Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru, ḽa 24 Shundunthule 2017, Tuynhuys, Ḓoroboni ya Kapa.
1. Mafhungo a re hone vhuponi
1.1 Khabinethe i khou vhilaedziswa nga zwiwo zwa u tambudzwa na khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi tshitshavhani tshashu. Zwiwo zwa zwinozwino zwine ndi khakhathi dzo itwaho nga vhafarisi vha vhafunani zwo ita uri vhafumakadzi vhanzhi vha re na tshivhindi vha mihaga vha ambe vha tshi lwa na u kandeledzwa ha pfanelo dzavho.
1.2 Khabinethe i ṱanganedza uri sa shango, ri bvela phanḓa na u vha na lushaka lu fhenyaho lwa vhanna, hune naho zwo ralo ri ita khuwelelo ya uri hu itwe zwinzhi kha u lwa na dwadze ḽa u vhulaha vha tshifumakadzini na zwa u tswa vhathu vha tshi rengiswa.
1.3 Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe dza lushaka uri vha farane zwanḓa u itela u kunda heḽi samba, u hanedzana na maitele maṅwe na maṅwe a khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana, khathihi na u shumisana na mapholisa na sisiṱeme ya vhulamukanyi u itela uri vhapondi vha livhane na vhuhali ha mulayo.
1.4 Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ita khuwelelo ya uri u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana hu khou bvelaho phanḓa kha hu fhele. Khabinethe yo laela Tshigwada tsha Tsireledzo ya zwa Matshilisano, Mveledziso ya Vhathu na Tshitshavha uri tshi vhekanye mbekanyamushumo ya nyito ine ya ḓo endedza shango kha nndwa ya u imisa u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana.
1.5 Khabinethe i ṱanganedza mvelele dza Savei ya Mutakalo na zwa Ngudo ya Tshivhalo tsha vhathu ya Afrika Tshipembe ya 2016 nga vha Mbalombalo ya Afrika Tshipembe, ine ya kala tshiimo tsha mutakalo tsha maAfrika Tshipembe, khathihi na u swikelelea na ndeme ya mbekanyamushumo dza mutakalo. Suvei i vhiga, ro tou topola kha zwinzhi, u tsela fhasi ha mmpfu dza vhana nga 20% na u tsela fhasi ha tshivhalo tsha vhanna na vhafumakadzi vhano daha fola nga 11%.
Mvelelo dzi sumbedza uri u dzhenelela nga u shumisa mbekanyamaitele ho vhekanywaho nga ndaulo ya Muphuresidennde Vho Zuma hu khou aṋwa mvelelo mbuya.
Honeha, Khabinethe i vhilaedziswa nga maAfrika Tshipembe vhane vha khou bvela phanḓa na u ḓidzhenisa kha zwa vhudzekani vhu songo tsireledzeaho na vhafarisi vha tshivhalo. Vhaṅwe vhanna na vhafumakadzi vha 32% na 42% u ya nga u ralo vho sumbedzisa uri a vha athu vhuya vha ita ndingo dza HIV naho muvhuso u tshi khou lwisa nga hune wa kona u tsivhudza nga ha ndingo dza HIV.
Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha vhe na vhuḓifhinduleli nga vhone vhaṋe ha mutakalo wavho na vhuvha havho, u ḓidzhenisa kha zwa vhudzekani ho tsireledzeaho na u ita ndingo nga misi dza HIV na maṅwe malwadze a phirela na a si a phirela.
1.6 Khabinethe i ita khuwelelo kha vhabebi na vhaunḓi u vhona uri vhana vhavho vho haelwa malwadze a vhana. Khabinethe i dzula yo ḓivhofha u vhona uri vhana vha a haelwa u itela u thivhela malwadze a phirela ane a nga dzhia matshilo. Khabinethe i fulufhedzisa vhabebi na vhaunḓi uri mishonga ine ya khou shumiswa nga Muhasho wa Mutakalo yo tsireledzea.
1.7 Khabinethe yo ṱanganedza luṱa lwa u thoma lwa u vusuludzwa ha Vulindlela Heights Industrial ngei Mthatha hune ha vha Kapa Vhubvaḓuvha. Hetshi ndi tshipiḓa tsha Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Nḓowetshumo ya Dziphaka. Ndi ya vhuvhili ya mufuda uyo Kapa Vhubvaḓuvha na uri ndi iṅwe ya phaka dza rathi dzine dza khou vusuludzwa u ya kha shango ḽothe.
Muvhuso u khou vusuludza nḓowetshumo ya dziphaka u itela u engedza zwa u sika mishumo na u khwaṱhisedza nyaluwo yo katelaho. U pfulusiwa ha mishumo ya ikonomi u bva sentharani dza dziḓoroboni na zwone ndi tshipiḓa tsha u lwisa nga muvhuso kha u shandukisa ikonomi.
Vhuṱanzi nga uri vha nga kona hani u shumisa zwikhala zwine zwa vha hone kha nḓowetshumo ya dziphaka, u swikela thikhedzo ya muvhuso na mbekanyamushumo dza ṱhuṱhuwedzo, khathihi na zwikhala zwa vhubindudzi kha sekithara dzo fhambanaho vhu a wanala kha www.thedti.gov.za kana nga kha Senthara ya Vhukwamani na Murengi ya Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo (dti) kha 0861 843 384.
1.8 Khabinethe yo dzhiela nṱha nga u vhaisala tsheo nga General Motors South Africa (GMSA) (Pty) Ltd ya u fhelisa vhumagi na thengiso ya zwiendedzi zwa Chevrolet shangoni ḽashu.
Hezwi zwi na masiandaitwa a vhavhaho kha avho vhane vha ḓo fhelelwa nga mishumo na ikonomi yashu.
Muvhuso u dzula wo ḓivhofha kha u tikedza sekithara yashu ya vhumagagoloi, ine ndi ya ndeme kha ikonomi na u sika mishumo.
Dti i khou bvela phanḓa na u shuma na vha kwameaho u itela u fhungudza masiandoitwa. U itela u engedza vhubveledzi nga huhulu, u sika mishumo na thengiselannḓa, ri kha ḓi tou bva u rwela ṱari luṱa lwa vhuṱahe lwa Pulane ya Nyito dza Mbekanyamaitele a Nḓowetshumo (IPAP) uri i vhe ndendedzi ya mishumo yashu. Khabinethe yo dzhiela nṱha uri Isuzu ye ya vha i tshi khou shuma na GMSA lwa miṅwaha Afrika Tshipembe, i ḓo vha yone ine ya ḓo vha i tshi khou shuma u isa phanḓa u bva kha GMSA.
1.9 Khabinethe yo dzhiela nṱha u kalula ha gomeleo Kapa Vhukovhela na Kapa vhubvaḓuvha. Khabinethe i ita khuwelelo kha zwitshavha zwoṱhe uri vha tikedze nyiledzo dza maḓi dzo ḓivhadzwaho nga mavundu oṱhe. Tshigwada tsho vhumbwaho nga vhaofisiri vha Muhasho wa zwa Maḓi na Vhuthathatshili, Komithi ya Vhulanguli ha Zwiwo zwi songo Lavhelelwaho zwa Lushaka vha tshi khou shuma na mavundu na mivhuso yapo, vha kati u vhona uri thandululo dza tshifhinga tshiṱuku u ya kha tsha vhukati dzi khou ṱavhanya u itela uri vha vhe na vhuṱanzi ha uri hu na maḓi a re hone kha vundu lwa tshifhinga tshilapfu.
Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe ho katelwa vhashumisi vha hayani, mabindu, sekithara ya migodi, fulufulu na vhulimi uri ri shumisane khathihi na u shumisa maḓi ri tshi a vhavhalela.
1.10 Khabinethe i ṱanganedza u bvisiwa ha ḽiṅwalo ḽa u ambwa nga haḽo ḽa Maano a u Lwa na u Thivhela Vhuaḓa, ḽine ḽi ḓo vha ḽone ḽine ḽa ḓo ṱalusa Maano a u Lwa na u Thivhela Vhuaḓa a Lushaka. Khabinethe i ramba vhadzulapo uri vha bvise vhupfiwa nga u tou ṅwala nga kha webusaithi ya Muhasho wa Vhupulani, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele:
U lwa na vhuaḓa zwi dzula zwi zwiṅwe zwa nṱhesa kha zwi re na ndeme zwa muvhuso. Vhuaḓa na u kundelwa u vha a fulufhedzeaho kha dzoṱhe sekithara dza phuraivethe na dza muvhuso zwi na masiandaitwa mavhi kha mveledziso ya shango ḽashu.
1.11 Khabinethe yo bvisa vhuḓipfi hayo ha u vhilaedziswa nga u tshoṱhelwa nga saiba ḽifhasini ḽoṱhe ha zwinozwino, hune ho vhigwa sa u tshoṱelwa hu hulwanesa ha saiba u swika zwino.
Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha ṱhogomele tshoṱhe musi vha tshi davhidzana kana u ita zwa bannga nga zwishumiswa zwa eḽekiṱhironiki. U shumiswa ha sofuthiwee ya anthivairasi ya zwino ine ya sikena tshishumiswa tshifhinga tshoṱhe zwo themendelwa.
1.12 Khabinethe i vhilaedziswa nga zwi kha ḓi bvaho u itea Eskom. Khabinethe i a zwi livhuwa uri mafhungo a u dovha u tholwa ha Vho Brian Molefe sa Muofisiri Mulangi Muhulwane wa Eskom zwi dzikhothe na Phalamenndeni, na uri zwenezwo, i ḓo ṱhompha matshimbidzele a haya mafhungo.
Fhedziha, Muphuresidennde vho ta Komithi ya Dziminisiṱa dza Tshivhalo (IMC) ine yo vhumbwa nga Minisiṱa wa Mabindu a Muvhuso, Fulufulu, Gwama, Vhulamukanyi na Tshumelo dza Ndulamiso. IMC yo humbelwa u wana vhuṱanzi vhu pfadzaho u itela u ḓo sumba nḓila Khabinethe uri i ḓivhe uri i shuma hani na mafhungo o raliho kha ḽa matshelo. Murambi ndi Minisiṱa wa Vhulamukanyi na Tshumelo dza Ndulamiso Vho Michael Masuṱha.
2. Tsheo dza Khabinethe
2.1 Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Thendelanomviswa i Katelaho Vhanzhi yo Vusuludzwaho ya u Maanḓafhadza Vharema lwa Ikonomi u itela nḓowetshumo ya Afrika Tshipembe ya Migodi na Mineraḽa nga 2017.
Minisiṱa wa Zwiko zwa Mineraḽa Vho Mosebenzi Zwane vha ḓo ri nyeṱulela zwenezwo thendelanomviswa yo no gazetiwa.
2.2 Khabinethe yo khwaṱhisedza u tendeliwa ha Pulane ya 2017 ya Firikhwentsi ya Radio ya Lushaka nga Muhasho wa Tshumelo dza Vhudavhidzani ha Dziṱhingo na Dziposwo. U avheliwa ha sipekiṱhiramu nga Khonfarentsi ya Vhudavhidzani ha Radio dza Ḽifhasi ndi zwa ndeme vhukuma kha nyaluwo ya ikonomi ya Afrika Tshipembe.
Pulane ya 2017 ya Firikhwentsi ya Radio ya Lushaka ndi tshomedzo yo fhelelaho ya nyavhelo ya sipekiṱhiramu tsha firikhwentsi u itela tshumelo dzo fhambanaho dza vhudavhidzani ha radio. Pulane yo vusuludzwaho ya 2017 ya Firikhwentsi ya Radio ya Lushaka i vhona uri Afrika Tshipembe ḽi tshimbilelane na zwo tendelwaho zwa Vhulanguli ha Radio dza Dzitshakatshaka he ha tendelwa nga khonfarentsi ya Mbumbano ya Vhudavhidzani ha Dziṱhingo ya Dzitshakatshaka ya 2015.
2.3 Khabinethe yo tendela Maano a Tsireledzo ya u Endedza Mihwalo Maḓini. Maano aya, nga kha Maanḓalanga a Afrika Tshipembe a Tsireledzo ya zwi Tshilaho Maḓini, a vhea nḓila ya mashumele na u khwaṱhisa nḓila dza mashumele khathihi na nzudzanyo dza dziḽaisentse dza zwikepe zwi shumaho u endedza mihwalo maḓini. Hezwi zwi ḓo vhona uri hu na tsireledzo ya zwikepe zwiṱuku kha u endedza mihwalo maḓini Afrika Tshipembe.
2.4 Khabinethe yo tendela Maano a Vhuendedzamihwalo nga Bada. Maano a khou sedza kha u sika muhanga wa mashumele na maanḓalanga o ṱanganelanaho, zwine zwa ḓo konisa Afrika Tshipembe u swikela mashumele a nṱhesa a dzitshakatshaka a mashumele a vhuendedzamihwalo nga bada.
Themendelo kha haya maano dzi ḓo khwaṱhisa vhukoni ha ndaulo , nyaluso ya tsireledzo, khwiniso ya u tsireledza themamveledziso, u fhungudza masiandaitwa a mupo khathihi na u sika muhanga wo ṱanganelaho wa vhuṱaṱisani ha vhulanguli ha ndeme hune sekithara ya vhuendedzamihwalo nga bada ha ḓo kona u bvela phanḓa na u fhindula ṱhoḓea dza ikonomi ya Afrika Tshipembe.
2.5 Khabinethe yo tendela miolo ya 2017 ya Khamphani ya u ita Tshelede ya Afrika Tshipembe u itela tshihumbudzi tsha u kuvhanganyiwa ha tshelede dza 2017 na 2018 khathihi na u phaḓaladziwa ha dzikhoini.
Vha tshi khou shumisana na Khabinethe, mutevhe muswa wo bveledziwa une wa khou sumbedza mvelele, mbofholowo na dimokirasi fhasi ha thero: “U pembelela Afrika Tshipembe”. Miṅwaha ya ḓana ya u bwebwa ha Mulwelambofholowo Vho Oliver Reginald Tambo yo nangiwa uri i vhe yone ine ya sumbedziwa.
U ḓivhadziwa ha R50 ntswa (1oz, sterling-silver) khoini, R500 (1oz, 24-carat ya musuku) khoini na R50 (base metal alloy) khoini u pembelela anivesari miṅwaha ya 100 ya mabebo a Vho OR Tambo.
2.5 Miolo ya mitevhe ya khoini dza tshihumbudzi ya 2017 na 2018 i tevhelaho yo bveledziwa:
- Mitevhe ya khoini dza 2017: U Pembelela Miṅwaha ya Ḓana ya Vho Oliver Reginald Tambo;
- U phaḓaladziwa ha khoini dza 2017: R5 khoini i tshi khou sumbedza Order of Companions of OR Tambo;
- Mitevhe ya khoini dza Protea 2017: Vhutshilo ha Muhali – Vho Nelson Mandela;
- Mitevhe ya khoini dza R1 dza 2017: Zwikokovhi zwa Afrika Tshipembe– Vuluvulu;
- Tshiimiswa tsha zwa Pfunzo tsha UN tsha 2018, Saintsi na Mvelele (UNESCO) Muthu na mitevhe ya khoini dza Biosphere: The Waterberg Biosphere Reserve;
- Mitevhe ya khoini dza 2018: Tshitshavha tsha zwa Ḓivhamupo zwa Lushaka ‘Muṱa Mamange Mahulu”– Ndau;
- Khoini dza 2018: Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Russia 2018 FIFATM.
3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
3.1 Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u tikedza Vhege ya u Tsireledza Vhana u bva nga ḽa 28 Shundunthule u ya kha ḽa 4 Fulwi fhasi ha thero: “Kha ri tsireledze vhana vhashu u itela u isa Afrika Tshipembe phanḓa”. U tsireledziwa ha vhana ndi mushumo na vhuḓifhinduleli ha maAfrika Tshipembe vhoṱhe; vhabebi; vhaunḓi, nnyi na nnyi khathihi na zwitshavha.
Sa lushaka, ri na mushumo wa u ita zwinzhi u itela u vha na vhuṱanzi ha uri vhashayatsireledzo a vha tambudzwi. Zwi zwanḓani zwashu u imisa dzema ḽa u sa londwa, u tambudzwa, dzikhakhathi na u vhaiswa ha vhana.
Khabinethe i ṱuṱuwedza sekithara dzoṱhe dza lushaka uri dzi shumisane u itela u sika zwitshavha zwo takalaho zwa dovha zwa tsireledzea u itela uri vhana vhashu vha bvelele.
3.2 Kha u pembelela miṅwaha ya ḓana ya Vho OR Tambo, Afrika Tshipembe ḽi ḓo swaya Ṅwedzi wa Vhaswa nga Fulwi 2017 fhasi ha thero: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: U Takulela Phanḓa u Shela Mulenzhe ha Vhaswa kha Ikonomi.”
Kha ṅwedzi woṱhe muvhuso u ḓo fara miṱangano ya tshivhalo ho katelwa maṱano a vhaswa, nyambedzano na zwiko zwa vhaswa vha vhoramabindu u itela u sumbedza zwikhala zwi re hone zwa vhaswa, khathihi na u vha ṱuṱuwedza u dzhia zwa ndeme zwa vhurangaphanḓa na zwa pfunzo zwa Vho OR Tambo.
Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vhaṱuku vhoṱhe u swikela mbekanyamushumo dzoṱhe dza pfunzo na dza thikhedzo dzine muvhuso wo dzi ḓisa u itela u khwinisa khonedzeo na u takulea kha u shela mulenzhe havho kha ikonomi.
3.3 Khabinethe i ita khuwelelo kha vhatholi vhoṱhe uri vha dzhenelele kha zwi khou ḓaho zwa U ṱuwa na ṅwana wa musidzana mushumoni nga ḽa 25 Shundunthule na ḽa 26 Shundunthule. Tshipikwa ndi uri vhana vha vhasidzana u bva kha vhagudi vha Gireidi ya 10 u ya kha ya 12 vha vhone mabuḓo o fhambanaho a mishumo.
3.4 Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo vha ṋemuṱa hu tshi pembelelwa Ḓuvha ḽa Afrika ḽa lushaka 2017 nga ḽa 25 Shundunthule 2017, ngei Nḓuni ya Vhueni ya Muphuresidennde ya Sefako Makgatho ngei Pretoria. Hezwi ndi u sumbedza u pendela ha mishumo na mbekanyamushumo dza u swaya Ṅwedzi wa Afrika fhasi ha thero: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: U Fhaṱa Afrika ḽa Khwine na Ḽifhasi ḽa Khwine”. U pembelela Duvha ḽa Afrika ṅwaha nga ṅwaha ndi luswayo lwa u thomiwa ha iḽo ḓuvha nga Tshiimiswa tsha Vhuthihi ha Afrika nga 1963.
Musi ri tshi khou penndela Ṅwedzi wa Afrika, Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe u farisana na maAfrika ngavho vhane vha dzula Afrika Tshipembe na huṅwevho kha dzhango u itela u bvelela ha dzingu na Afrika ḽoṱhe.
Zwi a kombetshedza kha vhoṱhe vha dzulaho nga ngomu ha mikano yashu, maAfrika Tshipembe na vhabvannḓa zwi tshi fana u tshila fhasi ha milayo ya shango ḽashu. Roṱhe ri tea u lwa na dwadze ḽa u tswiwa ha vhathu vha tshi rengiswa, u homboka khathihi na u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana.
4. Milaedza ya u fhululedza
4.1 Khabinethe i fhululedza tshigwada tsha zwa mishonga tsha Yunivesithi ya Stellenbosch na Tshibadela tsha Akhademi tsha Tygerberg tshine ha vha Phrofesa Vho Andre van der Merwe, Dokotela Vho Alexander Zuhlke, Phrofesa Vho Rafique Moosa, Dokotela Vho Amir Zarrabi na Dokotela Vho Zamira Keyser. Vha kha ḓi bva u ita muaro wa vhuvhili wa u dzhenisa tshitungulo zwenezwino, zwine zwi hu ita senthara ya zwa mishonga ya u thoma ḽifhasini u ita muaro uyu wa tshimbila zwavhuḓi luvhili lwoṱhe. U tshimbila zwavhuḓi ha hoyu muaro zwanḓani zwa tshigwada tshashu tsha u dzhenisa miraḓo ndi vhuṱanzi ha zwikili na vhukoni ha nṱha vhune ha vha hone kha sekithara ya mutakalo ya nnyi na nnyi Afrika Tshipembe.
4.2 Khabinethe yo fhululedza iSimangaliso Wetland Park kha u wana Tshiphuga tsha Vhukoni ha Muṱolamuvhalelano musi hu tshi khou ṋewa Zwiphuga zwa Vhukoni kha Sekithara ya Muvhuso kha South African Institute of Chartered Accountants (SAICA) mathomoni a wonoyu ṅwedzi. Tshiphuga tsho vha tsha u dzhiela nṱha Phaka kha u wana muṱolamuvhalelano wo kunaho kha miṅwaha i fhiraho miṱanu i tshi khou tevhelelana. iSimangaliso ho pfi ndi Fhethu ha Vhufa ha Ḽifhasi ha u tou thoma ha Afrika Tshipembe nga Nyendavhusiku 1999.
4.3 Khabinethe i fhululedza Mbekanyamushumo ya u Shuma zwa Mulilo kha u wana tshiga tsha khuliso u bva kha Muvhuso wa Alberta ngei Canada sa tshihumbudzi tsha thuso ye vha ṋetshedza kha u langa mililo ye ya ṱaha kha Vundu ḽavho nga 2016. U Shuma zwa Mulilo ndi Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Muvhuso yo Engedzwaho (EPWP) yo sedza kha u ṋetshedza zwikhala zwa mishumo kha vhasidzana na vhaṱhannga.
5. Ndiliso
5.1 Khabinethe i ḓibadekanya na Muphuresidennde Vho Zuma na tshitshavha tsha dzitshakatshaka kha u sathula nga huhulu u tshoṱhelwa ha vhuthororisi ngei Manchester Arena kha ḽa Manchester ngei England, hune mashudu mavhi ho lovha na u huvhala vhana na vhaswa vha tshivhalo.
Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muvhuso na vhathu vha United Kingdom, nga maanḓa miṱa na vhafunwa vha vhafu, khathihi na u tamela mashudu dzikhuvhabvu uri vha ṱavhanye u fhola. Zwiito zwa dzikhakhathi na vhuthororisi a zwi na vhudzulo tshitshavhani na uri zwi ḓisa tshutshedzo kha mulalo, vhutsireledzi na mveledziso.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams – Mufarela Mulanguli-Guṱe (GCIS)
Vhukwamani: 083 501 0139
