1. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
1.1 Lesotho
Khabinete yi amukerile matshalatshala ya Phuresidente Zuma swin’we na SADC yo tisa ku rhula eLesotho. Khabinete yi seketela swiboho swa Samiti swo pfumelela Xandla xa Phuresidente wa Rhiphabuliki ra Afrika- Dzonga, Muchaviseki Cyril Ramaphosa, hi ku seketeriwa hi Matsalaninkulu kun’we ni xipano xa vativi ku suka eka Swirho swa Matiko ya Troika, ku tirha tanihi Mukondleteri wa SADC eka Vuhosi bya Lesotho. Xandla xa Phuresidente, Xandla xa Phuresidente, Matsalaninkulu ni vativi va nyikiwile Nongonoko wa Mpimo na Swikongomelonkulu lowu nga erivaleni wo kondletela ku vuyisela ku tshamiseka ka tipolitiki ni nhlayiseko wa Mfumo wa Lesotho, eka nkarhi wo koma ni hi ku leha ka wona.
1.2 Nkombiso wa tikhamphani ta Afrika-Dzonga eRussia
Khabinete yi hoyozela tikhamphani ta Afrika-Dzonga leti nyikiweke sagwadi ra ku va ti ri ni xiyimo xa kahle eka World Food Show eMoscow. Hi ku tirhisana ni Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki, Swakudya swa Afrika-Dzonga swi amukeriwa hi mandla mambirhi hi vaxavi va Swakudya va matiko ya le handle va Russia. Ku ndunduzeriwa loku ka misava hinkwayo ku ta hi nkarhi lowu Phuresidente Zuma a ha ku endzelaka Rhiphabuliki ra Russia. Lembe leri 3 000 van’wankombiso va kombisile swakudya swa vona swa mihandzu ni matsavu. Ehansi ka xikimi xa Vanavetisi vo Xavisela matiko ya le handle na Pfuneto wa Vuvekisi (EMIA), 21 wa tikhamphani ta Afrika-Dzonga ti kombisile xiyenge xo hundzuluxa swakudya swa ntumbuluko leswaku swi va leswi tirhisekaka.
1.3 Mphikizano wa Matsalwa hi Nat Nakasa na Vuhumelerisi bya Ntshuxeko ni Xidemokirasi
Khabinete yi hoyozela lava nga humelela eka mphikizano wa matsalwa yo sungula hi vutomi bya Nat Nakasa, n’wamahungu wo tiveka loyi masalela ya yena ya vuyeke eAfrika-Dzonga hi 19 Mhawuri 2014 endzhaku ka 50 wa malembe. Matshalatshala lawa endliweke hi Ndzawulo ya Vutshila na Ndhawuko ya tsundzuxa vantshwa va hina hi vulwela ntshuxeko bya hina no tlhela ya va lemukisa eka matimu ya vutsari ni vuteki- bya- mahungu eAfrika-Dzonga. Swichudeni swa vuteki-bya-mahungu Sbongakonke Mbatha, Giniso Mbili na Nkamogeleng Lebeloane ha un’we un’we va humelerile hi ku nyikiwa laptop ni nkarhi wo ya dyondza ntirho.
Xin’wana xiyenge a ku ri njhekanjhekisano wa vana va xikolo lowu a wu vulavula hi ku humelela loku nga kona hi ku tirhisa Ntshuxeko ni Xidemokirasi. Swikongomelo swa mphikizano a swi katsa ku veka erivaleni xiave lexi van’wamahungu va veke ni xona hi nkarhi wa vulwelantshuxeko eAfrika-Dzonga. Un’wana ni un’wana wa va humeleri Mfundo Radebe, Dumisa Nzama, Danielle Dallas, Olivia Habonimana, Faith Marthinussen na Cebisa Ncube u nyikiwile laptop.
2. Swiboho swa Nkoka swa Khabinete
2.1 Ku hundzuseriwa ka tixere ta Ndzawulo ya Rihanyo eka Khamphani ya Biological and Vaccines Institute (Biovac)
Khabinete yi pasisile ku hundzuseriwa ka tixere ta Ndzawulo ya Rihanyo eka Biovac ya le Dzongeni wa Afrika eka Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji.
Biovac i vunghana bya xiyenge xa mfumo ni xiyenge xa phuraivete exikarhi ka Mfumo wa Afrika-Dzonga ni Khonsotiyami ya Biovac. Tixere ta Mfumo wa Afrika-Dzonga leti vun’wini bya tona ku nga Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji a ku ri 12,5% kasi leti vun’wini bya tona ku nga Ndzawulo ya Rihanyo a ku ri 35%.
Ku hundzusela tixere swi hlamula swivilelo swa Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO) na Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Vun’we bya Matiko ya Misava (UNICEF) leswaku Ndzawulo ya Rihanyo yi nga ha va ni ntlimbo hi ku va yi va n’wini wa tixere no tlhela yi va muxavi. WHO yi lava leswaku nhlangano wa vulawuri (ku nga Khansele ya Vufambisi bya Mirhi naswona leyi nga xiphemu xa Ndzawulo ya Rihanyo) ni ntirho wa yona wo hoxa tihlo swi hambanyisiwa ni ntirho wa yona wa vumaki bya mirhi – ku nga, Biovac. Ku hundzuseriwa ka tixere ta Ndzawulo ya Rihanyo ku ya eka Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji swi ta endla leswaku Biovac yi kota ku xavisa swimakiwa swa yona eka matiko lama vuyeriwaka hi tiphoregireme ta nsivelamavabyi ta WHO na UNICEF.
Biovac i khamphani leyi phamelaka nsivelamavabyi wa xiyimo xa le henhla, ku hlayiseka no hetiseka eka xiyenge xa mfumo, naswona yi rhangile emahlweni eka nsivelamavabyi wa mavabyi ya vana eka Phurogireme ya mfumo ya Nsivelamavabyi yo Engetela (EPI). Hi ku tirhisa Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji, sweswi mfumo wu ta va ni vun’wini bya 47, 5% wa tixere ta Biovac kasi Khosotiyami ya Biovac yi ta va ni 52, 5%.
2.2 Eskom
Tanihilaha swi tivisiweke hakona emahelweni ya vhiki leri hundzeke, khabinete yi pasisile magoza yo tiyisisa leswaku xiyenge xa timhaka ta gezi xi ti fambisa hi xoxe, ku tlakusa nkwama wa timali ta Eskom, ni ku tiyisisa vuhlayiseki bya eneji ya tiko.
Hinkwaswo leswi swi ta endliwa hi ndlela leyi nga engeteleki ntshikelelo wun’wana eka timali ta rixaka. Xikan’wekan’we mfumo wu rhandza ku tiyisisa leswaku mindyangu leyi sweleke ya oloviseriwa tanihilaha swa timali swi nga kotekaka ha kona eka ntshikelelo lowu tisiwaka hi ku engeteleka ka tihakelo ta gezi.
Xiboho xa khabinete xi landzelela swibumabumelo swa Komiti ya Nhlengelo wa Vaholobye (IMC) leyi heleleke hi vuntshwa tindlela to hlaya leti nga kona naswona leti ku nga hlawuriwaka eka tona to tiyisisa vuhlayiseki bya eneji. IMC yi ta ya emahlweni yi hoxa tihlo eka xiyenge lexi.
Vuxokoxoko bya mphamo lowu byi nga kumeka ewebisayitini ya Ndzawulo ya Timali ta Rixaka.
Hi ku katsakanya, mphamo wu katsa tin’wana ta leti, mfumo wu ta nyika Eskom tixere to ngetelela ku pfuna khamphani leyi leswaku yi tiyisa timali ni tinhundzu ta yona leswaku yi ta kota ku lomba timali to engetela eka timakete ta timali. Ku endlela leswaku timali ta mfumo ti nga vi ni ntshikelelo, naswona timali leti Eskom yi nga ta engeteleriwa hi tona ti ta kumeka hi ku nghenelela eka vulawuri bya nhundzu ya mfumo leyi wu nga riki ni pulani ya yona.
Vuxokoxoko byo engetela eka mhaka leyi byi ta kumeka loko Holobye wa Timali a nyika mpimanyeto wa Xitatimende xa Pholisi xa Mpimanyeto wa Theme ya le Xikarhi (MTBPS) hi 22 Nhlangula.
Swin’wana swiyenge swa mphamo swi katsa: ku antswisiwa ka matimba ya Eskom eka ntirho wa yona wa siku rin’wana ni rin’wana lowu nga ta tisa ku hunguteka ka tihakelo; ku engeteleka hi 50 wa mabiliyoni ya tirhandi eka xikweleti xa Eskom leswi nga ta seketeriwa hi ku tiyisisa hi mfumo tanihilaha wu nga ta swi endla hakona; ku seketela ka mfumo eka xikombelo xa Eskom eka Vulawuri bya Rixaka ra Afurika Tshipembe bya Eneji (NERSA) ku engetela tihakelo ta gezi, leswi seketeriwaka hi vulawuri bya ntolovelo; magoza ya vufambisi byo koxa gezi; ku hundzuluxiwa ka pholisi ya eneji; ni ku ndlandlamuxiwa ka tiphurogireme ta vatumbuluxi va gezi vo tiyimela hi voxe.
Eka mhaka yo olovisela mindyangu leyi sweleke, mfumo wu ta tiyisisa ku hoxa tihlo eka mphamelo wa gezi ra mahala. Leswi swi ta tiyisisa leswaku mphamelo wa gezi wu tirhisiwa hi ndlela leyi faneleke ni ku hlohlotela timasipala ku antswisa matirhelo ya tona yo endla leswaku switirhisiwa swa vona swi tirha hi mfanelo no phamela vatirhisi gezi. Magoza lawa ya ni nkoka leswaku Afrika-Dzonga ri tlakusa makulele ya ikhonomi ku ya eka xiyimo lexi eneleke ku tumbuluxa mintirho yo tala, ni ku hunguta vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano.
2.3 Ku hundzuseriwa ka mintirho ya matirhelo ku ya eHofisini ya Muavanyisinkulu
Khabinete yi tivisiwile hi masungulo ya xiphemu xo sungula xo hundzusiwa ka mintirho ya matirhelo ni vatirhi va Tihuvonkulukulu ta Nawu ku suka eka Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa ku ya eHofisini ya Muavanyisinkulu. Leswi swi tiyisisa Nawu lowu Ndzhundzhuluxiweke wa Vu-17 wa Vumbiwa, wa 2012 ni Nawu wa Tihuvonkulukulu, Nawu wa Vu-10 wa 2013.
Nawu wa Tihuvonkulukulu wu antswisa matirhelo ya vumajisitarata hi ku veka vamajisitarata eka Xiyenge xin’wana ni xin’wana xa Huvonkulu ehansi ka vufambisi bya Muavanyisi Phuresidente wa Xiyenge lexi khumbhekaka. Nawu wu nyika matimba ni mintirho eHofisini ya Muavanyisinkulu leyi a yi simekiwile tanihi nhlangano wa mfumo wa le tlhelo lowu hi xiyimo xa wona wu ringanaka ni ndzawulo ku ya hi Xitiviso xa Phuresidente hi 2010. Leswi swi tiyisisa vutinyiketi bya Mfumo leswaku Vululami byi tiyimela hi byoxe tanihilaha Vumbiwa byi vulaka hakona.
2.4 Ku simekiwa ka hofisi ya vufambisi bya tiphurojeke yo endla Matshalatshala ya Vumpfhumba bya Switirhisiwa swa Phuresidente
Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka Hofisi ya Vufambisi bya Phurojeke ya Matshalatshala ya Vumpfhumba bya Switirhisiwa swa Phuresidente wa Nhlangano wa Afrika leyi fambisiwaka hi Phuresidente Zuma. Leyi i phurogireme ya switirhisiwa leyi leteriwaka eAfrika leyi xikongomelo xa yona ku nga ku seketela tiphurojeke ta switirhisiwa leswi tsemakanyaka mindzilikano, naswona leyi nga ta khiyinula vuswikoti bya ikhonomi ya tikonkulu ni ku tisa tindhawu ni nkarhi wa nhluvukiso wa miganga, madoroba ni tirhigini.
Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka Hofisi ya Vufambisi bya Phurojeke ya Matshalatshala ya Vumpfhumba bya Switirhisiwa swa Phuresidente hi ku seketeriwa hi tindzawulo ta mfumo leti faneleke. Hofisi ya Vufambisi bya Phurojeke yi ta seketeriwa hi ku simekiwa ka Komiti ya Nhlengelo wa Tindzawulo ya Matshalatshala ya Vumpfhumba bya Switirhisiwa swa Phuresidente wa AU eAfrika-Dzonga. Komiti leyi yi ta rhangeriwa hi Holobye wa Vupulani, Kambisisa Matirhelo no Hlela eHofisini ya Phuresidente.
2.5 Ku simekiwa ka ntlawa wa vativi va nawu ni vuxaka bya le ntirhweni wa ntirho wa mfumo
Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka ntlawa wa vativi va nawu ni vuxaka bya le ntirhweni endzeni ka Ntirho wa Mfumo ku lwisana ni milandzu leyi nga salela endzhaku naswona leya ha yaka emahlweni mayelana ni ku yimisiwa ka vatirhi etirhweni wa mfumo tanihi xivelanandzu. Ku nghenelela loku ko hunguta nkarhi wo fikisa emakumu ku tshinyiwa ka vatirhi, ngopfungopfu laha vatirhi va yimisiweke entirhweni va ri karhi va hola muholo hinkwawo, ku kongomisiwile ku endla leswaku Vatirhelamfumo va tirha hi ku hiseka ni ku hetiseka.
Ku engetela, matshalatshala yo simeka tinhweti leti nga tluleki tinharhu (90 wa masiku) ku fikisa milandzu emakumu, ya tiyisisa vufambisi lebyinene byo tshinya vatirhelamfumo. Ntlawa wa vativi va nawu ni vuxaka bya le ntirhweni wu ta katsa swirho swa Ntirho wa Mfumo leswi nga ni vutivi eka timhaka leti, ku katsa ni valavisisi, vachuchisi ni vafambisi ku tiyisisa leswaku nongonoko wa vuxaka bya le ntirhweni wa fikeleriwa hi ku hetiseka.
3. Milawumbisi
3.1 Khabinete yi pasisile ku andlariwa ka Nawumbisi wa Ndzhundzhuluko wa Vulawuri bya Makhombo, 2002 (Nawu wa Vu-57 wa 2002) ePalamende. Nawu wa Vulawuri bya Makhombo wa Vu-57 wa 2002 wu vulavula hi maendlelo ya vun’we ni ku hlanganisiwa ka vulawuri bya makhombo ni ku hunguta makhombo eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo naswona wu nghenisa vakhumbheki.
4. Ku thoriwa
4.1 Khabinete yi pfumelelanini hi ta ku thoriwa ka 15 wa swirho na Mutshama-xitulu wa Bodo ya Agesi ya Misava ya Rixaka ra Afrika-Dzonga.
a) Manana Joy-Marie Lawrence (Mutshama-xitulu)
b) Phurofesa Ramashwar Bharuthram
c) Tatana Johan Prinsloo
d) Tatana Willie van Biljon
e) Manana Mbaliyethu Mfeka
f) Tatana Eugene Jansen
g) Tatana Potlaki Maine
h) Manana Gaborekwe Khambule
i) Tatana Lindelwa Simpiwe Hamilton
j) Tatana Mmuso Riba
k) Tatana Ashley Desmond Naidoo
l) Dokodela Nozibele Mjoli
m) Manana Matsie Matooane
n) Tatana Vincent Gore (u thoriwa ra vumbirhi)
o) Tatana Marius Rezelman (u thoriwa ra vumbirhi)
p) Tatana Omar Latiff
Swivutiso: Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
Issued by: Government Communications
