1. Mafambisele Xidzi ya Tiphurogireme ta Mfumo
1.1 Khabinete yi amukela ku pfuriwa ximfumo ka Xibedhlele xa Dokodela Harry Surtie eUpington, Kapa N’walungu hi 2 Ndzhati 2014. Leswi swi ta endzhaku ka masiku ya mune ku pfuriwile xibedhlele xin’wana hi Holobye wa Rihanyo Dokodela Aaron Motsoaledi eNatalspruit, Gauteng. Lawa hi yan’wana ya magoza ya nkoka eka tiphurogireme ta switirhisiwa ta rixaka ta mfumo lawa ya nga ta vona ku akiwa ka 43 wa swibedhlele na 213 wa titliliniki eka malembe ya ntlhanu lawa taka ku fikelela swilaveko swa matirhelo ya Ndzindzakhombo ya Rihanyo ya Rixaka.
1.2 Khabinete yi ndunduzela ku khomiwa ni ku tekiwa ka nhundzu loku nga va kona ehansi ka Project Darling ka ntlawa lowu ehleketiriwaka ku vutlela vachayeri tilori to rhwala nhundzu. Project Darling yi tswale mihandzu hi ku vuyerisa dayimani leyo ka yi nga ri enawini ni hi nhundzu ya nxavo wa 50 wa mamiliyoni ya tirhandzi, 15 wa makaya na 43 wa timali ta matikomambe.
Eku heleni ka nhweti leyi maphorisa ya ta humesa tinhlayohlayo ta vugevenga ta lembe rin’wana ni rin’wana. Tinhlayohlayo leti ti landzelela nhlayo ya ntiyiso ya tikheyisi leti vikiweke Emaphoriseni, no tlhela ti komba ku humelela loku endliweke ni mintlhontlho leyi nga kona.
Ku kandziyisiwa ka tinhlayohlayo leti swi hi pfumelela ku nghenelela hi xiviri eka mbulavulo wa ku teka magoza yo tiyisisa vunghana ni vaakatiko eka pulani ya mfumo yo nghenelela hi matimba ku lwa ni vugevenga. Ku va tiko ri ta humelela ku lwa ni vugevenga, Khabinete yi khutaza miganga ku va ni xiave hi ndlela yo vika vugevenga ni ku seketela minhlangano ya miganga ya vuhlayiseki hikuva nyimpi yo lwa ni vugevenga yi lava leswaku miganga hinkwayo yi hlanganisa tinhloko.
Mfumo wo sola ku hlaseriwa hi tihanyi ka swirho swa Vukorokerhi bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga hi nkarhi wa ntirho. Hi Sonto 7 Ndzhati 2014 mfumo wu ta hlonipha ni ku hluvulela xihuku maphorisa lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona hi nkarhi wa ntirho. Khabinete yi rhamba rixaka ku hluvulela xihuku maphorisa lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona loko va ri karhi va tirha ntirho wa vona ku humelerisa nawu wa tiko.
1.3 Khabinete yi amukela ku tivisiwa hi ta xitirhisiwa xa vurimi bya mati ya lwandle xa nxavo wa R2 biliyoni eNdzhawini ya Nhluvukiso wa Vuendli bya Tinhundzu ya Coega eKapa Vuxa leyi nga ta avela 80 wa tihekitara eka vurimi bya abalone hi 2020 no tlhela yi tumbuluxa 2 080 wa mintirho ya nkarhi hinkwavo. Phurojeke leyi i xiphemu xa Operation Phakisa leyi lavaka ku pfula tinyangwa ta vuswikoti bya ikhonomi ya malwandle ya Afrika-Dzonga.
Phurojeke yi ni vuswikoti byo tisa xiave eka ikhonomi hi kwalomu ka R177 biliyoni no tumbuluxa mintirho ya maliyoni yin’we hi 2033. Khabinete yi khutaza vavekisi ku endla vunghana ni Mfumo eku kuriseni ka ndhawu ni nkarhi wa ikhonomi leyintshwa.
1.4 Khabinete yi amukela vukona bya ntlawa wa van’waswikoti va timhaka ta rihanyo va Afrika-Dzonga Ematikweni ya Vupeladyambu bya Afrika ya Guinea, Sierra Leone na Liberia lava nga ku hoxeni ka xandla ku lwa ni ku hangalaka ka Xitsongwatsongwani xa Ebola. Ntlawa lowu wa van’waswikoti lava ntokoteke swinene va famba ni laboratara leyi hlomeke hi switirhisiwa naswona va vile ematikweni lawaya mavhiki mambirhi lama hundzeke va ri karhi va pfuneka ku kambela vuvabyi lebyiya eka Xifundzha hinkwayo.
1.5 Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Xiyenge 1A, phurojeke leyi thwiweke Mphakelo wa Mati ya Xitalo wa Phongolapoort. Phurojeke leyi pimanyetiweke nxavo wa R1,5 biliyoni yi ta tisa mphakelo wa mati yo tenga ni ku tis ku simekiwa ka matirhelo ya mati ya xitalo eka 134 864 wa vanhu eka 16 200 wa mindyangu. Phurojeke yi ta tisa mati eka miganga ya Mfumo wa Miganga wa Jozini eKwaZulu-Natal.
2. Swiboho swa Nkoka swa Khabinete
2.1 Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka mpfampfarhuto wa Mavonele ya Nhluvukiso wa Madoroba lama Katsaneke leswaku wu ya kaneriwa hi swiyenge leswi khumbhekaka ku katsa ni swiyenge swa mfumo hinkwaswo. Leswi swi ta lava ntwanano wa nongonoko wa ndlela leyi madoroba ya Afrika-Dzonga ya nga ta ndlandlamuxiwa hakona. Mavonele lawa ya hlamula xirhambo xa Phuresidente Jacob Zuma xa mavonele ya nhluvukiso wa madoroba lawa katsaneke yo lwa ni switandzhaku swa mfumo wa xihlawuhlawu wa maakelo yo tsalanganya no pfuna timasipala ku ndlandlamuxa madoroba hi xihatla na hi ndlela leyi vuyerisaka.
Xivono xa Mavonele i ku tlakusa swidorobani ni Madoroba lama hanyekaka, lama amukelaka mani na mani ni ku tshameka. Mavonele ya ta ololoxa swipiqo swa switandzhaku swa matshamelo ya nkarhi wa hambana hi ku ya hi nghohe na xiyimo xa ikhonomi no tlhela ya tumbuluxa swidorobani ni madoroba lama katsaneke ya tlhela ya va xilo xin’we.
2.2 Khabinete yi pasisile Xiviko xa Rixaka xa Tindlu na Nhluvukiso wa Madoroba xa Afrika-Dzonga lexi nga ta boxiwa eka Khoferense ya Nhlangano wa Tinxaka (HABIT III) hi 2016. Khoferense ya vutiyimiseri yo sungula ya Nhlangano wa Tinxaka (UN) yi ta khomiwa hi ti-17 na ti-18 Ndzhati 2014.
Xiviko lexi xi languteriwile ku tumbuluxa ‘Nongonoko Wuntshwa wa Madoroba’ wa dzana ra malembe ra 21 lowu nga ta lwa ni mintlhontlho leyi matiko lama hluvukeke ni lama ha hluvukaka ya hlanganaka na yona, no lemuka nkoka lowu yaka emahlweni lowu madoroba ya hlanganeke na wona ku lwa ni timhaka leti khumbhaka vanhu hinkwavo va misava to fana ni ku hundzueka ka maxelo, makhombo ya ntumbuluko, ku hluvuka ka ikhonomi ni timfanelo ta vanhu.
Vutilulamiseri bya Habitat III byi fika hi nkarhi lowu Afrika-Dzonga ri tumbuluxaka Mavonele ya Pholisi ya Madoroba lama Katsaneke no tlhela ri sungula ku tilulamisela Mpfampfarhuto wo Sungula papila ra Rihlaza ra Vutshamo bya Vanhu.
2.3 Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka Ajensi ya Vufambisi bya Nhundzu ya Mfumo leyi nga ta langutela vufambisi bya nhundzu ya mfumo. Ajensi leyi yi ta va Xiphemu xa Mfumo ehansi ka vulawuri bya Holobye wa Ndzawulo ya Mintirho ya Mfumo. Holobye Nxesi u ta nyika vuxokoxoko bya mhaka leyi.
2.4 Khabinete yi pasisile Pholisi leyi antswisiweke ya vuthori bya Vanhu lava tirhanaka na Vanhu lava Tsandzekaka ku Hakela Swikweleti leyi nga ta kandziyisiwa tanihi xiviko eka Gazete ya Mfumo. Xikongomelo xa Pholisi i ku khutaza leswaku swilo swi endliwa ku fana matlhelo hinkwawo, ku tisa ndzinganelo, ku tisa matirhelo ya le rivaleni ni ku tisa ku ringana eka vanhu lava khumbhiweke hi xihlawuhlawu eminkarhini leyi hundzeke.
Ku cinca lokukulu loku nghenisiwaka hi pholisi leyi antswisiweke i ku susuwa ka matirhelo lama vuriwaka ‘Xikombelo’ hi xikongomelo xo hundzuluxa swilo swi ya emahlweni. Pholisi yi ta tirha ntsena eka vuthoriwa lebyi endliweke hi ku landzelela Nawu wa Vutsandzeki byo Hakela Swikweleti, Nawu wa Tikhamphani ni Nawu wa Mabindzu lama Pfalekeke.
3. Milawumbisi
3.1 Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wo Koxa Nhundzu, 2014 wu andlariwa ePalamende. Nawumbisi wo Koxa Nhundzu, 1975 wu vile kona Vumbiwa, 1996 ri nga si va kona; leswi swi tisa nsusumeto wo cinca milawu yo koxa nhundzu hinkwayo leswaku yi landzelela timhaka letinene tanihihilaha Vumbiwa ri hlamuselaka hakona. Holobye Nxesi u ta nyika vuxokoxoko bya mhaka leyi.
4. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka ta Sweswi
4.1 Khabinete ya khutazeka hi xiyimo xa ku kula ka ikhonomi leyo languteka tanihilaha swi vonakeke hakona eka kotara ya vumbirhi ya lembe, enkarhini wa swiyimo swo tika swa ikhonomi etikweni ni le ntsungeni. Magoza yo ndlandlamuxa ikhonomi ya ha debyisile tintambhu leswaku yi kota ku nghenelela eka mintlhontlho ya vusiwana, ku pfumaleka ka ndzinganelo ni ku pfumaleka ka mintirho.
Mfumo wu le ku hatlisiseni ku humelerisa Pulani ya Nhluvukiso ya Rixaka leswaku yi vulavula hi mintlhontlho ya matirhelo, yi tlakusa nkarhi hinkwawo, vuswikoti bya ikhonomi ni ku tumbuluxa mintirho eka vanhu va hina. Eka mhaka leyi, vuvekisi bya hina bya switirhisiwa – gezi, mati, mapatu, swikolo ni swibedhlele – swi tisa ndlela yo hatlisa yo tlakusa xiyimo xa ikhonomi leyi tlhelaka yi vuyerisa mani na mani.
Ntlimbano wa lembe rin’wana ni rin’wana wa vuvekisi bya switirhisiwa hi tikhamphani ta mfumo wu engetelekile ku tlula 260 wa tiphesente hi ku landzelela rifuwo ra tiko eka malembe ya 10 lama hundzeke. Ku tirhisiwa ka mali ku xava switirhisiwa swa mfumo wa miganga swa lembe rin’wana ni rin’wana swi yile ehenhla kambirhi hi ku landzelela rifuwo ra tiko ku suka eku heleni ka malembe ya va 1990.
Xiyenge xa mani na mani xi vekisile ku tlula thiriliyoni ya tirhandi ta switirhisiwa ku suka hi 2009/10. Hi langutela leswaku ku tlakuka ka ikhonomi eka xiphemu xa vumbirhi xa lembe ku ta tiyelela tanihiloko swiyenge swa migodi na vutumbuluxi bya tinhundzu swi sungula ku vuyelela evutshan’wini bya swona. Naswona mfumo wu ta ya emahlweni wu tirhisana ni van’wamabindzu ni swiyenge swa vatirhi leswaku ku tumbuluxiwa xiyimo lexi navetisaka vuvekisi ni ku ndlandlamuka ka ikhonomi.
4.2 Khabinete yi sola maendlelo ni swivulavula leswi ha ku humelelaka swo kucetela mpfilumpfilu, ku nga swilo leswi hambanaka ni timhaka ta nkoka tanihilaha vumbiwa ri vulaka hakona, naswona swi xungeta ku langutela ehansi swilo leswinene leswi hi swi fikeleleke tanihi tiko. Ku fayeteriwa ka mabazi ni nhundzu ya wona loka ha ku humelelaka eKapa Vupeladyambu na swona swa soriwa hi marito ya vukari swinene.
Khabinete yi ndunduzela vatswari lava tekeka magoza yo endla leswaku vana va tlhelela exikolweni eKapa N’walungu. Khabinete yi khensa vatswari ku va va nghenelerile eka vumundzuku bya vana va vona naswona yi kombela leswaku ku tsakela ka vana ku nga tshuki ku kandziyeriwa kumbe ku tirhisiwa hi xikongomelo xo humelerisa timhaka ta miganga. Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga ku hlayisa xindzhuti xa tiko xo kota ku ti nghenisa eka n’wangulano lowu akaka ni ku lulamisa swipiqo handle ko ya hi nghohe leswaku Afrika-Dzonga ri ya emahlweni.
4.3 Khabinete yi amukela magoza yo vonaka lama vekiweke hi xiphemu xa SADC yo tisa ku Kurhula ni Nhlayiseko eka swipiqo swa tipolitiki leswi Lesotho yi hlanganeke na swona eka nkarhi lowu, naswona yi tlhela yi yisa nseketelo wa yona handle ka mpimo eka rhengu leri tekeke hi SADC leri alanaka ni ku ringeta ku vutla mfumo hi ku honisa vumbiwa. Hikokwalaho, khabinete yi rhamba mintlawa hinkwayo leyi khumbhekaka ku tirha swin’we ku vuyisela mafambiselo ya xidemokarisi eLesotho no humelerisa hi ku hetiseka Mintwanano leyi nga fekeleriwa hi xiphemu xa SADC.
4.4 Khabinete yi xiyile ku tshika ntirho ka Mutshamaxitulu wa Khomixini ya Nhlawulo(IEC), Ghwetha Pansy Tlakula. Ku tshika ka yena ntirho swi ta endzhaku ka Nhlawulo wa Mani na Mani wa 2014 lowu a wu fambiseke no tlhela wu humelela swinene. U vile ni xiave xikulu swinene ku endla leswaku xidemokarisi xa hina xi yima hi milenge. Khabinete yi navela ku humesa ku khensa ka yona eka xiave lexi Ghwetha Tlakula a veke na xona naswona yi hundzisa swikhenso swa yona eka xiave lexi a veke na xona eka ku kondletela xidemokarisi xa hina handle ko languta yena n’wini naswona yi n’wi navelela minkateko.
4.5 Khabinete yi amukela xiboho xa Huvo ya Vumbiwa lexi tiyisisaka leswaku pholisi ya endlelo ro lulamisa ra mfumo yi tshamiseka. Mfumo wu yima hi rito ra leswaku tiphurogireme ta wona ti lulamisa swihoxo swo pfumala ndzinganelo eka vanhu ngopfungopfu swiyimo swa le mitirhweni. Xiboho lexi xi tlhela xi tiyisisa leswaku i ntiyiso leswaku pholisi ya endlelo ro lulamisa ku katsa ni milawu ya ndzinganiso ya matholele yi tlakusa ku hundzuluxiwa ka swilo ni ku nyika vanhu lava a va tshikeleriwile matimba.
5. Migingiriko leyi ya ha taka
5.1 Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta fambisa Swikambelo swa Rixaka swa Lembe (ANA) ku suka hi ti-16 ku fika ti-19 Ndzhati 2014 ku landzelerisa ku yisa emahlweni ka mbuyelo wa dyondzo exikarhi ka Tigiredi ta 1-6 na Giredi 9 tanihi xiphemu xa tindlela to antswisa xiyimo xa dyondzo. Lembe leri (2014) Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta tlhela yi ringeta ku kambela ntlawa wa vadyondzi va ka Giredi 7 na 8 naswona xiboho xa xikambelo lexi xi ta tekiwa hi 2015.
ANA yi tumbuluxa vumbhoni bya xiyimo xa le henhla lebyi nga tirhisiwaka ku hoxa tihlo eka ku humelela ka tindlela ta Mfumo to nghenelela hi xikongomelo xo antswisa ku hlaya ni ku hlayela exikarhi ka vadyondzi, naswona yi tlhela yi endla leswaku vadyondzisi va kota ku hlawula tindhawu leti lavaka nseketelo wo engetela eka vana. Khabinete yi khutaza vatswari na vahlayisi va vana ku seketela vana va vona ni ku endla leswaku mbuyelo wa ANA wu tirhisiwa ku lulamisa swipiqo swihi ni swihi mayelana ni nhluvuko wa vana. Nongonoko wa ANA na switirhisiwa swa 2014 swi kumeka eka: www.education.gov.za.
5.2 Holobye wa Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso wa Misava Gugile Nkwinti u ta rhurhela Nhlengeletano ya Matirhiselo ya Misava eHodela ya Birchwood na le Sethareni ya Khoferense ya OR Tambo, Boksburg ku suka ti-4 ku fika ti-6 Ndzhati 2014.
Nhlengeletano leyi yi ta vulavula hi tindlela to tlherisela endzhaku ku onheka loku veke kona loku vangiweke hi mfumo wa khale wa xikoloni ni xihlawuhlawu lowu endleke leswaku ku tlula 75 wa tiphesente ta vanhu va ntima va pfumala misava, nhundzu, vuswikoti hambi ku ri timfanelo ta matirhelo ya misava leti hlayisekeke. Khabinete yi khutaza swiyenge leswi khumbhekaka ku tirha ni Mfumo ni ku humelerisa vutiyimeseri byo lulamisa mhaka ya timfanelo ta matirhelo ya misava leti hlayisekeke.
5.3 Phurogireme ya Nhweti ya Vukorhekeri bya Mani na Mani leyi sungulaka hi 1 ku fika 30 Ndzhati ehansi ka mongo “Ku Simekiwa ka Maendlelo Yantshwa ya Matirhelo ya Vatirhelamfumo: Batho Pele ‘Vanhu Emahlweni’, yi ta kongomisiwa eku tiyiseni ngopfungopfu vukorhokeri bya xihatla. Khabinete yi rhamba maAfrika-Dzonga ku hlonipha vatirhelamfumo lava tinyiketaka kumbe minhlangano ya Mfumo hi ku yi hlawula leswaku yi nghenelela Masagwadi ya Matirhelo ya Xiyimo xa le Henhla ya Batho Pele ya Rixaka ku nga si fika siku ro pfula ra 30 Ndzhati 2014.
5.4 Nhweti ya ndzhaka yi tlangeriwa ku suka 1 – 30 Ndzhati 2014 ehansi ka mongo “Ku Tlangela 20 wa Malembe ya Xidemokirasi: Vulavula hi Xitori xa Wena lexi Yisaka Afrika-Dzonga Emahlweni”. Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga ku tlangela ndzhaka ya hina leyi fuweke hi swa ntumbuluko ni ndhawuko, swikholwakholwani swo hambanahambana ni mahanyelo ya hina tanihi vanhu lava nga nyandza yin’we lava avelanaka xindzhuti xa vona. Lembe leri Nhweti ya Ndzhaka yi tlangeriwa hi hala tlhelo hi ri karhi hi tlangela 20 wa Malembe ya Ntshuxeko lowu tiyisisaka miehleketo ya hina tanihi hi nyandza yin’we ya vulwelantshuxeko hi kongomile eku tlakuseni ka xindzhuti xa rixaka.
Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga, ngopfungopfu lavantshwa ku vukarha ndzhaka ya Afrika-Dzonga ya hina hinkwerhu ni ku hambanahambana ka mahanyelo ya hina leswaku hi kondletela ku akiwa ka rixaka ra hina, vuakatiko tanihi nyandza yin’we ni vanhu lava khomaneke va va xilo xin’we.
MaAfrika-Dzonga va tlhela va hlohloteriwa ku valanga va dyondza hi ndzhaka ya hina hi ku endzela tiphaka ta rixaka mahala ku suka 8 ku fika 12 Ndzhati 2014 tanihi xiphemu xa Vhiki ra vunkaye ra lembe na lembe ra Mintanga ya Rixaka ra Afrika-Dzonga(SANParks). Khabinete yi tlhela yi seketela xirhambo ra Palamende eka MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku hlayisa ndzhaka ya hina ya rixaka.
5.5 Khabinete yi navelela Bafana Bafana minkateko eka mintlangu yimbirhi ya xiyimo xa le henhla leyi va nga langutana na yona na Sudan hi 05 Ndzhati eKhartoum ku nga ntlangu wa ku thwasela ntlangunkulu wa xikombiso xa vuswikoti bya tikonkulu, na Nigeria hi ti 10 Ndzhati 2014 eDorobeni ra Kapa. Khabinete yi tlhela yi hoyozela Banyana Banyana na Amajita ni ku va navelela minkateko eka mintlangu ya xiyimo xa le henhla leyi va nga langutana ku tlanga na yona.
Banyana Banyana va ta tlanga eka rhengu ra vunhungu ra Vunghwazi bya Vamanana va Afrika lebyi nga ta va kona eNamibia hi nhweti ya Nhlangula, naswona va le kusuhi ni ku thwasa ku nghenela Khapu ya Misava ya Vamanana ya FIFA 2015 eCanada. Kasi Amajita, xipano xa Rixaka xa malembe ya le hansi ka 20, va thwasile ku ya nghenela vunghwazi bya Afrika bya 2015 eSenegal. Khabinete yi hlohlotela maAfrika-Dzonga ku seketela swipano leswi eka torha ra swona ro humelela.
Khabinete yi amukela vatlangi ku suka emisaveni hinkwayo lava nga ta nghenela Mphikizano wa vumune wa Khapu ya Misava ya Karati ya Kyokushin lowu nga ta va kona hi ti 6 Ndzhati 2014 eSethareni ya Khonivhexini ya Misava ya Luthuli, Durban. Mphikizano wu ta pfuriwa ximfumo hi Phurisedente Jacob Zuma naswona wu kongomisiwa ku tlakusa karati tanihi ntlangu eka vantshwa loko ku langutiwa mbuyelo bya yona byo hlohlotela ku tikhoma emahanyelweni, ku tisirhelela, ku dyondza ku langutisa mhaka yin’we hi nkarhi, naswona yi tlhela yi hlohlotela ku tisirhelela eka vugevenga bya mahanyelo ya vanhu.
5.6 Khomixini ya Mphikizano yi ta rhamba Khoferense ya Lembe na Lembe ya Vunhungu yo Tlangela Khumentlhanu wa Malembe ku suka 4-5 Ndzhati 2014. Khoferense yi ta pfuriwa ximfumo hi Holobye Ebrahim Patel a karhi a amukela vayimeri va minhlangano, ku katsa ni lava humeka eka tiajensi ta mimphikizano eAfrika na ajensi yin’we ya xifundzha, Makete ya Mani na Mani ya Vuhumadyambu ni Vupeladyambu bya Khomixini ya Mphikizano wa Afrika.
6. Ku thoriwa
6.1 Khabinete yi pfumelelanini hi ta ku thoriwa ka Tatana Attwell Sibusiso Makhanya tanihi Mulawurinkulu wa Mhlathuze Water.
Swivutiso:
Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
