzo ya zwiḽiwa, u engedza ndeme na vhunzhi ha maḓi, u konḓelela na khwiniso kha tshanduko ya kilima khathihi na u swikelela mveledziso i vhuedzaho.
Nga nḓila iyi, Afrika Tshipembe ḽo ḓivhadza tshivhalo tsha zwishumiswa zwa vhusimamilayo, mbekanyamaitele, maano na mbekanyamushumo dza nḓowedzo dzine ndivho yadzo ndi u tandulula uri mavu a si vhe swoga na munanguludzo wa mavu kha nyimele dzoṱhe. U dzhenelela uhu hu ḓo shela mulenzhe kha ndondolo na u takula ikonomi ya zwitshavha ngeno hu tshi khou sikwa zwikhala zwa mishumo, mveledziso ya zwikili na u engedza matshilisano.
2.4. U bviswa ha muvhigo uyu zwi shela mulenzhe kha u dzhielwa nṱha ha dzi 17 Fulwi sa Ḓuvha ḽa Ḽifhasi ḽa u lwa na u tinya Swoga na Gomelelo, ḽe ḽa ḓivhadzwa nga Buthano Guṱe ḽa UN. Ṋaṅwaha Ḓuvha ḽa Ḽifhasi ḽa u lwa na u tinya Swoga na Gomelelo ḽi tikedza ndeme ya nyanḓano yo katelaho u vhuisa na mbueledzo ya munanguludzo wa mavu na u shela mulenzhe u ya kha u swikelela Zwipikwa zwoṱhe zwa Mveledziso i Vhuedzaho. Nga u ita izwi, Afrika Tshipembe ḽi vha ḽo ita zwipikwa zwaḽo fhasi ha Muṱangano wa UN wa u Lwa na u tinya Swoga.
2.5. Muvhigo wa phindulo nga mafhungo o ṱanganedzwaho u bva kha komiti ya UN nga ha Pfanelo dza Vhana, wo tendelwa. Izwi zwi na vhushaka na muvhigo wa vhuvhili nga ha u thomiwa ha Muṱangano nga ha Pfanelo dza Vhana na Phurotjokholo ya u ḓinangela nga ha Thengiso ya Vhana, U shumisa Vhana kha Vhudzekani ha masheleni na U shumisa Vhana kha fiḽimu dza Vhudzekani.
Izwi zwi ḓo sedzwa kha Dzulo ḽa vhu73 ḽine ḽa ḓo farwa ngei Geneva u bva nga dzi 13 u ya kha dzi 30 Khubvumedzi 2016. Khabinethe yo dzhiela nṱha u thomiwa ha maitele a u kuvhanganya mafhungo u itela mivhigo ya thendelano ya tshifhinga nga ha Thendelanomviswa ya Afrika nga ha Pfanelo na Mutakalo wa Vhana na Muṱangano wa UN wa Pfanelo dza Vhana une wa ḓo kumedzwa nga dzi 7 Phando 2017 na dzi 15 Fulwana 2017.
2.6. U themendelwa uhu na mikumedzo u bva kha Muvhigo wo Katelaho nga ha u thomiwa ha Mulayombisi wa Mutakalo wa Matshilisano wa 1997 yo tendelwa. Izwi zwi ḓo ṱavhanyisa ndovhololo ya Mulayombisi nga ha Mutakalo wa Matshilisano, une u na vhushaka na zwipikwa zwa muvhuso zwa u fhaṱa zwitshavha zwo faranaho, zwi londolanaho, zwo tsireledzeaho zwi vhuedzaho.
Themendelo dzo sedza kha zwipikwa zwa kha NDP, zwine zwa topola tsireledzo ya matshilisano na mveledziso ya mutakalo wa matshilisano sa nḓila dza u bvelaphanḓa u swikelela mveledziso ya tshitshavha. U thomiwa ha izwi zwithu hu ḓo vha na masiandoitwa avhudi kha matshilo a vhathu vha re khomboni, vhane vha kungea na vhane vha vha kha vhushai vhuhulu, zwihulusa vhafumakadzi, vhana na vhathu vha re na vhuholefhali.
Zwi ḓo ita uri zwigwada izwo zwi kone u swikelela tshumelo dza mutheo dzo teaho dza mveledziso ya tshitshavha dzine dza ṱoḓea u khwinisa maimo a matshilo na u engedza mutakalo wa matshilisano.
2.7. Afrika Tshipembe ḽi do dzhena kha Khwiniso ya Thendelano ya u Isa vhahumbulelwa/zwivhotshwa na Riphabuliki ya Botswana, u ya nga tshiteṅwa tsha 231(1) tsha Ndayotewa.
Ndivho ndi ya nyanḓano ya khwine vhukati ha Afrika Tshipembe na Botswana u itela u tshimbidza khumbelo dzo ṱanganedziwaho dza u isa vhahumbulelwa/zwivhotshwa u bva Botswana hune tshigwevho tsha lufu ndi khaṱhulo i konadzeaho.
Izwi zwi ombedzela uri Afrika Tshipembe a ḽi nga vhi shango ḽo tsireledzeaho kha zwigevhenga nga u tendela uri zwigevhenga zwi re mushavhoni zwi iswe mahayani na u tshimbidza mashumele a maanḓalanga a mulayo kha u thivhela, ṱhoḓisiso na u sengiswelwa vhugevhenga.
2.8. Mapholisa vha SAPS hu si kale vha ḓo ganḓisa muvhigo muthihi nga ṅwaha wo fhelelaho na dzimbalombalo dza vhugevhenga ha kotara iṅwe na iṅwe. Muvhigo wa ṅwaha wo fhelelaho u ḓo katela na u dzhiela nṱha tshanduko kha dzimbalombalo dza vhugevhenga dzine dza ḓo thusa kha khwaṱhisedzo ya khwaḽithi na tshanduko dzi re na vhushaka na maimo a milandu ine i nga itea vhukati ha ṅwaha.
Ṱhoḓea ya dzimbalombalo tshifhinga tshoṱhe dzi ḓo konisa muvhuso kha tsheo dzawo dza u tandulula mafhungo a nḓowelo dza vhugevhenga. Izwi zwi ḓo shela mulenzhe kha mutheo wa NDP, une wa amba uri vhathu vha Afrika Tshipembe vha fanela u shela mulenzhe kha u fhaṱa zwitshavha zwo tsireledzeaho.
3. Milayotibe
3.1. Mulayotibe wa Khwiniso wa Nzivhanyedziso na Mulayotibe wa Khwiniso wa Tsireledzo ya Vhabvumbedzwa u ḓo ḓivhadzwa Phalamenndeni. Mulayo wa Nzivhanyedziso, 1978 (Mulayo 98 wa 1978) na Mulayo wa Tsireledzo ya Vhabvumbedzwa, 1967 (Mulayo 11 wa 1967) yo no vha ya kale nahone a i dzhieli nṱha mveledziso kha maimo o fhambanaho kana mafhungo a shumaho na didzhithaḽa.
Izwi zwo livhanywa na zwipikwa zwa NDP zwa u ṱuṱuwedza vhusiki, khwiniso ya vhubveledzi, u tevhela ikonomi ya ndivho na mbambedzo na mipikisano ya khwine.
Ndovhololo ya zwino ya mbekanyamaitele yo ḓitika nga ṱhoḓea ya u livhanya ndayotheo ya Ndaka ya Muhumbulo na tshifhinga tsha didzhithala na mveledziso kha maimo o fhambanaho. Izwi zwi tseireledza maele a mbekanyamaitele nthihi kha lushaka na maimo a dzitshakha u bva kha muvhuso. Ndovhololo iyi i katela u dzheniswa ha khonadzeo dza ndeme kha vhupo ha khophiraithi na tsireledzo ya vhatambi/vhabvumbedzwa.
4. Mitambo ine ya khou ḓa
4.1. Komiti ya Minisita dzo Ṱanganelanaho yo no vha kha maimo a khwine kha ndugiselo dza u vha ṋemuḓi wa Muṱangano wa AIDS wa Dzitshakha wa vhu21, une wa ḓo farwa ngei Sentharani ya Miṱangano ya Dzitshakha ya Inkosi Albert Luthuli ngei Durban u bva nga dzi 18 u swika dzi 22 Fulwana 2016, une muvhuso na Tshitshavha tsha AIDS tsha Dzitshakha vha ḓo vha ṋemuḓi.
Afrika Tshipembe ḽo ḓiimisela u vha ṋemuḓi wa muṱangano, zwine zwa ḓo thusa nḓowetshumo ya vhuendelamashango, mabindu maṱuku, a vhukati na maṱukusa, na sekithara ya mbambadzo ya i songo dzudzanaho.
Muṱangano u ḓo ṋetshedza tshikhala tsha ndeme kha shango uri ḽi sumbedze u bvelela haḽo kha u tandulula mafhungo a HIV na AIDS.
U na ndeme khulu kha ḽifhasi vhunga u tshi ḓo kunga vhathu vhane vha ḓo dzhenela vha re vhukati ha 18 000 na 20 000 vha bvaho mashangoni a 180. Vharangaphanḓa vha ḽifhasi u bva mivhusoni, polotiki, dzikapuṱeni dza nḓowetshumo, madzangano a zwitshavha, vhaḽedzani vha mveledziso na zwiimiswa zwa pfunzo vha ḓo shela mulenzhe.
Muṱangano u tevhelaho wa IMC u ḓo farwa ngei Durban nahone u katela u ṱolwa ha zwishumiswa. Hu ḓo vha na u amba na vhoramafhungo nga Musumbuluwo, wa dzi 13 Fulwi 2016.
4.2. Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo dalela ngei Kwaggafontein kha madalo avho a u ṱola a Siyahlola ngei Mpumalanga nga Ḽavhuṱanu ḽa dzi 10 Fulwi 2016.
Madalo aya a ḓa murahu ha nyambedzano ya Muphuresidennde vha tshi amba na maAfrika Tshipembe nga ṅwedzi wa Luhuhi 2016 ngei Marabastad kha ḽa Pretoria he vhaṋameli vha ṱahisa mafhungo a khaedu ya nḓisedzo ya tshumelo ngei Kwaggafontein.
Mbekanyamushumo ya Muphuresidennde ya Siyahlola i ḓo konisa Muphuresidennde Vho Zuma na vharangaphanḓa vha muvhuso u vhona nga maṱo zwo swikelelwaho na khaedu vhuponi uho. Muphuresidennde vha ḓo shumisa hafhu madalo aya u dovha vha fhindula khaedu dzine vhadzulapo vha khou ṱangana nadzo fhasi ha Masipala Wapo wa Thembisile Hani.
5. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo
5.1. Ri fhululedza na u tamela mashudu mavhuya kha zwi tevhelaho:
a. Vho David Gatebe na Vho Charné Bosman kha u kunda havho kha khethekanyo ya vhanna na ya vhafumakadzi ya 2016 Comrades Marathon. Gatebe o swikelela rekhodo ntswa ya vhanna nga u gidima awara ṱhanu na minete dza 18.
b. Nḓivhadzo ya uri ḽimaga ḽa Tshigwada tsha Volkswagen tsha Afrika Tshipembe (VWSA) ḽi re ngei Uitenhage kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha ḽo dzhielwa nṱha sa ḽone ḽimaga ḽa nṱha ḽa vhubveledzi kha ḽifhasi ngau bveledza vhuṱumani ha VW nga 2015. VWSA yo swikelela tshikoro tsha nṱhesa tsha 113.2% vhukati ha mamaga a 13 ḽifhasini ḽoṱhe.
c. Tshigwada tsha vhadzimamulilo vha 301 tsha Afrika Tshipembe u bva kha Mbekanyamushumo ya u Shuma nga Mulilo tsha Muhasho wa Mafhungo a Mupo tshe tsha ya ngei Canada, u thusa maanḓalanga a henengei u lwa na u mililo ya maḓakani ine ya khou sokou duga i sa langulei lwa ṅwedzi u swika zwino. Khabinethe i vha tamela mashudu na uri vha vhuye vho vhulungea.
d. U pfufhiwa ha The Order of Merit ha Minisita Vho Derek Hanekom, zwine zwa vha pfufho ya nṱhesa ine shango ḽa Germany ḽa ṋetshedza vhathu vho swikelelaho zwinzhi kha polotiki, ikonomi, matshilisano na mahumbulele. Pfufho yo ṋetshedzwa hu tshi dzhielwa nṱha Minisiṱa Vho Hanekom kha u shela mulenzhe kha nyanḓano vhukati ha Germany na Afrika Tshipembe nga tshifhinga tsha musi vha Minisiṱa wa Saintsi na Thekinoḽodzhi.
e. UtTamela mashudu vhathu vhoṱhe vha maMuslim Ramadan yo shudufhadzwaho.
5.2. Ri ṱahisa ndiliso dzashu kha zwi tevhelaho:
a. Vhathu vha Saharawi kha u fhira fhano shangoni ha Muphuresidennde Vho Mohamed Abdelaziz.
b. Muṱa wa ha Browde kha u lovha ha Adivokheithi Vho Jules Browde SC vhe vha imelela zwigidigidi zwa vhathu vhe vha vha vha tshi khou fanela u bviswa ngomu nḓuni dzavho fhasi ha Mulayo wa Fhethu wa Zwigwada nga tshifhinga tshivhi tsha khethululo. Advocate Browde vho imelela vhalwela mbofholowo vha si gathi, hu tshi katelwa na Phuresidennde dza kale dza African National Congress Vho Nelson Mandela na Vho Oliver Tambo. Vho vha muṅwe wa muraḓo wa vho thomaho dzangano ḽa Maaxennḓe a Pfanelo dza Vhathu.
c. Muṱa, khonani na tshitshavha tsha vhurereli nga ha u lovha ha Vhafunzi Vho Dokotela Simon Gqubule. Ndi muṅwe wa vharangaphanḓa vha vhurereli shangoni ḽashu, muakhademi na ḽizhakanḓila la ḽilwela mbofholowa. Vho Dokotela Gqubule vho pfufhiwa nga Order of Luthuli ya Musuku nga dzi 28 Shunduthule 2016 nga Muphuresidennde, hu tshi khou dzhielwa nṱha u shela havho mulenzhe kha nndwa ya u lwela mbofholowo na kha sia ḽa pfunzo na vhurereli.
d. Muṱa na khonani dza mutambi makone wa kale na mutshimbidzi Vho Nyembezi Kunene, vhe vha lovha nga murahu ha u lwala lwa tshifhinga tshilapfu. Vho Kunene vho vha na buḓo ḽavhuḓi nahone vho shela mulenzhe zwi vhonalaho kha u bveledzela phanḓa nḓowetshumo ya fiḽimu dzapo.
e. Muṱa na khonani dza mugudisi wa kale wa Bafana Bafana, Vho Ted Dumitru, vhe vha vha na budo ḽavhuḓi musi vha tshi gudisa vhatambi kha Kaizer Chiefs, Mamelodi Sundowns na Orlando Pirates. Vho dovha hafhu vha vha mugudisi wa Bafana Bafana ngei kha Khaphu ya Dzitshakha ya Afrika nga 2006.
f. Muṱa, khonani na vhathu vha Nigeria kha u lovha ha ḽizhakanḓila ḽa bola ya milenzhe ḽa Nigeria, Vho Stephen Keshi. Vho wina Tshiphuga tsha Dzitshakha tsha Afrika sa mutambi khathihi na sa mugudisi, nahone vho shela mulenzhe kha bola ya milenzhe ya Afrika na ya ḽifhasi.
g. Ri fhethu huthihi na tshitshavha tsha ḽifhasi kha u lilisa ngwena ya mavili ya kale ya tshilemeleme nahone ramitambo wa dzitshakha Vho Muhammad Ali. Vho Ali vho vha muthu ane vhanzhi vho guda khavho ḽifhasini ḽoṱhe nahone vho shumisa maimo avho u vha phangami ya u lwela pfanelo dza vhathu, vhulamukanyi na u eḓana.
6. U tholwa
U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu.
6.1. Tshikwama tsha u Maanḓafhadza Lushaka:
Vho Philisiwe Mthethwa vho tholwa hafhu sa Mulanguli Muofisiri Muhulwane (CEO).
6.2. Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku:
Vho Nondumiso Mandisa Tshikwatamba sa CEO.
6.3. Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano ḽa Afrika Tshipembe:
Vho Thokozani William Magwaza sa CEO.
6.4. Muhasho wa Vhulimi, Maḓaka na Vhureakhovhe:
Vho Michael Mlengana sa Mulanguli Guṱe.
Mbudziso: Vho Nebo Legoabe (Mulangi Guṱe o tou farelaho wa GCIS)
Luṱingo: 082 453 2874
