24 Oct 2013
Khabinete yi vi le na nhlengeletano wa yona wa ntolovelo eKapa hi ti 23 Nhlangula 2013.
1. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka eka mbangu wa sweswi
1.1. Khabinete yi amukerile ku humelela loku hi ku vonaka eka pfhumba ro hetisisa ra switirhisiwa swa vanhu ra tiko leri fambisiwaka hi Khomixini ya Mfambiso wa Switirhisiwa swa Vanhu ya Phuresidente. Phuresidente Jacob Zuma sweswinyana u simekile tiphurojeke to hlaya leti nga humelela tanihi xiphemu xa phurogireme ya Nhluvukiso wa Switirhisiwa. Leswi swi katsa ntirho lowu nga kona eka magondzo ya R81 na R71 eLimpopo, xitici xa xitimela xa Bridge City lexi nga ta tirha eUmlazi eDurban na ntirho wa xiyimo xa le henhla wa le Mugodini wa De Beers wa Venetia eVhembe, Limpopo.
Phuresidente u ta simeka tiphurogireme ta switirhisiwa tin’wana to fana na Zoni ya Nhluvukiso wa Vumaki (IDZ) ya le Saldanha Bay eKapa Vupela Dyambu; na ndhawu yo endzela leyi hakeleriwaka eDan’wini ra De Hoop, eLimpopo, ku simekiwa ka swigolonyana swo famba leswi nga akiwa Afrika-Dzonga eKapa Vuxa, na ku pfuriwa ximfumo ka Xibedlhele xa Ladybrand eFree State.
Khabinete yi amukerile ku humelela ka maendlele ya Bazi ra Rivilo ra Vakhandziyi (BRT) ra le eJoni, Tshwane, Kapa na le Rustenburg. Phurogireme ya tiko hinkwaro ya switirhisiwa leyi dyaka mamiliyoni ya tirhandi leyi vumbaka hi vuntshwa ikhonomi na maendlele ya swifambo laha tikweni ra hina.
Tiphurojeke leti ti na matimba ya ku susa ikhonomi ku ya emaninginingini naswona ti ta ya emahlweni no hoxa xandla eka nhluvukiso wa ikhonomi no tumbuluxa mitirho.
1.2 Khabinete yi amukela Xitatimende xa Pholisi eka Mpimanyeto wa Nkarhi wa le Xikarhi tanihi leswi a swi tivisiwa hi Holobyenkulu wa swa Timali. Khabinete yi seketela maendlele ya matimba ku gangisa mfumo. Maendlele lawa ya ta tirha swinene eku hunguteni ka ntlangiso eka ku xava hi mfumo. Maendlele lawa ya ta tiyisisa leswaku mfumo wu tirhisa switirhisiwa swa wona kahle no hetiseka. Khabinete yi kombela tindzawulo hinkwato ta rixaka na ta swifundzhankulu, timasipala, tiejensi ta vanhu hinkwavo na minhlangano ya vumbiwa ku tirhisa maendlele lawa.
1.3 Khabinete yi tihlanganisile na Phuresidente Jacob Zuma na vanhu va Afrika-Dzonga eku lweni na ku xanisiwa, madzolonga na ku lahliwa ka vana. Khabinete yi khensile tiejensi leti landzelelaka nawu eka swiendlo swa tona eka milandzu leyi nga mangariwa sweswinyana.
Tanihi leswi hi funghaka Siku ra Vana ra Rixaka hi siku ra vumbirhi ra Hukuri, Khabinete yi kombela Vaaki va Afrika-Dzonga ku sirhelela vana tanihi leswi va nga varhangeri va mundzuku. Khabinete yi kombela nakambe vaaki ku ya emahlweni va tirha na tiejensi leti hlayisaka nawu eku lweni na vugevenga exikarhi ka vaaki.
Hi fanele hi tekela enhlokweni leswaku ku hlayiseka ka vana i vutihlamuleri bya vatswari na vaaki. Hi fanele hi pfuna vamanana lava lavaka ku pfuniwa ku kurisa vana va vona.
1.4 Khabinete yi amukerile xitiviso xa Umalusi xa leswaku tiko ri lulamerile ku tsala Swikambelo swa Xitifikheti xa Siniya xa Rixaka ku sukela hi ti 28 Nhlangula ku fikela hi ti 29 Hukuri 2013. Khabinete yi navelela vadyondzi va 707 136, ku katsa na vadyondzi va 130 000 va nkarhinyana, mikateko eka swikambelo swa vona.
Vatswari na vahlayisi va komberiwa ku seketela vana va vona tanihi leswi va nga eku tilulamiseleni ka swikambelo swa vona. Khabinete yi kombela Ntlawa wa 2013 leswaku wu endla leswaku tiko ri tinyungubyisa.
1.5 Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka phurogireme ya ku kumeka ka swakudya ya Fetsa Tlala (Herisa Ndlala) hi Phuresidente Jacob Zuma eKuruman eKapa-N’walungu hi ti 24 Nhlangula 2013. Phurogireme yi ta pfuna vaaki ku endla swakudya eka misava ya nhlanganelo wa vanhu na yin’wana leyi nga tirhisiwiki. Yi ta seketela van’wamapurasi lavantsongo hi switirhisiwa, nhluvukiso wa swa timbewu na nhluvukiso wa timakete tintshwa, ku katsa na ku xava ka mfumo.
1.6 Khabinete yi amukela ku simekiwa ka African Maritime Indaba leyi nga ta endliwa eSandton, eJoni, hi ti 24 na ti 25 Nhlangula 2013. Indaba yi ta va kona eka Vulawuri bya Nhlayiseko wa swa Malwandle ya Afrika-Dzonga na vumaki bya swa malwandle. Nhlengeletano yi ta nyika pulatifomo eka vatirhi vo hambana ku vumba ndlela ya nhluvukiso eka vumaki bya swa malwandle ya Afrika no tumbuluxa Vuxaka bya Pan Afrika eka nhluvukiso wa ikhonomi ya Afrika.
1.7 Khabinete yi tsundzukile hi Rendzo ra Mfumo hi Phuresidente Zuma leri taka ro ya eRhiphabuliki ya Xidemokirasi ya Congo (DRC) hi ti 29 na ti 30 Nhlangula 2013. Rendzo ri ta tiyisisa vuxaka bya hina lebyi nga hi kambirhi bya tipolitiki na ikhonomi na DRC no ya emahlweni no kurisa ku tinyiketela ka hina eka mitirho yo hlayisa ku rhula na ku Aka nakambe na Phurogireme ya Nhluvukiso Endzhaku ka Nyimpi (PCRD) etikweni leriya.
1.8 Khabinete yi kombela Vaaki hinkwawo va Afrika-Dzonga ku seketela Nhweti ya Lemukiso hi Timfanelo ta Vatsoniwa ya Rixaka ku sukela hi siku ra vunharhu ra Hukuri ku fikela hi siku ra vunharhu ra N’wendzamhala 2013, leri funghaka Siku ra Misava ra Vanhu lava nga Tsoniwa. Nhweti yi ta tlangeliwa ehansi ka nhlokomhaka: “Tshova swisivelo, pfula minyangwa: eka vaaki hinkwavo hi ku angarhela”.
1.9 Khabinete yi tsundzukile hi ku vilela ku pfuka ka tinyimpi na madzolonga eRhiphabuliki ya Mozambique. Khabinete yi navelela ku tivisa leswaku Mozambique yi na mfumo lowu nga nawini na leswaku minhlaselo yi nyadza matimba ya mfumo ya Mozambique na vanhu va wona. Khabinete yi sola minhlaselo hi laha ku kulu.
2 Mimbhurisano ya nkoka na swiboho swa Khabinete
2.1 Khabinete yi amukerile ku pfumeleleriwa ka Ndzhundzhuluko wa Doha eka Maendlele ya Kyoto. Mindzhundzhuluko leyi yi vumba xiphemu xa 2013-2020 xa mitirho yo hunguta gasi emisaveni hi ku lava ku hunguta maxelo lama cincaka ya nghozi naswona ku karhi ku hlayisiwa swirhangana swa nhluvukiso eka matiko lawa ya hluvukaka.
2.2 Khabinete yi amukerile Swiviko swo Sungula no Hlanganisiwa na swa Minkarhi swa Afrika-Dzonga leswi nga ehansi ka Ntwanano wa Misava eka Timfanelo ta Vanhu na Tipolitiki leswaku swi yisiwa eka Nhlangano wa Tinxaka. Xiviko i nkambisiso wa mimbuyelo na swiphiqo leswi fambisanaka na ku tirhisiwa ka timfanelo ta vanhu na ta tipolitiki leswi kumekaka eka Ntwanano na Vumbiwa ra hina. Xi na ku langutisisa eka xindzhuti xa vanhu na mfanelo yo va na ndzingano mpfhuka ku sungurile xidemokirasi hi 1994.
3 Milawumbisi
3.1 Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka mpfampfarhuto wa ku Kurisiwa na ku Hlayisiwa na Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Vuvekisi, 2013 leswaku vanhu va tihlamulela. Nawumbisi wu nyika vuako bya nawu eka vuvekisi no ololoxa nhlayiso wa nawu eka vavekisi hinkwawo hi ku fambisana na swilaveko swa Vumbiwa. Nawu lowu wa xivono wu ta kurisa ku kota ka hina ku koka rinoko ra vavekisi va le handle na nkuriso wo yisa swilo ematikweni ya le handle ku hlayisa nkuriso na nhluvuko eAfrika-Dzonga. Mpfampfarhuto wa Nawumbisi wu lava ku kuma vuyimo byo hlaya exikarhi ka timfanelo na leswi bohaka eka vavekisi hinkwavo eAfrika-Dzonga, xilaveko xo lava ku nyika nhlayiseko lowu faneleke no ringana wa vavekisi va matiko mambe na va laha kaya.
3.2 Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Tindlu to Hira, 2013 ePalamende. Nawumbisi wu lulamisa ku hundzuluxiwa na ku tirhisiwa kun’wana ka timhaka leti nga huma endzhaku ka loko ku sungurile Nawu wa Tindlu to Hira, 1999 (Nawu wa vu 50 wa 1999) (tanihi leswi wu nga hundzuluxiwa hi 2008). Nawu wu kongomane na ku tlakusa makete lowu nga tshamiseka na makete lowu kulaka lowu fikelelaka laveko wa tindlu to hira leti fikelekaka exikarhi ka vanhu lava nga swela no siwaneka hi mhaka yo tsan’wiwa.
3.3 Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Maqgweta, 2013 ePalamende. Nawumbisi wu hundzuluxa Nawu wa Maqgweta, 1979 (Nawu wa vu 53 wa 1979), tanihi maendlele yo sungula, ku nga se simekiwa no tirhisiwa ka Nawumbisi wo Tirha hi swa Nawu. Wu lulamisa swiphiqo hi ku fambisana na maqgweta na maqgweta lawa ya ha thwasaka na ku herisa minhlangano ya milawu leyi nga tumbuluxiwa hi ku ya hi mindzelekano ya matikoxikaya ya khale (Transkei, Bophuthatswana, Ciskei na Venda). Mindzhundzhuluko yi ta tiyisisa malawulele ya mitirho ya maqgweta etikweni hinkwaro naswona yi ta tiyisisa malawulele ya ntirho wa vuqgweta eka tindhawu leti nga boxiwa.
3.4 Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Maqgweta ya Mfumo, 2013 ePalamende. Xikongomelo xa Nawumbisi i ku hundzuluxa Nawu wa Maqgweta ya Mfumo, 1957 (Nawu wa vu 56 wa 1957). Mindzhundzhuluko yi ta nyika vurhangeri eka varhangeri na ku langutisisa Vukorhokeri bya Nawu. Yi kongomanile no fambisa ku thoriwa ka Qgwetankulu-Jenerala loyi a nga ta langutisisa Maqgweta hinkwawo ya Mfumo no pfuneta eka timhaka leti yelanaka, tanihi goza ro sungula eku tirhiseni ka Vuako bya Pholisi eku Cinciweni ka Vukorhokeri bya Nawu bya Mfumo.
3.5 Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Mpfampfarhuto wa Nawumbisi wa Nkoka wa Nhundzu, 2013 ePalamende. Nawumbisi wu endla mpfuleko wa ku tumbuluxiwa ka Hofisi ya Muhleri-Jenerala wa Nkoka. Hofisi leyi yi ta nyika vukorhokeri byo hlela nkoka wa miako leyi nga hlawuriwa leswaku yi wela ehansi ka mfumo na swikongomelo swa ku vumbiwa nakambe ka misava, ku katsa na vukorhokeri bya nkambelo wa nkoka wa miako eka tindzawulo leti nga ta kombela hofisi leswaku yi endla mikambelo yaleyo.
3.6 Khabinete yi amukerile mpfampfarhuto wa Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa lowu nga pfuxetiwa ePalamende. Nawumbisi wu tumbuluxa enawini Khomixini ya Mafambisele ya Switirhisiwa swa Mfumo (PICC) na Pulani ya Switirhisiwa swa Rixaka tanihi matirhele yo hlanganisa no fambisa nhluvukiso wa switirhisiwa swa Afrika-Dzonga. Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa wu nyika vuako bya nawu ku aka phurogireme no pfuneta ku antswisa mimbuyelo ya nhluvukiso no hetiseka.
3.7 Khabinete yi pfumelerile Mpfampfarhuto wa Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa ku Nyika Vavasati Matimba na Ndzingano wa swa Rimbewu, 2013 leswaku wu kaneriwa ePhalamende. Nawumbisi wu lava ku tumbuluxa vuako bya milawu eka nkoka wo pfumala xihlawulambala, rimbewu na ndzingano tanihi leswi swi nga hlamuseriwa eka Vumbiwa. Wu lava no kurisa ku nyikiwa ka vavasati matimba, swivumbeko swo ringana swa vuyimeri eku tekeni ka swiboho na nhlayiseko wa vona na nhluvukiso tanihi leswi swi nga boxiwa eka Xiphemu xa nkaye (mbirhi) xa Vumbiwa.
3.8 Khabinete yi pfumelerile ku yisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Mafambisele ya Vulawuri bya Vanhu, 2013 ePalamende. Nawumbisi i vuako lebyi lavaka ku tlakusa maendele ya masungulo na milawu leyi vuriwaka eka xiphemu xa 195(1) xa Vumbiwa eka vulawuri bya vanhu; ku nyika mfambiso no tiyisisiwa ka vatirhi eka vulawuri bya vanhu; ku lawula ku aleliwa ka vatirhi ku endla bindzu na mfumo; ku nyika milawu na maendlele ya xindzhuti lawa ya katsaka ku tumbuluxiwa ka Milawu ya Vulawuri bya Vanhu, Yuniti ya Xindzhuti na Mpfuno wa Maxupulele ya Xithekiniki. Nawumbisi wu ta tirha eka vatirhela mfumo hinkwavo eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo.
4 Ku thoriwa
4.1 Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka eka Bodo ya Ejensi ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo (Seda) eka nkarhi wo ringana malembe manharhu:
a) Dokodela Ivor Mzwandile Zwane (Mutshamaxitulu)
b) Dokodela Tebogo Job Mokgoro (xirho xo pfumala vulawuri)
c) Tatana Thakhani Makhuvha (xirho xo pfumala vulawuri)
4.2 Khabinete yi amukerile ku engeteleriwa ka kondiraka ya ntirho wa Manana TE Radebe tanihi Mufambisinkulu wa Senthara ya Antswiso wa Vukorhokeri bya Vanhu (CPSI).
4.3 Khabinete yi tsundzukile ku engeteleriwa ka nkarhi wo lawula wa swirho swa 21 swa Huvo ya swa Mitirho ya Sayense ya Ntumbuluko ya Afrika-Dzonga hi nkarhi wo ringana tinhweti ta ntsevu:
a) Dokodela CJ Augustyn
b) Tatana N Baloyi
c) Phurofesa ELJ Breet
d) Phurofesa NH Casey
e) Dokodela F Dilika
f) Dokodela MM Dyasi
g) Dokodela JF Eloff
h) Dokodela I Gledhill
i) Tatana OSD Garegae
j) Tatana P Govender
k) Tatana TP Govender
l) Dokodela G Henry
m) Dokodela BH Koch
n) Tatana BS Maloka
o) Dokodela P Matutu
p) Dokodela S Naidoo
q) Phurofesa BK Reilly
r) Phurofesa HJ Siweya
s) Dokodela ME Stalmans
t) Phurofesa C Van der Westhuizen
u) Dokodela G Botha.
Swivutiso:
Phumla Williams (Mukhomela Muvulavuleri wa Khabinete)
Tihlanganise na: 083 501 0139
Issued by: Government Communications
