1.1. Hi tsundzukile mihlelo ya tiejensi to kala ta misava hinkwayo Fitch, Standard & Poor’s na Moody’s, leti ti tiyisiseke nakambe xiyimo xa vuvekisi xa Afrika-Dzonga eka ku kariwa ka swikweleti no hlayisa nanguteko wa rona wo tshamiseka. Mihlelo yo kariwa yi tiyisisa ntirho lowu ya ka emahlweni hi mfumo wo cinca ikhonomi no nyika tiko ndhawu yo enela yo ya emahlweni no tirhisa makungu ya wona yo nghenelela.
1.2. Ntirho wo tinyiketela wa Xipano xa Afrika-Dzonga lexi seketeriweke hi mfumo, mabindzu na mitirho xi tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri papalata xiyimo kariwa tanihi xiyimo xa malakatsa. Afrika-Dzonga ri le ku tirhiseni ka tiphurogireme to suka eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) leswi nga ta tiyisisa leswaku tiko ri tshama ri ri ndhawu ya vuvekisi. Leswi swi kombisa leswaku loko hi tirha swin’we hi nga hlanganyeta nakambe ikhonomi ya hina, ku koka rinoko eka vuvekisi no tumbuluxa mitirho leyi lavekaka swinene eka vaaki va Afrika-Dzonga.
1.3. Hambileswi Swimakiwa Hinkwaso Swa Tiko (GDP) xa ntiyiso xi nga ya ehansi hi 1.2% eka kotara yo sungula ya 2016, hi ku ya hi tinhlayo leti nga humesiwa hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga (Stats SA), mfumo wu le ku tirhiseni ka minghenelelonkulu eka tisekithara leti nga khumbheka swinene ku fana na vurimi, swifambo, gezi na migodi, leswi nga eku ololoxiweni hi Operation Phakisa, ku pfulela swiphiqo eka nkulo.
1.4. Ku endliwa ka swipimiwa swa GDP leswaku swi va exikarhi sweswi swi kumeka eka Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga. Hi ku ya hi matimu, vutihlamuleri byo hlengeleta no hangalasa sisiteme ya Afrika-Dzonga ya tiakhawunti ta rixaka a ku ri leswaku Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga ti na vutihlamueri eka swipimiwa swa matirhele swa GPD swa lembe na tikotara loko hi le tlhelo Banginkilu ya Tiko yi humesile swipimiwa swa kotara swa maxavele swa GDP.
1.5. Tanihi mfumo hi hlamula swilaveko swa vaakatiko naswona ku tirha swin’we hi le ku cinceni ka vutomi bya vaaki va Afrika-Dzonga. Feme yo basisa mati ya R116 miliyoni eSteytlerville, ehandle ka Port Elizabeth eKapa Vuxa, yi ta lwa na mpfumaleko wa mati. Leyi yi simekiwile hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (the dti), hi Phurogireme ya Switirhisiwa ya Nkoka, Ndzawulo ya Mati na Nkululo na Masipala wa Muganga wa Baviaans.
Eka tiko leri mati ya kalaka, feme leyintshwa yo basisa mati yi ta tumbuluxa tshaku ra muganga na mabindzu ku fikelela 24 wa tilitara hi sekondo ku suka eka nhungu ku fikela eka 10 wa tilitara, leswi nga ringanela ku fikelela laveko wa mati eSteytlerville eka malembe ya 15 lawa ya ta ka.
Feme leyintshwa yi vumba xiphemu hinkwaxo xa nhluvukiso wa ikhonomi ya dorobantsongo tanihileswi ri tisaka ntshamiseko eka van’wamapurasi, mabindzu lamantsongo na vavekisi. Mali yo suka eka dti yi ya eka Masipala wa Muganga wa Baviaans ya switirhisiwa yi fikelerisile laha phurojeke yi nga tumbuluxa kwalomuya ka 238 wa mitirho yo aka edhawini liya. Phurojeke i xikhiya xo ndlandlamuxa nkulo wa ikhonomi no tumbuluxa mitirho leyi lavekaka swinene.
1.6. Tanihi xiphemu xa phurogireme yo pfuxelela swiporo, Khabinete yi amukerile ku ringetiwa ka Ejensi ya Vakhandziyi va Switimela ya switimela swintshwa swa vakhandziyi swa X’Trapolis Mega ya Afrika-Dzonga.
Switimela swintshwa swa xiyimo xa le henhla swi ta tirha hi Nhlangula lembe leri swi na mavanti ya otometiki, tindlela ta tiphaseji to pfuleka exitimeleni hinkwaxo, xihisisa na xititimerisi xa moya na thelevixini leyi tirhaka hi tikhebulu ku ndlandlamuxa vuhlayiseki bya vakhandziyi.
Switimela leswi swi hlanganisa vaaki va Afrika-Dzonga no tirha ntirho lowukulu eku seketeleni ka swifambo swa mani na mani no hlanganyeta nkulo.
1.7. Eku kotiseni ku antswa ka mabindzu lamantsongo Vutameri bya Tiko na Khansele ya Mabindzu ya Vantima swi tumbuluxile senthara yo endzela leyi nga ta pfuna mabindzu lamantsongo hi ku titsarisela eka Nhlayisaswitiviwa ya Vaphakeri ya le Xikarhi (CSD), swivutiso swa tithendaraxitironiki na vukorhokeri byin’wana bya tikhasimende ta Vutameri bya Tiko.
Leswi swi famba nkarhi wo leha eku hunguteni ka mitolovelo ya matirhelo no endla swi olova eka mabindzu, ngopfungopfu mabindzu lamantsongo, ku tirhisa swivandla swa ikhonomi no hoxa xandla eka nhluvukiso wa ikhonomi na tiko ra hina.
1.8. Hi hlohlotela vaphakeri va vukorhokeri va sweswi na lava tsakelaka ku titsarisela eka CSD, lexi ku nga xihlovo xa vuxokoxoko bya vaphakeri hinkwavo eka swiphemu hinkwaswo swa mfumo. Xikongomelo xo endla leswaku nhlayisaswitiviwa ya vaphakeri va mfumo yi va exikarhi i ku hunguta ku endliwa hi kambirhi ka matshalatshala na ku durheliwa eka muphakeri na mfumo haswimbirhi loko hi le tlhelo ku kotisiwa tiphurosese to maxavelo ya xitironiki.
1.9. Ku hoxa xandla ko ya emahlweni eka ku tumbuluxiwa ka mitirho yo khomeka i nkatso wa nkulo wa ikhonomi lowu a wu khomiwile Nkombiso wa Mitirho ya Rixaka ehansi ka nhlokomhaka: “Samiti ya Mitirho na Nkombiso wa Mitirho – ntirho wa mina vumundzuku bya mina”. Pfhumba leri ri nyika matimba hi vuswikoti byo olova eka lava pfumalaka mitirho, vuxokoxoko na musecho wa xikandza hi xikandza eka swivandla swa mitirho, ngopfungopfu kwalahaya ka ku dyondza ku ya emahlweni, ku titirha, tikhooparethivhi na tiphurogireme ta mitirho ya vaaki.
1.10. Ku pasisiwa ka Nawumbisi wo Tekiwa ka Nhundzu hi Mfumo hi Palamende swi nyika ku titshemba ka xinawu eka Mfumo ku ya emahlweni no tirhisa phurogireme ya tiko ra hina ya cinco lowukulu wa ikhonomi ya vanhu ku ololoxa xivutiso xa misava hi matimba exikarhi ka ajenda ya wona. Swi hlamusela “phurosese ya mafambiselo yo ka ya nga voyamelangi etlhelo rin’we” leyi vulawuri byin’wana ni byin’wana byo teka nhundzu byi faneleke byi ya landzelela. Nawumbisi lowu wo Tekiwa ka Nhundzu hi mfumo na Nawu lowu ku nga xivono swi nyika ku hetiseka ka maendlele, ku titshembha na ku tekiwa ko tala ka nhundzu hi mfumo loku nga fanela vaaki, ku katsa no vuyiseriwa misava. Munhu kumbe muganga lowu nga tekeriwa nhundzu eka madzana ya malembe lawa ya hundzeke wu faneriwile eka xiyimo lexi nga nyikiwa hi Nawumbisi lowu ku fikela eka ku vuyiseriwa ka nhundzu yaleyo kumbe ndzulamiso lowu twalaka.
Wu tlhela wu veka milawu leyi mfumo wu nga endlaka xikoxo xa misava “hi leswi nga fanela vaaki” na “hi xikongomelo xa vaaki”. Nawumbisi wu landzela matirhele ya Nawumbisi wa Timfanelo na Xinawana xa Nhundzu leswi faneleke ku landzeleriwa eka mhaka ya ndziriso wo tekeriwa nhundzu. Swi ta tlhela swi pfumelela vinyi va tinhundzu ku rilisiwa hi ndlela ya kahle no ringanela.
Loko se wu sayiniwile tanihi nawu, Nawumbisi wu cinca Nawu wo Tekiwa ka Nhundzu, 1975 (Nawu wa vu 63 wa 1975).
1.11. Nkatso wa nkulo i xikongomelo xa Khansele ya Vutsundzuxi yo Nyika Matimba eka Ikhonomi ya Vantima hi Anamo (B-BBEE) hi Phuresidente leyi nga hlangana sweswinyana. Khansele ya Vutsundzuxi ya B-BBEE yi le ku tirheni ekusuhi na Ntlawa wa Ntirho wa Xiphurofexini wa Phuresidente, lowu nga tumbuluxiwa hi Phuresidente Jacob Zuma, ku tiyisisa leswaku timhaka leti khumbhaka vanhu va ntima va xiphurofexini va langutiwa.
Nhlengeletano i nkombiso wun’wana wa moya wa ku twanana na xinakulobye ku hlanganyeta nkatso wa nkulo wa ikhonomi, ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni xikongomelo xa BEE leswaku hi ta kota ku ya emahlweni eku cinceni no endla leswaku ikhonomi ya hina yi nga yi hi rixaka.
1.12. Afrika-Dzonga i ro sungula yi nghenelela eka Foramu ya Thekinoloji ya Mahungu (IT) ya Misava Hinkwayo ya Vunhungu ya masiku mambirhi eKhanty-Mansiysk, Russia, laha ri nga yimeriwa hi Holobye Faith Muthambi. Foramu yi ta sungula hi ti 8 ku fikela ti 9 Khotavuxika 2016, na matimba ya sayense na thekinoloji ku ololoxa mitlhontlho yin’wana leyikulu eka tisisiteme ta hina ta dyondzo na rihanyo. Varhumiwa eka foramu va katsa vayimeri va swa mabindzu, mihlangano ya xiphurofexinali, vulavisisi, vatokoti va swa dyondzo na IT ku suka eka swirho swa matiko ya BRICS (Brazil, Russia, India, China na Afrika-Dzonga).
1.13. Khomferense ya Vufambisi bya Malakatsa ya Lembe na Lembe ya Vutlhanu, leyi tivekaka tanihi Khoro, leyi rhangeriweke hi Holobye wa Timhaka ta Mbango ehansi ka nhlokomhaka “Ku Ndlandlamuxa ku tumbuluxiwa ka swilo swintshwa no Tlakusa Nhluvukiso wa Mabindzu” yi kongomanile no antswisa mphakelo wa vukorhokeri, ku tiyisisa ku hatlisisiwa ka tiphorogireme ta vufambisi bya malakatsa ku tlakusa ikhonomi yo tumbulaxa nakambe swilo hi malakatsa, loko hi le tlhelo ku yisiwa vaaki va hina vo tala eka ikhonomi leyikulu, hi ku hatlisisa mfikelelo eka swivandla swa mitirho na sekithara ya malakatsa.
1.14. Ku humesiwa ka mimbuyelo ya vukamba-tinkota ta mimfumo ya miganga ya 2014/15 swi komba ku antswa ka mimbuyelo ya vukamba-tinkota hi timasipala ku sukela eka 2010/11 ku ya fikela eka 2014/15.
Timasipala to hlaya leti nga kuma vukamba-tinkota bya timali lebyi baseke ku nga ri na leswi nga kumiwa ti tlakukile ku sukela eka 13 ku fikela eka 54. Ku ya emahlweni, mihlangano ya timasipala yo engetelela ya 18 yi kumile xiyimo xa vukamba-tinkota lexi baseke, ku teka ntsengo wa nhlayo wa vukamba-tinkota ku ya eka 72 eka nkarhi wa sweswi. A ku ri na ku hunguteka kukulu eka mikaneto na mpfumaleko wa vumbhoni hi vakamba-tinkota, leswi nga ya ehansi hi kwalomuya ko tlula 30% hi 2010/11 ku ya eka 11% wa timasipala eka nkarhi wa sweswi.
Ku antswisiwa loku eka mimbuyelo ya vukamba-tinkota ya timasipala yi vi le mbuyelo wa Phurogireme ya Tlhelela eMasunguleni, Operation Vukamba-tinkota byo Basa, vurhangeri bya matimba, vufambisi bya timali lebyi nga antswisiwa na matirhelo na vuhlayisi bya tirhekhodo.
1.15. Khabinete yi tsundzukile eka xiboho lexi nga endliwa hi Khotonkulu ya Aphili leyi nga tivisa leswaku Pholisi ya Rhurho wa Vuhaxi bya Xidijiti hi 2015 a byi le nawini, a byi tirhi no byi veka etlhelo. Hofisi ya Phuresidente, tindzawulo ta Vuhlanganisi, Ndzawulo ya Switirhisiwa swa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Poso, Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa ku katsa na Mabindzu na Vumaki swi ta tsundzuxa mfumo eka switandzhaku swo helela swa xiboho.
1.16. Na Mihlawulo ya Mimfumo ya Miganga leyi ku nga vekiwa leswaku yi ta va hi Ravunharhu, 3 Mhawuri 2016, mavandla hinkwawo ya tipolitiki ya fanele ku landzelela milawu ya matikhomelo ya mihlawulo, leyi mavandla hinkwayo yi nga yi sayina. Leyi yi boha mavandla hinkwawo lawa ya nghenelelaka eka mihlawulo ku tirha ntirho wa wona wo tiyisisa mihlawulo yo ntshuxeka no ka yi nga voyamelangi etlhelo rin’we. Mavandla ya tipolitiki na vaseketeri va fanele ku landzelela Vumbiwa naswona lava nga ta voniwa milandzu ya migingiriko ya vugevenga va ta hlangana na matimba ya nawu hi ntalo. Hi nkarhi wa sweswi wa mpfumaleko wa ntiyiselo hi swa tipolitiki, Holobye wa Maphorisa u tumbuluxile xipano xileriso xa mitirhonyingi lexi nga vumbiwa hi Vunhlori bya Vugevenga bya Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS), Vukorhokeri bya Vufokisi, Vulawuri bya Nkongomiso wa Vulavisisi bya Vugevenga (Hawks) na Forensiki ku seketela xivono xa Mbuyelo wa Vunharhu wa Rimba ra Kungu ra Kotara ya le Xikarhi, lowu vulaka leswaku “Vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga va hlayisekile no titwa va hlayisekile”.
1.17. Eka mhaka ya xitiviso xa khombo lexi nga humesiwa hi Embasi ya United States (US) ePitori. Khabinete yi tiyisisa xitatimende lexi nga humesiwa hi Hofisi ya Phuresidente xa leswaku Xiphemu xa Vuhlayiseki xi hlanganile tolo ku burisana hi mhaka leyi ku ya emahlweni, hi nhleketo wo tiyisisa vuhlayiseki byo ya emahlweni eka hinkwerhu laha tikweni.
Ku engetelela, Mfumo wa Afrika-Dzonga wu ta ya emahlweni wu burisana hi mhaka leyi na Mfumo wa US tanihi ntirhisano wo ya emahlweni eka timhaka ta vuhlayiseki exikarhi ka matiko lawa mambirhi. Afrika-Dzonga na US ya ta ya emahlweni ya tiphina hi vuxaka bya matimba no saseka eka tindhawu to hambanahambana ta ntirhisano ku katsa na timhaka ta tipolitiki, ikhonomi, swa vanhu na vuhlayiseki.
1.18. Lemba leri ri fungha anivhesari ya vu 40 yo tsundzuka ku kombisa ku vilela ka ti 16 Khotavuxika 1976, loku nga cinca andlalo wa tipolitiki ta vanhu eAfrika-Dzonga.
Phuresidente Zuma u ta rhangela mafambiselo ya Siku ra Vantshwa ra Rixaka eXitediyamu xa Orlando eSoweto hi ti 16 Khotavuxika 2016 ehansi ka nhlokomhaka: “Vantshwa va yisa Afrika-Dzonga eMahlweni”.
Leswi nga ta humelela swi ta katsa Mbulavulonkulu hi Phuresidente na ntirho wo andlala swiluva eka Xitsundzuxo xa Hector Pieterson.
Khomferense yo hlawuleka ya vahangalasi va mahungu yi ta khomiwa hi Ravumbirhi, hi ti 14 Khotavuxika 2016 ku nyika vuxokoxoko byo hlaya, eka phurogireme ya Siku ra Vantshwa. Vaholobye na Swandla swa Vaholobye a va ri karhi va burisana na vanhu va hina, ngopfungopfu vantshwa hi nhweti leyi ku va hlohlotela ku teka swivandla eka tisekithara to hambanahambana ku antswisa vutomi bya vona no va pfumelela ku hoxa xandla hi ku hetiseka eka nhluvukiso wa ikhonomi na tiko. Tiphurogireme ta Vaholobye lava ngheneleleke eka Phurogireme ya Nhweti ya Vantshwa ti ta humesiwa eka tiwebusayiti ta mfumo na tipulatifomo ta vuhangalasi bya mahungu ya vanhu.
1.19. Hi ku sungula ka nkarhi wa ngoma, vantshwa vo tala va majaha va le ku tilunghiseleni ku nghena eka ntirho wa gondzo ro ya eka vutswatsi.
Mfumo, hi ku rhangeriwa hi Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xinto (CoGTA), wu tirhisana na Mihlangano ya Vurhangeri bya Xinto na swirho hinkwaswo ku tiyisisa leswaku nkahi wa ngoma wa 2016 wu hlongorisana na “Ziro wa Mafu” lowu fambisiwaka hi nhlokomhaka – “Hi Rhandza Xinto xa Hina, Hi Tekela eNhlokweni Vutomi bya Vantshwa va Hina”.
Mindyangu, vatswari na vahlayisi va ximfumo va fanele ku tiyisisa leswaku vantshwa va xinuna va langha swikolo swa ngoma leswi tirhaka hi nawu, laha ku kambela ko sungula ku endliwaka, na vahandzuri lava nga leteriwa no tiviwa hi vatswari.
Miganga yi komberiwa ku mangala migingiriko yin’wana ni yin’wana leyi nga ri ki enawini eka 0800 111 166 kumbe hexithege ntiyiselo wa ziro eka mafu ya le ngomeni.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Phuresidente wa Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga, Phuresidente Jacob Zuma, u hlawuriwile eka Phanele ya Xiyimo xa le Henhla ya Varhangeri va Matiko; naswona Mulawuri-Angarhelo wa Ndzawulo ya Mati na Nkululo u thoriwile tanihi Sherpa (mutirhelamfumo kumbe muyimelatiko loyi a tirhaka ntirho wo lulamisela khomferense ya Samiti loko yi nga si fika) eka Phuresidente wa Afrika-Dzonga tanihi Xirho xa Phanele eka Phanele ya Xiyimo xa le Henhla eka Mati.
Bodo ya Vutsundzuxi eka Mati na Nkululo ya Matsalana-Angarhelo wa Nhlangano wa Tinxaka (UNSG) yi ringanyetile ku tumbuluxiwa ka Phanele ya Xiyimo xa le Henhla eka Mati ya Varhangeri va Matiko ku rhangela nseketelo wa pfhumba eka mati no tolovela, hi ku landzela ku tekiwa ka Ajenda ya Nhluvukiso ya 2030 hi UNSG hi Ndzhati 2015.
Phanele yi ta hatlisisa ku tirhisiwa ka Xikongomelo xa Vutsevu xa Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha (mati mo basa na nkululo), lexi nga pfuxelela xikongomelo xa nkoka wo enta wa ku cinca ka maxelo eka ntila wa mati. Hi le ka mhaka leyi naswona na dyandza leri phikelelaka leri nga kona etikweni hinkwaro, Xipano xa Afrika-Dzonga xi hlohloteriwa ku nghenelela eka ku basisa milambu, swinambyana na switsevetseve hi ti 18 Mawuwani, tanihi xiphemu xa migingiriko ya Siku ra Mandela ra lembe na lembe ra Afrika-Dzonga.
2.2. Pulani ya Vuhlanganisi eka Xivono xa NDP 2030 yi kombisa matirhiselo ya NDP naswona yi ta vula nkoka wa NDP eka vaaki va Afrika-Dzonga. Mbhurisano wo hlawuleka na vahangalasi va mahungu wu ta khomiwa ku hlamusela pulani ya vuhlanganisi, ntirho wa xigandlo, swiletelo swo navetisa na matirhiselo ku tiyisisa maendlelo ya vuhlanganisi yo fana eka tindzawulo hinkwato ta mfumo na tiejensi leti byi tirhisaka.
2.3. Xiviko eka Xiyimo xa ku Onhiwa ka Misava yo Nona eAfrika-Dzonga na ku onha ka swona eka ikhonomi ya laha kaya na ku tirhisiwa ka tipulani leti yelanaka ku ololoxa mitlhontlho leyi.
Switandhaku swa ku Onhiwa ka Misava yo Nona, ku Onhiwa ka Misava na Dyandza swi kanganyisa matshalatshala lawa ya kongomisiweke eku hunguteni ka vusweti, ku sirhelela nhlayiseko wa swakudya, ku ndlandlamuxa nkoka wa mati na ntalo, ku tiyisela no tolovela cinco wa maxelo ku katsa no fikelela nhluvukiso wa nkarhi wo leha.
Hi ndlela leyi, Afrika-Dzonga ri tivisile switirho swo hlaya swa nawu, tipholisi, tipulani, tiphurogireme to vonaka leti nga kongomisiwa eku ololoxeni ka ku onhiwa ka misava yo nona na ku onhiwa ka misava eka swiyimo hinkwaswo. Minghenelelo leyi yi hoxa xandla eka ku hlayisa no ndlandlamuxa ikhonomi ya vanhu loko hi le tlhelo ku tumbuluxiwa swivandla swa mitirho, nhluvukiso wa vuswikoti no tlakusa vutomi.
2.4. Ku humesiwa ka xiviko lexi swi hoxa xandla eka ku tekeriwa enhlokweni ka Khotavuxika ti 17 tanihi Siku ra Misava Hinkwayo ro Lwa na ku Onhiwa ka Misava yo Nona na Dyandza, leri nga tivisiwa hi Huvonkulu ya UN. Siku ra Misava Hinkwayo ro Lwa na ku Onhiwa ka Misava yo Nona ra lembe leri ri seketela nkoka wa nkatso wa ntirhisano ku vuyisela ematshan’wini no ololoxa misava leyi nga onhiwa no hoxa xandla eku fikeleleni ka Swikongomelo swa Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha. Hi ku endla sweswo, Afrika-Dzonga ri hetisisa swiboho swa rona ehansi ka Ntwanano wa UN wo Lwa na ku Onhiwa ka Misava yo Nona.
2.5. Xiviko xa nhlamulo eka timhaka leti nga kumiwa eka Komiti ya UN eka Timfanelo ta N’wana, xi pasisiwile. Leswi swi yelana na xiviko xa vumbirhi eka matirhiselo ya Ntwanano eka Timfanelo ta N’wana na Maendlelo lawa ya nga Boheki eka ku Xavisiwa ka Vana, Ku Xavisa Miri hi Vana na Phonogirafi ya Vana.
Leswi swi ta langutiwa eka Sexini ya vu 73 leyi nga ta khomiwa eGeneva ku sukela hi ti 13 ku fikela ti 30 Ndzhati 2016. Khabinete yi tlhele yi tsunduka ku sunguriwa ka phurosese yo hlengeleta switiviwa eka swiviko swa nkarhi lowu ta ka wa ntwanano eka Tsalwa ra le Afrika eka Timfanelo na Nhlayiseko eka N’wana na Ntwanano wa UN eka Timfanelo ta N’wana leri nga ta yisiwa hi ti 7 Sunguti 2017 na ti 15 Mawuwani 2017, hi ku landzelelana.
2.6. Swibumabumelo na swiringanyeto ku suka eka Xiviko xa Angarhelo eka Vuhleri bya ku tirhisiwa ka Mpfampfarhuto wa Tirhele eka Mahanyele ya Vanhu wa 1997 swi pasisiwile. Leswi swi ta hatlisisa Mpfampfarhuto wa Tirhele eka Mahanyele ya Vanhu, lowu xaxametiweke na xirhangana xa mfumo xo aka miganga leyi khomaneke, yo hletelana, ya nkarhi wo leha no hlayiseka.
Swibumabumelo swi kongomise eka swirhangana eka NDP, leswi boxaka nsirhelelo wa vanhu na nhlayiseko wa vanhu lowu hluvukisekaka tanihi tindlela to ya emahlweni no humelala eka nhluvukiso wa vanhu. Ku tirhisiwa ka leswi swi ta va maendlelo ya kahle eka vutomi bya vanhu lava nga eka nxungeto, lava Iava tsandzekaka ku tipfuna naswona va hanyaka eka vusweti swinene, ngopfungopfu vavasati, vana na vanhu lava hanyaka na vutsoniwa. Swi ta tiyisisa leswaku mitlawa yaleyo yi va na mfikelelo eka xitshatshana xo tiya lexi nga boxiwa xa vukorhokeri bya nhluvukiso wa vanhu lebyi lavekaka ku antswisa xiyimo xa vona xo hanya no ndlandlamuxa mahanyelo ya vona tanihi vanhu.
2.7. Afrika-Dzonga ri ta nghena eka Ntwanano-Ndzhundzhuluxo eka ku Rhurhisiwa na Rhipabuliki ya Botswana, hi ku ya hi tsalwa 231(1) ra Vumbiwa.
Xikongomelo i xa ntirhisano wo hetiseka swinene exikarhi ka Afrika-Dzonga na Botswana ku fambisa swikombelo swo rhurhisiwa ku suka eBotswana laha xigwevo xa rifu ku nga xigwevo lexi kotekaka.
Leswi swi tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga a ri nge he vi vuchavelo byo hlayiseka bya swigevenga hi ku nyika ku rhurhisiwa ka vabaleki no fambisa ku hetiseka ka vulawuri bya vuhlayisi bya nawu eku siveleni, ku lavisisa no senga milandzu.
2.8. SAPS eka nkarhi lowu ta ka yi ta humesa xiviko xin’we xa lembe xo katsakanya na tinhlayonhlayo ta vugevenga hi kotara. Xiviko xo katsakanya xa lembe xi ta amukela ku cinca eka tinhlayonhlayo ta vugevenga leswi nga va ka mbuyelo wa ntiyisiso wa nkoka na micinco leyi yelanaka na xiyimo xa milandzu leyi humelelaka exikarhi ka lembe leri ku vulavuriwaka hi rona.
Xilaveko xa tinhlayonhlayo ta nkarhi na nkarhi xi ta kotisa ku antswa ku endliwa ka swiboho hi mfumo ku ololoxa timhaka to suka eka mikhuva ya vugevenga. Leswi swi hoxa xandla eka phuphu ya NDP, leyi hlamuselaka leswaku vanhu eAfrika-Dzonga va fanele ku hoxa xandla eku akeni ka miganga leyi hlayisekeke.
3. Milawumbisi
3.1. Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wa Mfanelo yo Kopa na Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wa Nsirhelelo wa Vatlangi yi ta tivisiwa ePalamende. Nawu wa Mfanelo yo Kopa, 1978 (Nawu wa vu 98 wa 1978) na Nawu wa Nsirhelelo wa Vatlangi, 1967 (Nawu wa vu 11 wa 1967) yi salerile endhaku naswona a yi landzeleli ku cinca eka xiyimo swo hlaya kumbe ku tirhana na timhaka ta xidijiti.
Leswi swi xaxametiwile na swikongomelo swa NDP swo ndlandlamuxa ku tumbuluxiwa ka swilo swintshwa, matirhelo yo antswisiwa, tshalatshala ra matimba swinene ra vutivi bya ikhonomi na nsecho wo antswa wa ku vuyeriwa ko hetiseka no koteka.
Mpfuxeto wa sweswinyana wa pholisi wu vekiwile eka xilaveko xo xaxameta nawu wa Nhundzu ya swa Vutlharhi na nkarhi wa xidijiti na mihluvukiso eka xiyimo xa matlhelo yo tala. Leswi swi tlhela swi hlayisa endlelo ra pholisi yin’we eka xiyimo xa rixaka na xa misava hinkwayo ku suka eka mfumo. Mpfuxeto lowu tlhela wu katsa ku hlanganisiwa ka key mikotekonkulu eka ndhawu ya mfanelo yo kopa na nsirhelelo wa vatlangi.
4. Mitlangu leyi ta ka
4.1. Komiti ya Vaholobye yi le ka xiyimo xo hetelela xo lulamisela ku khoma Khomferense ya vu 21 ya Misava Hinkwayo ya AIDS, leyi nga ta khomiwa eSenthareni ya Tihlengeletano ta Misava hinkwayo ya Inkosi Albert Luthuli eDurban ku sukela hi ti 18 ku fikela ti 22 Mawuwani 2016, leyi nga ta khomiwa kun’we hi mfumo na Nhlangano wa Misava hinkwayo wa AIDS.
Afrika-Dzonga ri tiyimiserile ku khoma khomferense, leyi nga ta ndlandlamuxa vumaki bya vupfhumba, mabindzu lamantsongo, ma le xikarhi, na lamakulu, na sekithara ya mabindzu lama nga ri ki ya ximfumo.
Khomferense yi nyika xivandla xa nkoka etikweni ku kombisa ku humelela ka rona lokukulu eku ololoxeni ka timhaka ta HIV na AIDS. Yi na nkoka eka misava hinkwavo tanihileswi yi kokaka rinoko ra vangheneleri va le xikarhi ka 18 000 ku ya eka 20 000 ku suka eka 180 wa matiko. Varhangeri va misava hinkwayo ku suka eka mfumo, varhangeri va tipoliti, vakaputeni va vumaki, vaakatiko, vanakulobye va nhluvukiso na swikolo swa nghenelela.
Nhlengeletano leyi landzelaka ya IMC yi ta khomiwa eDurban naswona yi katsa ku kamberiwa ka switirhisiwa. Mbhurisano wo hlawuleka na vahangalasi va mahungu wu ta khomiwa hi Musumbhunuko, 13 Khotavuxika 2016.
4.2. Phuresidente Zuma u ta teka rendzo ra Phuresidente ra Nandzeleriso ra Siyahlola ku ya eKwaggafontein eMpumalanga hi Ravuntlhanu, 10 Khotavuxika 2016.
Rendzo leri ri landzela mimbhurisano ya Phuresidente na vaaki va Afrika-Dzonga hi Nyenyenyani 2016 eMarabastad ePitori laha vakhandziyi va boxeke timhaka ta mitlhontlho ya mphakelo wa vukorhokeri eKwaggafontein.
Phurogireme ya Phuresidente ya Nandzeleriso ya Siyahlola yi ta pfumelela Phuresidente Zuma na varhangeri va mfumo ku vona ku humelela ko sungula na mitlhontlho endhawini. Phuresidente u ta tirhisa rendzo ku hlamula ku ya emahlweni mitlhontlho leyi vatshami va hlanganaka na yona eka Masipala wa Muganga wa Thembisile Hani.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu leti nga embangwini
5.1. Hi hoyozela no hundzisa ku navelela ka kahle eka lava landzelaka:
a. David Gatebe na Charné Bosman ku va va winile eka swiyimo swa vavanuna na vavasati eka 2016 Comrades Marathon. Gatebe u tlhele a endla rhekhodo yintshwa ya ntsutsumo wa le hansi wa tlhanu wa tiawara na 18 wa timinete.
b. Xitiviso xa leswaku feme ya Ntlawa wa Volkswagen ya Afrika-Dzonga (VWSA) eUitenhage eKapa Vuhumadyambu yi tekiwile tanihi feme ya vutumbuluxi ya le henhla eka netiweke ya vutumbuluxi ya misava hinkwayo ya VW hi 2015. VWSA yi kumile xikoro xa le henhla xa nkoka wa nxavo wa 113.2% exikarhi ka 13 wa tifeme emisaveni hinkwayo.
c. Vatimeli va Ndzilo va Afrika-Dzonga va 301 ku suka eka Phurogireme ya Tirhela Ndzilo ya Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango, lava ye ke eCanada, ku ya pfuneta valawuri kwale ku lwa na ndzilo wa le nhoveni lowu a wu pfurha wu nga lawuleki nhweti hinkwayo. Khabinete yi va navelela swa kahle no vuya va hlayisekile.
d. Ku nyikiwa ka Xileriso xa Matirhelo ya Xiyimo xa le Henhla eka Holobye Derek Hanekom, leswi ku nga ku xiximiwa ka le henhla loku Jarimani ri ku nyikaka eka vanhu loko va humelerile eka swa tipolitiki, ikhonomi, swa vanhu na vutlharhi. Lexi xi nyikiwile hi ku lemuka ku hoxa xandla ka Holobye Hanekom eka ntirhisano exikarhi ka Jarimani na Afrika-Dzonga hi nkarhi wa yena tanihi Holobye wa Sayense na Thekinoloji.
e. Ku naveleriwa Mamozileme hinkwawo lava ya tinghenelerisaka Ramadan yo kateka.
5.2. Hi rhumela mahungu yo chavelela eka lava landzelaka:
a. Vanhu va Saharawi eka ku hundza emisaveni ka Phuresidente Mohamed Abdelaziz.
b. Ndyangu wa ka Browde eka ku hundza emisaveni ka Advocate Jules Browde SC loyi a yimeleleke madzana ya vanhu lava a va ri eku rhurhisiweni emakaya ya vona ehansi ka Nawu wa Ntlawa wa Tindhawu ehenhla ka nxaniso wa tipolotiki hi nkarhi wa xihlawuhlawu. Gqweta Browde u yimerile vatinyiketeri vo hlaya vo lwa na xihlawuhlawu, ku katsa na khale ka Vaphuresidente va African National Congress Nelson Mandela na Oliver Tambo. Hi yena xirhomutumbuluxi xa Magqweta ya Timfanelo ta Ximunhu.
c. Vandyangu, vanghana na vaaki va swa vukhongeri eku hundzeni emisaveni ka Rheverende Dokodela Simon Gqubule. I un’we wa varhangeri va le henhla va vukhongeri laha tikweni, swidyondzeki na tinhenha ta nyimpi ya ntshuxeko. Dokodela Gqubule u nyikiwile Xileriso xa Luthuli xa Silivhere hi ti 28 Dzivamisoko 2016 hi Phuresidente, hi ku lemuka ku hoxa xandla ka le henhla eka nyimpi ya ntshuxeko na le ka xiphemu xa dyondzo na vukhongeri.
d. Ndyangu na vanghana va nhenha ya mutlangi wa switori na mulawuri Nyembezi Kunene, loyi a loveke endhaku ka vuvabyi byo leha. Kunene u vi le na ntirho wo tiveka swinene no va a hoxile xandla swinene eka ku ndlandlamuxiwa ka vumaki bya tifilimi bya laha kaya.
e. Ndyangu na vanghana va khale ka muleteri wa Bafana Bafana, Ted Dumitru, loyi a nga va na ntirho wo vangama loko a letela Kaizer Chiefs, Mamelodi Sundowns na Orlando Pirates. U tlhele a letela Bafana Bafana eka Khapu ya Tinxaka ya Afrika ya 2006.
f. Ndyangu, vanghana na vanhu va Nigeria eka ku lahlekeriwa hi nhenha ya bolo, Stephen Keshi. U winile Khapu ya Tinxaka ya Afrika tanihi mutlangi na muleteri haswimbirhi, naswona u hoxile xandla eka bolo eAfrika na le misaveni hinkwayo.
g. Hi tlhela hi hlangana na vaaki va misava hinkwayo eku tsundzukeni ka khale ka nhenha ya xibakele ya ntiko wa nyakatlambe na nhenha ya mitlangu ya misava hinkwayo Muhammad Ali. Ali a ri muhlohloteri eka vanhu vo tala emisaveni hinkwayo no tirhisa xiyimo xa yena ku fambisa nyimpi yo lwela timfanelo ta vaakatiko, vululami na ndzingano.
6. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka loko ku kamberiwile tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
6.1. Nkwama wo Nyika Matimba wa Rixaka:
Manana Philisiwe Mthethwa u thoriwile nakambe tanihi Murhangerinkulu (CEO).
6.2. Ejensi ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo:
Manana Nondumiso Mandisa Tshikwatamba tanihi CEO.
6.3. Ejensi ya Vuhlayiseki bya Vanhu ya Afrika-Dzonga:
Tatana Thokozani William Magwaza tanihi CEO.
6.4. Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tihlampfi:
Tatana Michael Mlengana tanihi Mulawuri-Angarhelo.
Swivutiso:
Manana Nebo Legoabe (Mulawuri-Angarhelo wo Khomela wa GCIS)
Riqingho: 082 453 2874
