1. Swiboho swa Khabinete eka timhaka ta sweswi na mintirho leyi ta ka
1.1 Khabinete yi tiyisisa xikombelo xa Phuresidente Jacob Zuma eka mfumu, mabindzu na vatirhi ku tirha swin’we ku kurisa ikhonomi ya hina hi mpimo lowu kotaka ku tumbuluxa mintirho yo hlaya.
Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka na Mbulavulo wa Mpimanyeto swi andlarile masungulo ya ku tirhisiwa hi matimba ka Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka eka kotara leyi ta ka eka vufambisi lebyintshwa.
Mpimanyeto wa Rixaka wa vu 21 eka maendlele lawa ya xidemokirasi ya vula xitori xa kahle hi ntiyiso xa leswi hi cincisaka xiswona tiko no hlula swiphiqo leswikulu swa vusweti, mpfumaleko wa ndzingano na mpfumaleko wa mintirho – na, hi nkoka, hi endla tano hi switirhisiwa swa hina swo kayivela.
1.2 Khabinete yi kombisile ku karhateka ka yona hi ku dlawa loku ka ha ku humelelaka ka swinhwanyetana swimbirhi eka ku hetisisa ka ntirho wa vupfumeri bya ntlawa wo karhi va vusathani. Mandlele lawa a ya na ndzhawu laha tikweni ra hina. Hi ku ya hi leswi Vumbiwa ri kombisaka mfanelo ya vutomi, munhu wun’wana na wun’wana loyi a kumekaka a endlile nandzu ku ta tirhaniwa na yena hi matimba hinkwawo ya nawu.
1.3 Khabinete yi khensa Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga na minhlangano eka matshalatshala yo hlayisa eneji, ngopfu ngopfu loko giridi ya rixaka yi vi le ehansi ka ntshikelelo. Loko tiko ri ri na ntirho wo fikelela laveko wa rona eka nkarhi wa sweswi, vatirhisi hinkwavo va gezi va komberiwa ku teka ndlela yo hlayisa eneji tani hi ndlela ya vutomi.
1.4 Khabinete yi khensisa swikolo hinkwaswo na vadyondzi lava nga langhiwa eka Tinyiko ta Rixaka to Dyondzisa 2013: Via Afrika People’s Choice Awards leti nga ta khomiwa hi ti 6 Nyenyankulu 2014 eSenthareni ya Tinhlengeletano ya Birchwood eGauteng. Tinyiko leti i yin’we ya tindlela leti Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi tekelaka enhlokweni no hlohlotela vadyondzisi lava nga tinyiketela no khumbheka eka mintirho ya vona yo kurisa vadyondzi tani hi vaaki lava nga na vutihlamuleri va Afrika Dzonga leri nga na xidemokirasi, ro pfumala xihlawula-mbala na xihlawula-rimbewu. Khabinete yi tiyisisa nakambe timfanelo ta vana to dyondzela eka ndzhawu yo hlayiseka no amukeleka.
1.5 Khabinete yi amukela nseketelo lowu ya ka emahlweni wa Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji eka Fesithivhali ya Sayense ya Rixaka, leyi tiviwaka tani hi Scifest Afrika, leyi nga ta khomiwa ku sukela hi ti 12 ku fika hi ti 18 Nyenyankulu 2014 eGrahamstown eKapa Vuxa ehansi ka nhlokomhaka “Into the Space”. Ntirho lowu wa lembe na lembe wu kurisa sayense, thekinoloji, vunjhiniyere na tinhlayo tani hi mintirho eka vantshwa va hina no vumba ku twisiseka ko antswa ka mintirho leyi exikarhi ka Vaaki va Afrika Dzonga. Mfumu wu ya emahlweni ku kongomisa no kurisa ku dyondziwaka Tinhlayo na Sayense ya Fizikali tani hi ku tumbuluxa vuswikoti bya matimba lebyi lavekaka eka ikhonomi ya hina leyi ya ha kulaka.
1.6 Khabinete yi amukela xitiviso lexi nga endliwa hi Hlangano wa CAPRISA xa ku kumiwa ka swidlaya-switsongwatsongwana swintshwa swa matimba swa HIV. Vulavisisi byi kombisa hi laha miri wa wansati wa le KwaZulu-Natal wu nga hlamula ha kona eka nhlaselo wa HIV hi ku endla swidlaya-switsongwatsongwana swa matimba. Vulavisisi, byi humesiwile eka jenali ya sayense yo hlonipheka, Ntumbuluko, yi hlamusela hi laha xipano xa vulavisisi xi nga kuma swidlaya-switsongwatsongwana engatini ya wansati no tlilona swidlaya-switsongwatsongwana elaboretari. Swidlaya-switsongwatsongwana leswi nga tliloniwa swi tirhisiwile eka swiperimente swo hambana elaboretari ku endla ndlela leyi nga landzeriwa hi masocha ya wansati ku endla swidlaya-switsongwatsongwana leswi swa matimba. Mintwisiso yintshwa leyi nga kumeka eka wansati loyi wa le KwaZulu-Natal hi tinhlamulo ta masocha to lwa na HIV ku tisa ku tshembha eka nsivelo wa HIV na makungu yo tshungula. Ku kumiwa loku a hi maendlele yo tshungula HIV/AIDS naswona mfumu wu kombela Vaaki va Afrika Dzonga ku ya emahlweni va kamberiwa HIV kumbe ku ya emahlweni va teka ntshungulo wa antirhetirovhayirali lowu nyikiwaka eka vanhu lava kumekaka va ri na xitsongwatsongwani.
1.7 Phuresidente Jacob Zuma u ta vulavula loko ku tlangeriwa ka Siku ra Timfanelo ta Vanhu eka lembe leri hi ti 21 Nyenyenyani 2014 ehansi ka nhlokomhaka “Ku tlangela 20 wa malembe yo cinca vutomi hi timfanelo ta vanhu!” eRivaleni ra Khirikhete ra Sharpeville eGauteng. Khabinete yi kombela Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga ku tlangela ku hanya etikweni leri tiyisisaka leswaku na siku na rin’we vumunhu bya hina byi nge pfuki byi tekeriwile Muaki wun’wana na wun’wana wa Afrika Dzonga, ku karhi ku nga langutiwi rixaka, rimbewu, vupfumeri na xiyimo xa vuxaka. Hinkwerhu hi na vutihlamuleri byo tiyisisa leswaku rhekhodo ya timfanelo ta vanhu na matimu swa hlayisiwa no tiyisiwa eka vanhu lava ha ta ka.
1.8 Vhiki ra Mati ya Rixaka ri ta simekiwa eBushbuckridge hi ti 14 Nyenyankulu naswona ri ta ya emahlweni hi mintirho yo hlaya ku fika hi ti 23 Nyenyankulu 2014. Ntirho wo simeka wu ta va kona loko yisiwa tiphayiphi ehansi ka Muhocho wa Lulama wa Dzonga eka mugodi wa khale ERPM, ku lwa na mhaka ya ku Tswongeriwa ehandle ka Asidi eMugodini eka Nkova Xikarhi wa Witwatersrand. Masalela ya vhiki ya ta vona ku nyiketiwa ka mintirho ya mbhasiso wa mati na tiphurojeke ta mphakelo wa mati hi ntalo eka swifundzhankulu swo hlaya. Nhlokomhaka ya lembe leri “Mati i Vutomi – Malembe ya 20 ya Mphakelo wa Mati eka Nhluvukiso wa Ikhonomi na Vanhu”. Khabinete yi kombela vaaki va Afrika Dzonga ku hlayisa mati no tiyisisa xilaveko xa vufambisi lebyi tiyisisiweke bya xikumiwa lexi xo kala, ku endlela ku kurisa mfikelelo eka Vaaki va Afrika Dzonga vo hlaya.
1.9 Khabinete yi khensiwile hikwalaho ka ku humelela ko simekiwa ka Nhlengeletano ya Phuresidente eka Vantshwa lowu nga khomiwa eEkurhuleni ku sukela hi ti 28 Nyenyenyani ku fika hi ti 03 Nyenyankulu 2014. Nhlengeletano a yi khomiwile hi Hofisi ya Phuresidente, Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi (EDD) na Ejensi ya Rixaka ya Nhluvukiso wa Vantshwa (NYDA). Nhlengeletano yi nyikile ku sungula ka Ntwanano eka Mintirho ya Vantshwa lowu nga sayiniwa hi Dzivamisoko 2013 hi mfumu, mabindzu na mintirho. Phuresidente Jacob Zuma u nyikile mbulavulo eka Nhlengeletano, lowu a ku tile vantshwa va kwalomuya ka 500 ku suka eka swifundzhankulu hinkwaswo. Vaholobye vo hambana va nghenelerile eka mimbhurisano ku byela vantshwa hi tiphurogireme ta mintirho ya vantshwa. Ku engetelela, makungu yo tiya ya tekiwile lawa ya nga ta vona leswaku Phuresidente na Vaholobye vo hambana va tirhisana na vantshwa ku endla leswaku ku tumbuluxiwa ka mintirho ku humelela.
1.10 Khabinete yi tsundzukile Nhlengeletano ya Rixaka ya Endzelo leyi a yi ri na vanhu vo tala no humelela ya Pholisi yo Hlanganisiwa ya Mpfampfarhuto wo Sungula wa ICT, leyi a yi khomiwile hi ti 3 Nyenyankulu 2014. Khabinete yi hlohlotela vanhu ku nghenelela eka ku yingiseriwa ka Mpfampfarhuto wo Sungula lowu nga ta sungula eRustenburg hi ti 7 Nyenyankulu. Mpfampfarhuto wo Sungula wu ta fikelela eka Mpfampfarhuto wa Tirhele exikarhi ka lembe, lowu nga ta nyika vuako ku cinca milawu hi tindlela leti nga ta tekela enhlokweni ku tisiwa ka ku cinca eka swa ICT eka malembe ya sweswi.
1.11 Khabinete yi tsakisiwile ku tsundzuka leswaku endzhaku ka loko ku ku tekiwile “ SA Connect”, Pholisi ya Mpimo-hungu na Pulani, hi ti 4 N’wendzamhala 2013, 782 wa swikolo swi hlanganisiwile hi tikhomphyutara na tilaboretari ta inthanete; Ikamva e- Skills Institute yi simekiwile, na Huvo yo Tsundzuxa ya Mpimo-hungu ya Rixaka yi tumbuluxiwile.
1.12 Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango yi ta khoma Nhlengeletano ya Mavandla ya vu 11 (COP11) ku sukela hi ti 17 ku fika hi ti 21 Nyenyankulu 2014, eSenthareni ya Tinhlengeletano ta Misava ya le Kapa, ehansi ka nhlokomhaka: “Ku kurisa Nkulo wa Wasi eAfrika: Ku ya eka Mafambisele yo Hlayiseka ya Swikumiwa swa le Lwandle”. COP11 leyi humelelaka eka malembe mambirhi yan’wani na yan’wani yi hlanganisa vaholobye va mbango ku suka eka 22 wa tinxaka leti nga phutseriwa hi Ntwanano wa Ntirhisano eka Vusirheleri, Vufambisi na Nhluvukiso wa Lwandle na Ndzhawu ya Lwandle ra Antlatic ra Vupeladyambu, Xikarhi na Ndzhawu ya le Dzongeni wa Afrika Dzonga. Nhlengeletano ya 2014 yi ta langutisisa migingiriko na swiboho leswi nga bohiwa hi nkarhi wa 2012/13; mpimanyeto wa 2014/15, na xiendlo lexi lavekaka ku simeka Ntwanano na Pulani ya Xiendlo xa Pulani. Swi ta hlela na leswi mavandla ya amukelisaka xiswona rito ra “Nkulo wa Wasi” tani hi ndlela yo fambisa swikumiwa swa lwandle na tindzhawu ta le kusuhi na lwandle.
1.13 Khabinete yi khensisile xipano xa khirikhete xa Rixaka xa Afrika Dzonga xa va le Hansi ka 19 wa malembe eka ku humelela ka vona ka le henhla endzhaku ka loko va winile Khapu ya vona ya Misava yo sungula ya va le Hansi ka 19 wa malembe ya Huvo ya Khirikhete ya Misava (ICC) eDubai. Matirhele yo hlamarisa ya xikwadi ya hlohlotela van’wamintlangu hinkwavo va vantshwa ku navela ku fika ehenhla swinene.
1.14 Khabinete yi tsundzukile Siku ra Vavasati va Misava hinkwayo – 8 Nyenyankulu 2014. Siku ri nyika nkarhi eka Vaaki va Afrika Dzonga ku luva eka ku humelela na ku tinyiketela ka vavasati va Afrika Dzonga. Vaaki va Afrika Dzonga va fanele ku langutisa ku humelela loku nga endliwa hi vaaki, vaakatiko na tiko hinkwaro eku humeleriseni ka timfanelo ta vavasati.
Loko Vumbiwa ra hina ri nyika andlalo wa minkoka na milawu, i vutihlamuleri bya hinkwerhu ku hlayisa no sirhelela vavasati no tiyisisa leswaku va nyikiwa matimba yo nghenelela tani hi vaakatiko lava ringanaka eka nhluvukiso wa ikhonomi ya hina na tiko.
2. Swintshuxo na mimpfumelo swa Khabinete
2.1 Khabinete yi amukerile ku sunguriwa ka maendlele yo anama yo endzela hi xikongomelo xo humesa vadyondzi vo hlaya lava va ha ku thwasaka. Leswi swi ta tisa vuako byo hlanganisa, vufambisi na ntirhisano swa le henhla exikarhi ka minhlangano, tihuvo ta nkoka, vumaki na swikolo swa dyondzo ya le henhla na mfumu.
Leswi swi ta hoxa xandla eku tumbuluxiweni ka vatirhi va vuswikoti no kota ku seketela ndlela ya nkulo yo nkatsakanya.
2.2 Khabinete yi amukerile Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Ndzindzakhombo eka Mpfumaleko wa Mintirho 2014 leswaku wu yisiwa ePalamende. Loku i ku hundzuluxiwa ka Vumbirhi ka Nawu wa Ndzindzakhombo eka Pfumaleko wa Mintirho, wa vu 63 wa 2001.
Mindzhundzhuluko yi ya emahlweni yi hunguta swiendlo swo biha swa ikhonomi na swa vanhu swa mpfumaleko wa mintirho, hi ku cincela eka swiyimo swa Misava hinkwayo, swo katsa na vadyondzi lava nga eka vuleteri bya mintirho na vatirhela mfumu lava nga funengetiwangiki hi ku ya hi Nawu.
Ku tirhisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko, 2014, exikarhi ka swin’wana swilo ku ta engetela nkarhi wo hakela mimbuyelo eka mubindzuri, ku sukela eka tinhweti ta nhungu ku fika eka tinhweti ta 12, leswi nga ta va kotisa ku langutisa ndlela yin’wana yo kuma ntirho no kuma mibindzulo eka nkarhi wo leha.
Mubindzuri u ta va na nkarhi wo engeteleka wo tisa xikoxo, ku sukela eka tinhweti ta ntsevu ku fika eka tinhweti ta 12. Swi ta pfuna ku langhiwa ka vabindzurisiwa loko ku ri na vubindzuri loko ku loviwile.
3. Ku thoriwa
Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka:
3.1 Tatana Daan du Toit tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Ntirhisano wa Matiko ya Misava na Swikumiwa eka Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji.
3.2 Tatana Garth Strachan tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Nhluvukiso wa Vumaki na NhIuvukiso wa Pholisi eka Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki.
3.3 Manana Malebo Mabitje-Thompson tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Nhluvukiso wa Vumaki na Vufambisi bya Timali eka Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki.
3.4 Bodo Nhlangano wa Nxungeto wo Hlawuleka eka Ndzindzakhombo ya Afrika Dzonga (SASRIA) Nhlangano lowu nga wa Mfumu (SOC)
a) Ku thoriwa nakambe ka Tatana Cedrick Mnwabisi Masondo tani hi Mulawurinkulu na Mufambisinkulu wa Bodo.
b) Ku thoriwa nakambe ka Manana Karen Pepler tani hi Mufambisinkulu wa Bodo.
c) Ku thoriwa ka Manana Tando Mbatsha tani hi Mufambisintsongo.
d) Ku thoriwa ka Manana Tshwarelo Moutlane tani hi Mufambisintsongo.
Swivutiso: Phumla Williams (Mukhomeri wa Muvulavuleri wa Khabinete)
Tihlanganisi na: 083 501 0139
