1. U Shumiswa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza u vulwa lwa tshiofisi nga Muphuresidennde Vho Zuma ha sibadela tsha Dr Harry Surtie ngei Upington, Kapa Devhula nga dzi 2 Khubvumedzi 2014.. Hezwi zwi khou ḓa nga murahu ha maḓuvha maṋa musi tshiṅwe sibadela tshiswa tsha Natalpruit Gauteng tsho vulwa nga Minisiṱa wa Mutakalo Vho Dokotela Aaron Motsoaledi. Hezwi ndi zwiṅwe zwa zwithu zwa ndeme zwe zwa swikelelwa nga mbekanyamushumo dza themamveledziso dza lushaka dza muvhuso zwine zwa ḓo bveledza u fhaṱwa ha zwibadela zwa 43 na dzikiḽiniki dza 213 kha tshikhala tsha miṅwaha miṱanu i ḓaho u swikela ṱhoḓea dza sisiṱeme ya Ndindakhombo ya Mutakalo wa lushaka.
1.2. Khabinethe yo khoḓa u fara na u ṱangula ho itwaho nga vha Project Darling na u farwa ha tshigwada tshe tsha humbulelwa zwa u ṱangula maṱiraka. Project Darling yo fhedza yo wanulusa dzidaimani dze dza vha dzo dzhiwa lu si lwa mulayo na u dzhiululwa ha thundu ine ya paḓa 50 miḽioni wa dzirannda, miḓi ya 15 na miḽioni na R43 miḽioni ya kharentsi ya nnda.
Mafheloni a uno ṅwedzi mapholisa vha ḓo anḓadza mbalombalo dza vhugevhenga dza ṅwaha. Figara hedzi dzo tewa kha mbalo vhukuma dza milandu yo vhigwaho kha mapholisa nahone dzi ḓo sumbedza dzikhaedu na zwe zwa koniwa.
U anḓadzwa ha dzifigara hu a ri konisa uri ri dzhenele kha nyambedzano ri na nḓivho ya uri ri nga kona hani u khwaṱhisa vhushaka na tshitshavha zwi tshi yelana na u dzhenelela ha muvhuso kha nzudzanyo yo khwaṱhaho ya zwa u lwa na vhugevhenga. Uri shango ḽi kone u bvelela kha u lwa na vhugevhenga, khabinethe i humbela tshitshavha uri tshi ḓidzhenise kha u vhiga vhugevhenga na u tikedza foramu dza vhutsireledzi ha tshitshavha sa izwi nndwa ya u lwa na vhugevhenga i tshi ṱoḓa maanḓa a tshitshavha nga u angaredza.
Muvhuso u sasaladza u tshoṱelwa na mabulayo ane a itwa kha miraḓo ya Tshumelo dza Mapholisa a Afurika Tshipembe musi vhe mushumoni. Nga dzi 7 Khubvumedzi 2014 muvhuso u ḓo elelwa na u ṱhonifha avho mapholisa vhe vha xelelwa nga matshilo avho musi vhe mushumoni. Khabinethe i khou ramba lushaka u ṱhonifha avho mapholisa vhe vha lovha vha tshi khou linga u ita uri mulayo u tevhedzwe.
1.3. Khabinethe i ṱanganedza nḓivhadzo ya R2 biḽioni ya fhethu ha vhufuwi ha zwibveledzwa zwa maḓini kha “Zounu ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Coega” hune ha vha Kapa Vhubvaḓuvha, hune ha ḓo ṋetshedzwa hekhithara dza 80 kha vhulimi ha abalone nga ṅwaha wa 2020 ha bveledza mishumo ya tshoṱhe ya 2080. Thandela hei ndi tshipiḓa tsha ‘Operation Phakisa’ ine ya ṱoḓa u lungulula u konadzea ha ikonomi ya maḓadzhe a Afurika Tshipembe. Thandela hei ina vhukoni ha u ṋetshedza kha ikonomi hu eḓanaho R177-biḽioni na u sika mishumo ine ya lingana miḽioni nga 2033. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhabindudzi vhanzhi u shumisana na muvhuso kha zwikhala zwiswa zwa nyaluso ya ikonomi.
1.4. Khabinethe i takalela vhuhone ha tshigwada tsha vhomakone vha zwa mishonga vha Afurika Tshipembe kha mashango a Vhukovhela ha Afurika ha Guinea, Sierra Leone, na Liberia vhane vha khou thusa u lwa na u phaḓalala ha tshitzhili tsha Ebola. Tshigwada hetshi tsha vhomakone vho pfumbudzwaho lwa nṱha tsho shomedzwa nga laborathori thendeleki nahone tsho no vha hone lwa vhege mbili u thusa u kambela vhulwadze uvhu kha Dzingu ḽoṱhe.
1.5. Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Luṱa lwa u thoma lwa thandela i no vhidzwa upfi “Pongolapoort Bulk Water Supply”. Thandela yo anganyelwaho u dzhia R1,5 biḽioni i ḓo bveledza kha u ṋetshedza maḓi na u dzhenisa maḓi nga nḓalo na vhuṱumani vhutevhekanaho kha vhathu vha 134 864 miṱani ya 16200. Thandela i ḓo ṋetshedza maḓi kha tshitshavha tsha masipala wapo wa Jozini, KwaZulu-Natal.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha “mvetamveto ya Muhanga wa Mveledziso ya Ḓorobo dzo Ṱanganelanaho’ u itela vhukwamani na vhashumisani vha ndeme, na tshumisano ya mivhuso. Hezwi zwi ḓo ṱoḓa thendelano kha adzhenda ya zwa tshanduko ya dziḓoroboni dza Afurika Tshipembe. Muhanga u fhindula bembela ḽa Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ḽa mveledziso ya dziḓoroboni kha u shumana na masiandoitwa a maitele mahulwane a tshitalula na u thusa mimasipala u kona u bveledzisa dziḓorobo nga u ṱavhanya. Bono ḽa Muhanga uyu ndi u alusa dziḓorobo dza khwiṋe dzi re na vhutshilo. Hezwi zwi ḓo fhelisa masiandoitwa a tshitalula zwi tshi ya nga dzitshaka na ikonomi, zwa bveledza dziḓorobo dzo ṱanganelanaho dzi kungaho.
2.2. Khabinethe yo tendela Muvhigo wa Lushaka lwa Afurika Tshipembe kha zwa Dzinnḓu na Mveledziso ya Dziḓoroboni une wa ḓo ṋetshedzwa kha khonferentsi ya Mbumbano ya Dzitshaka (HABITAT III) nga 2016. Khonferentsi ya u thoma ya Mbumbano ya Dzitshaka(UN) ya ndugiselo i ḓo farwa nga dzi 17 na dzi 18 Khubvumedzi 2014.
Muvhigo hoyu u khou lavhelelwa u bveledza ‘Adzhenda Ntswa ya Dziḓorobo’ ya ḓaṅwaha 21 ine ya ḓo shuma na dzikhaedu dzine dza vha phanḓa ha u bveledzisa na u bveledza mashango, ine ya tendela kana ya ṱanganedza ndeme ya dziḓorobo kha mafhungo a dzhango zwine zwa nga tshanduko ya kilima, tshinyalelo, mveledziso ya ikonomi na dzipfanelo dza vhathu. Nzudzanyo ya Habitat III yo ḓa tshifhinga tsha musi Afurika Tshipembe ḽi tshi khou bveledzisa mulayo wa Mahanga wa Ṱhanganyelo ya Dziḓorobo na u thomiwa ha nzudzanyo ya Mvetamvetothangeli nga ha Madzulele a Vhathu.
2.3. Khabinethe yo tendela u bveledziswa ha ‘Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Ndaka ya Muvhuso’ ḽine ḽa ḓo sedzulusa vhulanguli ha ndaka ya muvhuso. Hezwi zwi ḓo vha tshipiḓa tsha tshiimiswa tsha muvhuso nga fhasi ha vhulanguli ha Minisiṱa wa zwa Mishumo ya Tshitshavha. Minisiṱa Vho Nxesi vha ḓo ṱalusa nga vhuḓalo fhungo iḽi.
2.4. Khabinethe yo tendela u khwiniswa ha mbekanyamaitele ya u tholwa ha ‘Vhashumi vha u Langula Zwikolodo’ ine ya ḓo anḓadzwa nga nḓivhadzo kha Gazette ya Muvhuso. Ndivho ya Mbekanyamaitele ndi u bveledza ndunzhendunzhe, ngona, u bvela khagala na u bveledza u lingana ha vhathu vhe vha vha vho kundiswa nga tshiṱalula. Tshanduko khulwane ine ya khou ḓisiwa nga u khwiniswa ndi u bviswa ha sisiṱeme ine ya vhidzwa upfi Khumbelo, ho lavhelelwa u swikelela tshanduko. Mbekanyamaitele i ḓo shuma fhedzi kha u tholwa hu no itwa ho sedzwa Mulayo wa Vhukolodi, wa Dzikhamphani na wa Close Corporations.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela uri Mulayotibe wa Mbuyedzedzo wa 2014 u vhalwe phalamendeni. Mulayo wa Mbuyedzedzo wa 1975 wo ḓa phanḓa ha Ndayotewa ya 1996, wa ita uri zwi vhe zwa ndeme u linganya mulayo une wa shumiswa u langa u vhuyedzedzwa ha ndaka kha ndeme na mbetshelwa ya Ndayotewa. Minisiṱa Vho Nxesi vha ḓo ṱalutshedza u ya phanḓa nga heḽi fhungo.
4. Vhuimo ha Khabinethe kha Mafhungo a Zwino
4.1. Khabinethe i ṱuṱuwedzwa nga nyaluwo ya ikonomi yavhuḓi yo rekhodiwaho kha kotara ya vhuvhili ya ṅwaha zwi si na ndavha na u konḓelwa ha nyimele ya ikonomi kha shango ḽashu na nnḓa. Maga a nyaluwo ya ikonomi o ḓidzula a si na maanḓa kha u thasulula dzikhaedu dza vhushayi, u sa lingana na vhushayamushumo.
Muvhuso u khou gidima nga u ṱavhanya kha nḓisedzo ya Nzudzanyo ya Mveledziso ya Lushaka u thasulula dzikhaedu dzashu, u engedzwa lwa tshothe khonadzeo ya nyaluwo na vhusikamishumo kha vhathu vhashu. Kha sia heḽi, vhubindudzi hashu kha themamveledziso – muḓagasi, vhuendi, maḓi, dzibada, zwikolo na zwibadela – zwi ita uri hu vhe na u vhilula kha nyaluwo ya ikonomi yo angarelaho.
Volumu ya vhubindudzi ha pfuma nga ṅwaha yo itwaho nga vhubindudzi ha vhathu yo engedzwa nga phesenthe dzi fhiraho 260 kha miṅwaha ya 10 yo fhiraho. Tshumiso ya themamveledziso ya ṅwaha ya muvhuso wapo yo vha kavhili u bva mafheloni a 1990. Sekithara ya vhathu yo vhulunga tshelede i paḓaho R1 ṱhiriḽioni kha themamveledziso u bva 2009/10. Ri lavhelela uri nyaluwo yeneyo kha tshipiḓa tsha vhuvhili tsha nwaha i ḓo vha yo khwaṱhaho saizwi migodi na sekithara dza mamaga zwi tshi ḓo thoma u takuwa. Muvhuso u ḓo isa phanḓa u shuma na mabindu na vhashumi u sika vhupo vhune ha tendela vhubindudzi na nyaluwo ya ikonomi.
4.2. Khabinethe i sasaladza zwiṱatamennde na milayo ya zwino ine ya ṱuṱuwedza dzinndwa i lwaho na ndeme ya ndayotewa yashu ya shushedza na u kwashekanya mbuelo dze ra dzi ita sa shango. U tshinyadzwa ha dzibasi ho iteaho zwezwino ngei Kapa Vhukovhela nahone hu khou sasaladzwa zwihulu.
Khabinethe yo khoḓa vhabebi vhe vha zwi dzhia vha zwi vhea kha mahaḓa avho u vhona uri vhana vha vhuelela zwikoloni nge Kapa Devhula . Khabinethe yo livhuwa vhabebi kha u dzhenelela kha vhumatshelo ha vhana vhavho na u dovha vha ita bembela ḽa uri ṱhoḓea dza vhana dzi songo dovha dza fanywa dza tambiwa ngadzo kana dza shumiswa kha nyambedzano kha mafhungo a tshitshavha. Khabinethe yo ṱuṱuwedza maAfurika Tshipembe u linda phungo mbuya ya shango ya vhukoni haḽo kha u dzhenelela kha dzinyambedzano dza u fhaṱa na u thasulula mafhungo zwi sayi ngauri ndi nnyi ane a vha khazwo hu tshi itelwa u isa Afurika Tshipembe phanḓa.
4.3. Khabinethe yo ṱanganedza maga a tsheo a SADC nga ha Vhutsireledzo na Mulalo kha khaedu ya mafhungo a zwino a poḽotiki ya ngei Lesotho, he ya vusulusa vhuimo ha thikhedzo yavho kha SADC vhune ha hanedzana na ndingedzo dzoṱhe dza u shandula muvhuso zwi lwaho na ndayotewa. Sa zwenezwo khabinethe i khou ita bembela ḽa vhoṱhe vhashumisani uri vha shume vhoṱhe u vhuyedzedza milayo ya demokirasi ngei Lesotho na u dovha hafhu vha shumisa Tsumbanḓila ye ya tendelaniwa na tshiimiswa tsha SADC.
4.4. Khabinethe yo tendela u ḓirula mushumo ha Mudzulatshidulo wa Khomishini ya Vhukhethi ho Ḓiimisaho (IEC), Advokheithi Vho Pansy Tlakula. U ḓirula havho mushumo hu khou ḓa hu tshi lwedzana na u sasaladziwa nga murahu ha u bvelela havhuḓi ha Khetho Guṱe dza 2014 dze vha vha vha khou dzi langa. Vho shuma zwihulu u vhona uri demokirasi yashu i dzule yo khwaṱha. Khabinethe yo ṱahisa dzindivhuwo dzayo kha mushumo wo itwaho nga Vho Advokheithi Tlakula, ya isa dzindivhuwo dzayo kha mushumo we vha u ita vha sa ḓiṱoḓeli zwavho kha demokirasi yashu nahone vha vha tamela mashudu avhuḓi.
4.5. Khabinethe yo ṱanganedza khaṱhulo yo ṋetshedzwaho nga Khothe ya Ndayotewa ine ya vha khwaṱhisedzo ya uri mbekanyamaitele ya muvhuso ya nyito ya u khwaṱhisedza yo luga na. Muvhuso wo ima wo khwaṱha kha mbekanyamushumo ya u lugisa u sa lingana ha vhathu nga maanḓa zwi tshi ya kha vhupo ha mushumoni. Hei tsheo i dovha ya khwaṱhisa uri nga ngoho nyito ya u khwaṱhisedza ndinganyo yo katela na miṅwe milayo ya u linganya kha u tholwa na u alusa tshanduko kha u maanḓafhadza vhe vha sedzelwa fhasi murahu.
5. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
5.1. Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u ḓo fara Tsenguluso ya Lushaka ya Ṅwaha nga Ṅwaha (ANA) ya vhuṋa u bva nga dzi 16 u swika dzi 19 Khubvumedzi 2014 u sedzulusa u bvelela ha vhagudi zwi tshi katela vhagudiswa vha Gireidi 1 - 6 na vha Gireidi 9 sa tshipiḓa tsha u linga u khwinisa ndeme ya pfunzo. Ṅwaha uno wa 2014 Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u ḓo dovha wa ita ndingo dza ṱhaṱhuvho dza tsumbo ya vhagudi vha Gireidi 7 na 8 nahone tsheo iyo ya ṱhaṱhuvho i ḓo dzhiwa nga 2015.
ANA i bveledzisa vhuṱanzi ho linganyiswaho u sedza u bvelela ha u dzhenelela ho fhambanaho ha muvhuso u khwinisa zwa u vhala na mbalo kha vhagudi na u konisa vhadededzi u fhambanya masia ane a ṱoḓa thikhedzo yo engedzwaho. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhabebi na vhaunḓi u tikedza vhana vhavho na u vhona uri mvelelo dzi shumiswa u thasulula masia a u bvelela maṅwe na maṅwe. Tsumbamushumo na zwiko zwa ANA zwa 2014 zwi a wanala kha: www.education.gov.za.
5.2. Minisiṱa wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu Vho Gugile Nkwinti vha ḓo fara 2014 Land Tenure Summit Hodelani ya Birchwood na OR Tambo Conference Centre, Boksburg u bva nga dzi 4 u swika dzi 6 Khubvumedzi 2014. Samithi i ḓo sedza kha maga a u humisa vhulangi ha shango nga mashango a nnḓa na tshiṱalula zwo itaho uri vhathu vharema vha 75% vha kundelwe nga u vha na shango vha si vhe na ndaka nahone vha vhe vha si na tshenzhemo, hu songo tsireledzwa pfanelo dza tshifhinga. Khabinethe i tsivhudza vhashumisani uri vha shume na muvhuso nahone vha vhe na vhuḓiimiseli ha u thasulula mafhungo a dzipfanelo dza tshifhinga dzo tsireledzwaho.
5.3. Mbekanyamushumo ya Ṅwedzi wa Tshumelo ya Tshitshavha u bva nga dzi 1 u swika dzi 30 Khubvumedzi 2014 fhasi ha thero “U tumbula nḓila ine vhashumeli vha vhathu vha shumisa zwone. Vhathu Phanda ‘U vhea vhathu u thoma’”, i ḓo sedza kha khwaṱhisedzo khulwane ya u ḓiselwa ha tshumelo phanḓa. Khabinethe i khou huwelela kha maAfrika Tshipembe u ṱhonifha vhashumeli vha muvhuso vho khetheaho kana zwiimiswa zwa muvhuso nga u vha nanga kha mushumo wa Pfufho dza Vhukoni dza Lushaka dza Batho Pele nga datumu ya u vala ya dzi 30 Khubvumedzi 2014.
5.4. Ṅwedzi wa Vhufa u pembelelwa u bva nga dzi 1 – dzi 30 Khubvumedzi 2014 fhasi ha thero i no pfi “U Pembelela Miṅwaha ya 20 ya Demokirasi” Ṱalusani Nganea ine ya ḓo Isa Afurika Tshipembe phanḓa. Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfurika Tshipembe u pembelela vhufa hashu ho pfumaho ha vhupo na mvelele, u tenda ho fhambanaho na sialala musi vhathu vha tshi ṱangana hu tshi tevhedzwa u kovhekana ha vhuvha. Ṅwedzi wa vhufa wa ṅwaha hoyu u khou bvelela u tshi kuḓana na u pembelela hashu ha Minwaha ya 20 ya Mbofholowo zwine zwa dovha zwa khwaṱhisa u elelwa ha guṱe ha nndwa ya u khwinifhadza vhuvha hashu sa lushaka.
Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfurika Tshipembe nga maanḓa vhaswa uri vha kuvhatedze vhufa gute hashu nahone vha shumise vhufa ha mvelele dzo fhambananaho u ṱuṱuwedza u fhaṱa lushaka, zwi tshi katela vhadzulapo na ṱhuṱhuwedzo ya zwa matshilisano. MaAfurika Tshipembe a tsivhudzwa u ya vhudzivhani ha vhufa hashu ha mupo nga u dalela vhugalaphukha ha lushaka nga mahala u bva dzi 8 u swika dzi 12 Khubvumedzi 2014 sa tshipiḓa tsha Vhege ya Vhugalaphukha ha Lushaka ha Afurika Tshipembe(SANParks) ha Ṅwaha ha vhuṱahe. Khabinethe i dovha hafhu ya tikedza bembela ḽa Phalamennde ḽa vhathu vhoṱhe vha Afurika Tshipembe u tsireledza vhufa ha lushaka.
5.5. Khabinethe i tamela mashudu mavhuya Bafana Bafana phanḓa ha mitambo mivhili ya vhuṱhogwa na Sudan nga dzi 5 Khubvumedzi, Khartoum une wa vha mutambo wa u tendelwa u dzhenela mitambo ya dzhango ṅwaha u ḓaho na mutambo na Nigeria nga dzi 10 Khubvumedzi 2014, kha Ḓorobo ya Kapa. Khabinethe i dovha hafhu ya fhululedza Banyana Banyana na Amajita phanḓa ha mitambo mihulwane ine vha ḓo vha vha tshi khou i tamba. Banyana Banyana vha ḓo vha vha tshi khou tamba kha mitambo ya Vhugweṋa ya Vhafumakadzi ya dzhango ḽa Afurika ya vhuṱahe ine ya ḓo tambelwa Namibia nga ṅwedzi wa Tshimedzi, nahone vha nḓilani ya u tendelwa u dzhenela muṱaṱisano wa Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA 2015 wa Vhafumakadzi ngei Canada.
Ngeno Amajita ine ya vha Thimu ya Lushaka ya vha fhasi ha miṅwaha ya 20 yo tendelwa u dzhenela muṱaṱisano wa 2015 wa dzingweṋa dza Afurika ngei Senegal. Khabinethe i khou tsivhudza maAfurika Tshipembe u kunguwedza thimu hedzi kha nḓila dzavho dza u ya vhugalani.
Khabinethe yo ṱanganedza vhadzheneli u bva kha ḽifhasi vhane vha ḓo vha vho dzhenela Thonamennde ya Tshiphuga tsha Ḽifhasi ya Kyokushin Karate ya vhuṋa ine ya ḓo farwa nga dzi 6 Khubvumedzi 2014, ngei Luthuli International Convention Centre, Durban. Muṱaṱisano uyo u ḓo vulwa lwa tshiofisi nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha dovha vha lingedza u ṱoḓa u alusa Karati sa mutambo wa vhaswa hu tshi sedziwa dzimbuelo dzine dza vha u gudisa vhuḓifari havhuḓi, vhuḓipileli, u vha na nḓivho na u alusa tsireledzo ya vhugevhenga kha tshitshavha.
5.6. Vhurumiwa ha Miṱaṱisano vhu ḓo ramba Khonferentsi ya Ṅwaha ya Vhumalo na u Pembela ha Ṅwaha wa Vhufumi ṱhanu u bva nga dzi 4 – 5 Khubvumedzi 2014. Khonferentsi i ḓo vulwa lwa tshiofisi nga Minisiṱa Vho Ebrahim Patel vha ṱanganedza vharumiwa, zwi tshi katela na avho vha bvaho kha vhaimeli vha miṱaṱisano kha dzhango ḽoṱhe ḽa Afurika na muimeli muthihi wa muṱaṱisano a bvaho kha dzingu, na vhurumiwa vhu bvaho kha Common Market for Eastern na Southern Africa Competition.
6. U tholwa
6.1. Khabinethe i tendelana na u tholwa ha Vho Attwell Sibusiso Makhanya sa Mulanguli Muhulwane wa Mhlathuze Water.
Mbudziso:
Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
