UMongameli Cyril Ramaphosa: INkulumo Echaza Isimo Sezwe Yowezi-2023

Inkulumo Echaza Isimo Sezwe (i-SoNA) eyethulwa nguMongameli u-Cyril Ramaphosa eHholo leDolobha laseKapa ngoLwesine mhla ziyisi-9 kuNhlolanja 2023

Somlomo WesiGungu Sikazwelonke, uNks Nosiviwe Mapisa-Nqakula, 
Sihlalo WoMKhandlu Kazwelonke Wezifundazwe, uMnu Amos Masondo,
IPhini LikaMongameli u-David Mabuza, 
USodolobha Wedolobha LaseKapa, uMnu Geordin Hill-Lewis, 
UMongameli Waphambilini uThabo Mbeki, 
IPhini LikaMongameli Laphambilini uBaleka Mbete, 
UMongameli WePhalamende Lamazwe ase-Afrika, uMhlonishwa Inkosi u-Fortune Charumbira, 
Inhloko Yamajaji u-Raymond Zondo kanye namaLungu Ophiko Lwezobulungiswa, 
Izinhloko Zezikhungo Ezeseka Intando Yeningi Labantu, 
IPhini likaMongameli weqembu elibusayo, uMnu Paul Mashatile kanye nabo bonke abaholi bamaqembu, 
AmaLungu ePhalamende, 
Bantu bakithi baseNingizimu Afrika,   

Kuyintokozo enkulu ukuma phambi kwenu kusihlwa nje ngethule iNkulumo Echaza Isimo Sezwe.  
 
Thina asisona neze isizwe esigabe kuphela ngezilwandle nemifula eyakhe imingcele yezwe lethu.  
 
Asigabile kuphela ngezimbiwa ezingaphansi komhlaba wethu noma ubuhle obumangalisayo bezintaba, amagquma namathafa angaphezu kwawo. Asigabile ngisho nangezilimi esizikhulumayo noma amaculo esiwaculayo noma umsebenzi esiwenzayo.
 
Kepha okusemqoka kakhulu thina siyisizwe esigabe kakhulu ngethemba namandla okumelana nezimo ezinzima.  
 
Yithemba elakhuthaza futhi lagqugquzela ukuqhubeka nokusimama komzabalazo wethu wenkululeko, futhi yithemba elisinika amandla nogqozi ngenkathi siqhuba izwe lethu okomkhumbi ohamba olwandle olugubha amagagasi uphokophele emanzini acwebileyo.  
 
Ngisho kulezi zikhathi ezinzima imbala, yithemba elisinikeza amandla okuqhubekela phambili futhi elikhuthaza ukuzimisela kwethu ukunqoba ngisho obukhulukazi ubunzima. 
 
Eminyakeni emithathu nje edlulile, izwe lethu labe likhahlanyezwe wubhubhane olukhulukazi emhlabeni olungakaze lubonakale emlandweni. Bayizinkulungwane ngezinkulungwane abantu abalahlekelwa yimiphefumulo yabo, nezinkampani ezavalwa, nemisebenzi eyalahleka.  
 
Ukukhahlanyezwa yi-COVID-19 akusiphendulanga amavaka sigcine sesifake imisila phakathi kwemilenze okwengcanga noma siphelelwe yithemba. 
 
Ngokusebenza ngokubambisana sasinqoba leso simo esinzima, futhi sesiqalile ukusimama.
 
Namuhla umnotho wethu usumkhulu kunalokho owabe uyikona ngaphambi kobhubhane. 

Phakathi kwekota yesithathu yowezi-2021 neyowezi-2022, abalelwa kwisigidi nesigamu amathuba amasha omsebenzi adalekile emnothweni wethu.  
 
UHlelo lukaMongameli Lokukhuthaza Ukuvulwa Kwamathuba Omsebenzi seluhlinzeke ngamathuba omsebenzi nezindlela zokuziphilisa kubantu abevile esigidini esisodwa.
 
Ngonyaka odlule abafundi bethu bakamatikuletsheni bayishaya ngembibizane imithelela yobhubhane ngokuthi bazuze izinga lokuphasa elingama-80% futhi siyabahalalisela ngaleyo mpumelelo yabo enkulukazi.
 
Lo moya wokuzimisela nokuphikelela siyawubona kumaciko ethu, abaculi, abalingisi, ababhali kanye nabadlali besilisa nabesifazane, abenza umsebenzi oncomekayo lapha ekhaya, ezwekazini kanye nasemhlabeni wonke jikelele. 
 
IBanyana Banyana yasenza siziqhenye ngenkathi idla umhlanganiso eMqhudelwaneni Wendebe Yabesifazane Yase-Afrika ukuze ibe ngoshampeni base-Afrika.  
 
U-Zakes Bantwini, noNomcebo Zikode kanye no-Wouter Kellerman basenze saziqhayisa emcimbini wezindondo ama-Grammy Award ngenoni lengoma abayivubele ngokuhlanganyela esihloko sithi Bayethe.  
 
Lokho esikuzuzile njengesizwe kulo nyaka odlule, nakuba sinazo izinselele, kuyasikhumbuza ukuthi isithembiso seNingizimu Afrika siyaphila.   
 
Inqubekela phambili esiyibonile kumele isinike isibindi ngenkathi sibheke phambili kwingomuso elingcono. 
 
Kepha-ke nakuba kunjalo, njengoba ngikhuluma nani kusihlwa nje, emakhaya ezweni lonkana, abantu badlala inhlupheko, abaningi bakhathazekile, abaningi abanakho ukuqiniseka futhi abaningi abanalo ithemba.
 
Kodwa-ke mina engiqinisekile ngakho yilokhu. Noma ngabe ngobunjani ubunzima obukhona kulo mzuzu, noma ngabe yisimo esinzima kangakanani esibhekene naso, thina sizosukuma sibhekane nalokhu ngokuhlanganyela, futhi ngokubambisana sizonqoba.  
 
Lokhu sizokwazi ukukwenza uma sisebenzisana futhi engekho noyedwa umuntu esimshiya ngemuva. 
 
Sibuthene lapha esikhathini lapho sibhekene nesimo esinzima. 
 
Sekuphele eziningi izinyanga izwe lethu likhungethwe yinkinga enkulukazi yokushoda kukagesi esidale umonakalo omkhulu emnothweni wethu.   
 
Futhi eminyakeni emibili ngaphambi kwalokho, umphakathi wethu wabe ukhahlanyezwe wubhubhane olwadala ukulahleka kwemiphefumulo eminingi kanye nobunzima obukhulu.
 
Ubhubhane lwasenza saba sibi kakhulu isimo sokuntuleka kakhulu kwamathuba omsebenzi, njengoba izwe lalahlekelwa yimisebenzi eyizigidi ezimbili. Ubhubhane lwaba nomthelela omubi kakhulu kwizindlela abaziphilisa ngazo abantu futhi lwakhuphula nobubha. 
 
NgoNtulikazi wezi-2021, sazithola sibhekene nodlame lomphakathi olubi nokucekelwa phansi kwempahla okubi kakhulu emlandweni wombuso wethu wentando yeningi labantu, okwabangela ukushona kwabantu abangaphezu kwama-300.  
 
Ngonyaka odlule, izingxenye zeMpumalanga Kapa, KwaZulu-Natali kanye neNyakatho Ntshonalanga zahlaselwa yizikhukhula ezadala umonakalo omkhulu ezadlula nemiphefumulo yabantu abaningi, zacekela phansi izindlu futhi zalimaza nengqalasizinda.  
 
Futhi manje, ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga okulokhu kuqhubeke njalo kuphazamisa ukululama kwethu kwimithelela yalezi zigameko.   
 
Siyazi ukuthi ngaphandle kokuphakelwa kukagesi okuthembakele, amabhizinisi ngeke akwazi ukukhula, izimboni ngeke zikwazi ukukhiqiza imikhiqizo yazo, izitshalo ngeke zichelelwe futhi ziyaphazamiseka nezinsiza eziyisisekelo.  
 
Ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga kusho ukuthi amakhaya kanye namasuphamakethe ngeke akwazi ukugcina ukudla kusesimweni esikahle, ukuphakelwa kwamanzi kuvamise ukuphazamiseka, amarobhothi awasebenzi futhi nezibani azikhanyi emgwaqeni ebusuku.  
 
Ngaphandle kokuphakelwa kukagesi okuthembakele, izobhuntsha imizamo yethu yokukhulisa umnotho obandakanyayo odala amathuba omsebenzi futhi onciphisa ububha.  
 
Ngakho-ke, njengoba sichazela izwe kafushane ngohlelokusebenza lwethu lwalo nyaka esiwuphethe, umsebenzi okumele siwenze ngokushesha okukhulu wukuthi kulezi zinyanga ezizayo sikunciphise kakhulu ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga futhi ekugcineni sikuqede nya ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga.   
 
Ngaphansi kwalezi zimo, asikwazi ukuqhubeka njengenjwayelo.   
 
Abantu baseNingizimu Afrika bafuna sibhukule sithathe izinyathelo, bafuna izixazululo futhi bafuna ubasebenzele uhulumeni.   
 
Into abafuna ukuyazi nje wukuthi izoqedwa nini inkinga enjengokucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga.  
 
Ngakho-ke, sigxile kulezi zinyathelo ezizokwenza umehluko ononhlonze khona manje, ezizovumela inqubekela phambili yoqobo kuwona lo nyaka esingena kuwona futhi ezizokwakha isisekelo sokusimama okuqhubekayo okuphokophele kwingomuso.   
 
Asethuli izinhlelo ezintsha, futhi lapha asethuli uhlelo oluphelele lukahulumeni.  
 
Esikhundleni salokho sigxile kulezo zinkinga okuyizona ezibakhathaza kakhulu abantu baseNingizimu Afrika:   
 
Ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga.   
 
Ukuntuleka kwamathuba omsebenzi.   
 
Ububha kanye nezindleko zokuphila ezidlondlobalayo.   
 
Ubugebengu nenkohlakalo.   
 
Azikho izixazululo ezilula kunoma yiziphi zalezi zinselele.   
 
Kepha-ke nakuba kunjalo sinawo amandla, izindlela kanye nezinsiza zokuzixazulula. 
 
Uma sisebenza ngokubambisana futhi sithatha izinyathelo ngaphandle kovalo nokunanaza, singashiyi noyedwa umuntu ngemuva, sizokwazi ukuxazulula izinselele zethu.   
 
Le Nkulumo Echaza Isimo Sezwe (i-SoNA) iphathelene nokubona ithemba esimweni lapho kubonakala khona ukuphelelwa yithemba.   
 
Iphathelene nokukhombisa indlela yokuphunyula nokuphulukundlela kulezi zimo ezinzima. 
 
Kusihlwa nje, sizochaza ngenqubekela phambili esesiyenzile ekuqaliseni ukusebenza kwezibophezelo esazenza ku-SoNA yonyaka odlule.  
 
Ngokuqhubeka konyaka odlule, sabeka isisekelo esiqinile esisuselwa kwizibophezelo esazenza zokuletha ukukhula okusheshayo ngokusebenzisa umshikashika wethu wokuheha utshalomali, izinguquko kwezomnotho, izinhlelo zokuqashwa komphakathi kanye nohlelo lokwandiswa kwengqalasizinda.   
 
Okucace bha ezimweni esihlangabezane nazo kule minyaka embadlwana edlule – ngokunjalo futhi nasemlandweni wethu njengezwe elibuswa ngentando yeningi labantu – wukuthi thina asibona neze abantu abaphonsa ithawula kalula nje, bamukele noma yini eyenzeka kubona. 

Ngenkathi sibhekene nenselele enkulukazi yobandlululo asizange siphonse ithawula, samukele ingcindezelo yombuso wobandlululo phezu kwabantu bakithi.  
 
Sabhekana nayo ngqo, sazabalaza, ngethemba lokuthi sizonqoba. Ngempela waphumelela umzabalazo wethu. Nakuba lokhu kwakuwumqansa saphumelela ukunqoba inqubo yobandlululo. 
 
Singaziguqula izimo esizithola sikuzona namuhla, futhi sizoziguqula.   
 
Sinawo amandla ngokunjalo futhi nokuzimisela ukunqoba lobu bunzima futhi sibeke umnotho wethu endleleni eqinile ebheke ekululameni nokusimama.   
 
Into esemqoka kakhulu eseqhulwini okumele sibhekane nayo ngokushesha wukuqinisekisa ukuthi kubuyela esimweni esijwayelekile ukuphakelwa kukagesi futhi siqinisekise ukuthi ugesi utholakala ngaso sonke isikhathi.   
 
Sibhekene nenkinga enzima kakhulu yokuntuleka kukagesi, okuyinto eyaqala ngenxa yokungaqhutshwa kwezinto ngendlela efanele eminyakeni eminingi edlule.  
 
Ngeke neze sikwazi ukuguqula nokwesula amaphutha enzeka esikhathini esedlule, amaphutha omsebenzi ongenziwanga wokwakha iziphehlagesi nokuhlinzeka ngezinsizakusebenza ezifanele, umonakalo owenziwa ezikhungweni zethu eziphehla ugesi ngenxa yokungalungiswa kwazo ukuze zihlale zisesimweni esikahle sokusebenza, noma imithelela yokubanjwa ngobhongwane kombuso okwenzeka ezikhungweni zethu.   
 
Esingakwenza thina namuhla wukulungisa le nkinga, siqinisekise ukuthi ugesi uhlala ukhona njalo ngomuso futhi uhlale ukhona njalo nasezizukulwaneni ezizayo.  
 
NgoNtulikazi ngonyaka odlule, ngamemezela uhlelo lokusebenza olucacile lokubhekana nenkinga kagesi.  
 
Lokhu kwenzelwe ukulungisa inkinga yokushoda kukagesi ongamamegawathi (MW) ayizi-4 000 kuya kwizi-6 000. 
 
Lolu hlelo lwabalula izindlela ezinhlanu ezimqoka kakhulu zokungenelela:  
 
Okokuqala, ukulungisa iziteshi zika-Eskom eziphehla amandla kagesi ngamalahle kanye nokwenza ngcono ukutholakala kukagesi ophakelwayo njengamanje.
     
Okwesibili, ukuvumela nokusheshisa utshalomali oluvela kubatshalizimali abazimele ekuphehlweni kwamandla kagesi.
 
Okwesithathu, ukusheshisa ukuthengwa kwamandla kagesi amasha kulabo abakhiqiza ugesi ovuselelekayo, ugesi ophehlwa ngegesi kanye nogesi ophehlwa bese ugcinwa kumabhethri.
 
Okwesine, ukuvumela amabhizinisi kanye namakhaya ukuthi azithengele ubuchwepheshe bukagesi welanga obubekwa phezu kophahla.  
 
Okwesihlanu, ukuguqula kakhulu umkhakha kagesi ukuze kuqinisekiswe ukutholakala kukagesi ngaso sonke isikhathi futhi lokhu kuqhubeke isikhathi eside.  
 
Ongoti bayavuma ukuthi lolu hlelo yiyona ndlela engasebenza futhi iphumelele uma iqhathaniswa nezinye ekuqedeni ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga.  
 
Kulezi zinyanga eziyisithupha ezedlule, senze inqubekela phambili esemqoka ekuqaliseni lolu hlelo.   
 
Sithathe izinyathelo zokwenza ngcono ukusebenza kweziteshi eziphehla amandla kagesi zika-Eskom ezikhona njengamanje ukuze iziteshi eziphehla amandla kagesi ngamalahle ezihlinzeka ama-80% kagesi wethu zikwazi ukukhiqiza umthamo kagesi ezazakhelwe ukuwukhiqiza. 
 
Ngaphansi kwebhodi lakhe elisha, u-Eskom ujube abantu kanye nezinsiza ukwenza ngcono ukuthembakala nokusebenza ngendlela efanele kweziteshi eziphehla amandla kagesi eziyisithupha okuyizona ezibe nesandla esikhulu ekucinyweni kukagesi ngenhloso yokuwonga.   
 
U-Eskom usheshisa kakhulu umsebenzi wokwakhiwa kwesixazululo sesikhashana sokulungisa nokubuyisela emsebenzini amayunithi amathathu esiteshi esiphehla amandla kagesi iKusile kulandela ukubhidlika kwengxenye kashemula walesi sikhungo ngonyaka odlule, futhi kusenjalo kwakhiwe isakhiwo sanomphela.  
 
Sakha kabusha amakhono alahlekile futhi sesiqalile kakade ukuqasha abasebenzi abanamakhono emazingeni aphezulu abazothunyelwa eziteshini eziphehla amandla kagesi ezingawenzi ngendlela egculisayo umsebenzi wazo.   
 
UMkhandlu Wezobunjiniyela waseNingizimu Afrika usuthembisile ukuthi ungahlinzeka ngalo lonke usizo oludingekayo ngokuthi uthumele onjiniyela ukuze basebenzisane namathimba abaphathi eziteshini eziphehla amandla kagesi.
 
Sinawo amakhono nolwazi olunzulu khona lapha eNingizimu Afrika – okumele sikwenze nje wukuwasebenzisa.   
 
UMgcinimafa Kazwelonke uphothula isixazululo maqondana nesikweletu sika-Eskom esiyizigidigidi ezingama-400 zamarandi, ngendlela engenzeleli futhi enobulungiswa kubo bonke ababambiqhaza, okuzokwenza ukuthi le nkampani ikwazi ukutshala izimali emsebenzini wokulungiswa nokugcinwa kwezikhungo zisesimweni sokusebenza esikahle kanye nokudluliswa nokuthuyelwa kukagesi.  
 
Uhulumeni uzomeseka u-Eskom ekutholeni uxhasomali olwengeziwe ukuze akwazi ukuthenga udizili kuze kuphele lo nyakamali esiwuphethe. Lokhu kubhekeke ukuthi kunciphise ubude nokuphindaphindeka kakhulu kokucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga njengoba u-Eskom ezokwazi ukusebenzisa izikhungo zakhe eziphehla ugesi ngodizili lapho uhlelo lokuphakelwa kukagesi lungaphansi kwengcindezi.  
 
U-Eskom wethule uhlelo lokuthenga amandla kagesi ezinkampanini ezizimele eziphehla ugesi ongaphezulu kwalowo eziwudingayo futhi usewutholile kakade ugesi ongama-300 MW ovela emazweni angomakhelwane. 

UMbutho Wamaphoyisa aseNingizimu Afrika (i-SAPS) sewusungule ithimba elikhethekile elibandakanya abaholi abaphezulu ukubhekana nenkohlakalo nobusela obuthe chithi saka futhi obulokhu buqhubeke njalo eziteshini eziningana eziphehla amandla kagesi okuyinto esiholele ekutheni lezi ziteshi zingasebenzi ngendlela egculisayo. Imikhankaso esekelwe phezu kolwazi lwezobunhloli seyiholele ekuboshweni kwabantu abangama-43 ezizindeni ezihlobene no-Eskom kuze kube manje. 
 
Njengengxenye yenqubo ebanzi yokwenziwa kwezinguquko, kuyaqhubeka ukuhlelwa kabusha kuka-Eskom esakumemezela ngaphambilini futhi iNkampani Kazwelonke Yokudluliswa Nokuthunyelwa Kukagesi izoqala khona maduze nje ukusebenza futhi izoba nebhodi elizimele.  
 
Ngokuhamba kwalo nyaka, sizokwethula uMthethosivivinywa Wokuchibiyela Umthetho Wokulawulwa Kukagesi ukuze kulethwe uguquko emkhakheni wezamandla kagesi futhi kusungulwe imakethe kagesi enokuncintisana okufanele.   
 
Njengoba ngasho ngoNtulikazi ngonyaka odlule, futhi ngenhloso yokuxazulula inkinga yokucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga, sizoqhubekela phambili nokukhishwa kwamaphaneli kagesi welanga abekwa ophahleni. 
 
Enkulumweni yakhe yeSabelomali, uNgqongqoshe Wezezimali uzochaza ukuthi amakhaya azolekelelwa kanjani kanye nokuthi amabhizinisi wona azohlomula kanjani kwisibonelelo-sikhuthazo sentela.  
 
UMgcinimafa Kazwelonke wenza izinguqukwana ezithile ohlelweni lokubolekisa ngemali yokuvuselela amabhizinisi akhahlamezekile ukuze ashaye ibuya, phecelezi i-bounce-back loan scheme ukuze kulekelelwe amabhizinisi amancane ekuthengeni ubuchwepheshe nemishini kagesi welanga, futhi ukuze kuvunyelwe amabhange kanye nezikhungo zezimali yentuthuko zikwazi ukuboleka ngqo kulolu hlelo ukwenza lula ukuqashiswa kwamaphaneli kagesi welanga kumakhasimende azo.  
 
Enye yezinguquko ezinohlonze esizenzile wukuvumela abathuthukisi-mhlaba abazimele ukuthi baphehle ugesi. Njengamanje sekunemiklamo engaphezu kwe-100, okulindeleke ukuthi ihlinzeke ngamandla amasha kagesi angama-9 000 MW ngokuhamba kwesikhathi.   
 
Kunezinkampani eziningana ezibambe iqhaza ohlelweni lwamandla kagesi avuselelekayo ezizokwakhiwa khona maduze nje futhi zizohlinzeka ngamandla amasha kagesi ongama-2 800 MW.   
 
U-Eskom uzothenga amandla kagesi esimo esiphuthumayo angathunyelwa kungakapheli izinyanga eziyisithupha ngenhloso yokuvala ngokushesha igebe elivulekile.   
 
Sitshala izimali kumakhebuli nengqalasizinda entsha yokudlulisa nokuthumela ugesi kanye neziteshi ezincane, ikakhulukazi ezindaweni ezinjengeMpumalanga Kapa, Nyakatho Kapa kanye neNtshonalanga Kapa.   

Zonke lezi zinyathelo zizoholela ekukhuleni okukhulukazi kwamandla kagesi athunyelwa esikhungweni sikazwelonke samandla kagesi kulezi zinyanga eziyi-12 kuya kweziyi-18 ezizayo, kuya phambili.   
 
La mandla kagesi azohlinzekwa ngendlela ehambisana nemithombo yethu kagesi oxubile kubandakanya iziteshi zethu ezikhona njengamanje eziphehla amandla kagesi ngamalahle, ugesi welanga, ugesi womoya, ugesi ophehlwa ngegesi, ugesi wenuzi, ugezi wamanzi kanye nogesi ogcinwe kubuchwepheshe bamabhethri. 
 
Ukuze luqaliswe ngokuphelele lolu hlelo, sidinga ukulawulwa okunohlonze okuzokwenziwa esizindeni esisodwa futhi sidinga nezinyathelo ezisheshayo futhi ezinohlonze.   
 
Esikhathini lapho sibhekene nesimo esinzima, sidinga isizinda esisodwa esizohlinzeka ngemiyalelo futhi sidinga umgudu wokusebenza owodwa ozolandelwa.    
 
Ngokufanayo nokubhekana ngqo nembangela yale nkinga kumele futhi sibhekane ngqo nomthelela wayo.  
 
Le nkinga seyisabalale ngokuqhubekayo yaze yaba nomthelela kuyona yonke ingxenye yomphakathi. 
 
Kumele sithathe izinyathelo ukunciphisa umthelela wale nkinga kubalimi, kumabhizinisi amancane, kwingqalasizinda yethu yamanzi kanye nasohlelweni lwethu lonkana lwezokuthutha.  
 
Ngenxa yalokho-ke iSizinda Sikazwelonke Sokuphathwa Kwenhlekelele sesinqume ukuthi inkinga yamandla kagesi kanye nomthelela wayo kuthathwe njengenhlekelele.  
 
Ngakho-ke, simemezela isimo sikazwelonke senhlekelele ukuze kubhekwane nenkinga kagesi nemithelela yayo. 
 
UNgqongqoshe Wezokubusa Ngokubambisana Nezindaba Zendabuko usanda kushicilela ukumenyezelwa kwesimo senhlekelele kusomqulu kahulumeni, okuyisimemezelo esizoqala ngokushesha ukusebenza. 
 
Isimo senhlekelele sizosivumela ukuthi sihlinzeke ngezinyathelo ezinohlonze futhi eziphathekayo esizidingayo ukulekelela amabhizinisi ekukhiqizweni kokudla, ekugcinweni kwempahla kanye nokuthengwa nokuthengiswa kwempahla ezitolo, kubandakanya nokukhishwa kwemishini ephehla ugesi (amajeneretha), amaphaneli kagesi welanga kanye nokuphakelwa kwamandla kagesi okuqhubekayo futhi okunganqamuki. 
 
Lapho kunokwenzeka, lokhu kuzosivumela ukuba sikwazi ukubhekelela ngokukhethekile ingqalasizinda ekhethekile nesemqoka kakhulu enjengezibhedlela kanye nezizinda lapho kuhlanzwa khona amanzi, ngokuthi ungacinywa ugesi oya kulezi zikhungo.
 
Futhi lokhu kuzokwenza ukuthi sisheshise imiklamo yamandla kagesi futhi sinciphise izidingo zokulawula, kusenjalo futhi sigcine izinqubo ezinqala zokuvikelwa kwemvelo, imigomo yokuthengwa kwempahla-kusebenza kanye nemisebenzi kanye namazinga okumele athotshelwe okuqhutshwa komsebenzi ngendlela efanele. 
 
UMcwaningimabhuku Jikelele uzojutshwa ukuba aqinisekise ukuqashelwa nokuhlolwa ngokuqhubekayo kochithomali, ukuze kugwenywe ukuxhashazwa nokusetshenziswa ngokungafanele kwezimali ezidingekayo ukubhekana nale nhlekelele.  
 
Ukuze kubhekwane kahle futhi ngokushesha nezinselele esibhekene nazo, ngizoqoka uNgqongqoshe Wezikagesi ozozinza eHhovisi likaMongameli ukuze kube nguyena ozokwenza ngokuphelele umsebenzi wokwengamela konke okuphathelene nezinyathelo esizithathayo ukubhekana nenkinga kagesi, kubandakanya nomsebenzi weKomidi Likazwelonke Lokubhekana Nenkinga Kagesi.   
 
UNgqongqoshe uzogxila kulo msebenzi ngokuphelele futhi asebenzisane nebhodi kanye nabaphathi baka-Eskom ekuqedeni ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga kanye nokuqinisekisa ukuthi uHlelo Lokusebenza Lwamandla Kagesi luqaliswa ngokushesha futhi ngaphandle kokubambezeleka.  
 
Ukuze kuqedwe noma yikuphi ukudideka, uNgqongqoshe Wezamabhizinisi Kahulumeni kusazolokhu kunguyena ummeleli womninimasheya kwa-Eskom futhi ozoqhuba ukuhlelwa kabusha kuka-Eskom, nokuqinisekisa ukusungulwa kwenkampani yokudlulisa nokuthumela ugesi, nokwengamela umsebenzi wokuqaliswa kohlelo lokuguqukela kugesi ohlanzekile oluqhutshwa ngobuqotho nobulungiswa, kanye nokwengamela ukusungulwa kweNkampani Engumnikazi Wamabhizinisi Ombuso (ama-SOE), phecelezi i-State-Owned Enterprises Holding Company. 
 
Inqubo yokuhlelwa kabusha kukahulumeni izosinikeza ithuba lokubheka nokuhlonza ukuthi imisebenzi ehlukahlukene izokwenziwa kuyiphi imikhakha kanye nokuthi amahhovisi oNgqongqoshe ahlukahlukene kanye neminyango ingalekelela kanjani ngokuphelele ekufezekiseni izinjongo zethu zikazwelonke. Okwamanje sigxile kakhulu enkingeni yamandla kagesi futhi ukuhlelwa kabusha kukahulumeni yinto esizoyenza ngokuhamba kwesikhathi.
 
Lokhu kudingekile ngoba phela ukuthathwa kwezinyathelo ezifanele ukubhekana nale nkinga kubandakanya iminyango nezikhungo eziningana ezihlukahlukene okuyinto edinga ukulawulwa ngendlela efanele okuvela kwiziphathimandla eziphezulu zikahulumeni omkhulu.  
 
Sizobandakanya nabanye esisebenzisana nabo emphakathini ohlakeni olusebenza kahle olufana nalolo esalusungula ngenkathi siqhuba umsebenzi wokukhipha umgomo siwunikeza abantu.  
 
Izimo ezingajwayelekile zidinga izinyathelo ezingajwayelekile.   
 
Inkinga yamandla kagesi ibeka engcupheni umnotho wethu nokusebenza kwawo kanye nokuxhumana okuhle nensebenziswano emphakathini.   
 
Kumele senze konke esingakwenza, futhi kungabi khona nokuncane ukubambezeleka esikuvumelayo ekuqaliseni lezi zinyathelo.  
 
Njengoba sizothatha lezi zinyathelo ukuxazulula inkinga yamandla akagesi, buyinto esiyazi kahle kamhlophe ubungozi bokuguquguquka kwesimo sezulu emphakathini wethu.   
 
Izehlakalo zesimo sezulu esixakile ezinjengesomiso, izikhukhula kanye nemililo yequbula zinobungozi obudlondlobalayo empilweni, inhlalakahle kanye nokuphepha kwabantu.   
 
Sizoqhubeka noguquko lwethu olunobuqotho nobulungiswa lokuguqukela emnothweni ohlanzekile okhiqiza ikhabhoni encane okuyinto esizoyenza ngesivivini esihambisana nesimo esizokwazi ukumelana naso izwe lethu futhi ngendlela eqinisekisa ukutholakala kwamandla kagesi ngokuqhubekayo futhi ngaso sonke isikhathi. 
 
Ukuguqukela kwethu ngobuqotho nobulungiswa kugesi ohlanzekile sizokwenza ngendlela ezovula amathuba amasha otshalomali, kusungule izimboni ezintsha futhi ngaphezu kwakho konke, kube wuguquko oludala imisebenzi emisha.
 
IKhomishani Yesimo Sezulu kaMongameli iyona elawula ingxenye enkulu yalo msebenzi, futhi, ngokwenza njalo, yakha uhlelo olusha lokuthathwa kwezinqumo okubandakanyayo futhi okwenziwa ngokuhlanganyela, ngokuthi kubandakanywe umuntu ngamunye, abasebenzi kanye nemiphakathi ekhahlamezeke kakhulu ngenxa yalolu guquko.   
 
Ngokusebenzisa uHlelo Lokuguqukela Emandleni Kagesi Ohlanzekile Olunobuqotho Nobulungiswa, kuzotshalwa isamba semali engamathriliyoni angu-1.5 amarandi emnothweni wethu kule minyaka emihlanu ezayo emikhakheni emisha enjengomkhakha wamandla kagesi ovuselelekayo, ihayidrojini engayinukubezi imvelo kanye nezimoto ezisebenza ngogesi.   
 
Kuneminye imikhakha emisha eminingana equbukayo emnothweni, njengomkhakha omkhulukazi wehayidrojini engayinukubezi imvelo, izimoto ezisebenza ngogesi kanye namaseli akhiqiza ugesi ngamakhemikhali, phecelezi ama-fuel cell.  
 
Kunemiklamo eminingana eqhubekayo kakade kubandakanya ukuthuthukiswa kwesikhungo esisha ngabakwa-Sasol e-Boegoebaai eNyakatho Kapa, i-Prieska Power Reserve eFreyistata, kanye nomklamo wokukhiqiza ugesi ngehayidrojini, i-Hydrogen Valley initiative oqhutshwa e-Limpopo, e-Gauteng naKwaZulu-Natali.  
 
Isifundazwe saseNyakatho Kapa sesihehe utshalomali olungaphezu kwezigidigidi eziyi-100 zamarandi olufakwe emiklamweni yamandla kagesi ovuselelekayo. 
 
Le miklamo kanye neminye yotshalomali olufakwe emkhakheni wamandla kagesi ovuselelekayo izokwakha imisebenzi futhi ikhuthaze nokusimama kweminotho yendawo hhayi nje kuphela eNyakatho Kapa kodwa ngisho naseMpumalanga Kapa, eNtshonalanga Kapa kanye naseMpumalanga imbala, okuyinto ezoguqula ngisho ugwadule olome kakhulu lube yisikhondlakhondla somthombo wamandla kagesi.   
 
Ngaphezu kwakho konke, uguquko lwethu lokuguqukela emandleni kagesi ahlanzekile olunobuqotho nobulungiswa luzobeka eqhulwini abasebenzi kanye nemiphakathi esezimbonini ezisengcupheni ukuze kuqinisekiswe ukuthi akekho noyedwa umuntu ozosala ngemuva.   
 
Bantu bakithi baseNingizimu Afrika, 
 
Umnotho wethu kudingeka ukuthi ukhule ngesivinini esikhudlwana impela uma sifuna ukunciphisa ukuntuleka kwemisebenzi ngendlela ebonakalayo nephawulekayo. 
 
Kwi-SoNA ngonyaka odlule, sakhuluma ngenhloso yethu yokwakha isivumelwano esibanzi phakathi kukahulumeni nemiphakathi yonkana esabe sizohlanganisa bonke labo okubanjiswene nabo emphakathini ngaphansi kohlelo olulodwa lokwakha kabusha umnotho wethu kanye nokuvumela ukukhula okuphakeme.  
 
Asikwazanga ukuphothula isivumelwano somphakathi wonkana ngesikhathi esabe silindelekile ngenxa yokuqubuka kwezimo ezintsha eziningana ezenza ukuthi kube nzima ukuthi kube nokuvumelana nabo bonke okubanjiswene nabo emphakathini.
 
Labo okubanjiswene nabo emphakathi bazwakalise inhloso yabo yokwenza isivumelwano nohulumeni futhi baqhubekile nomsebenzi wokwakha uhlaka oluzovumela ukuthatha izinyathelo ngokuhlanganyela emikhakheni emqoka njengokagesi, ezokuthutha nokuhanjiswa kwempahla, ukwakhiwa kwemisebenzi nokuthuthukiswa kwamakhono, utshalomali nokulungiswa ngokuphelele kwemikhiqizo yezimbiwa neminye ngaphakathi kuleli, ukuvikelwa komphakathi, ubugebengu kanye nenkohlakalo. 
 
Ngenkathi sisalokhu sizibophezele ekwakheni ukuvumelana okusha phakathi kwayo yonke imikhakha yomphakathi wethu, siphinde futhi sathatha izinyathelo eziphathekayo zokubambisana ezindaweni ezithile. Kunezinye izivumelwano eziningana esizenzile nalabo esibambisene nabo emphakathini. 
 
Siyakubona ukuzibophezela kwabo bonke labo okubanjiswene nabo emphakathini ezivumelwaneni ezenziwe ngenhloso yokulwisana nobhubhane lwe-COVID-19 kanye nokuqhuba uhlelo lokugoma olungolukhulukazi emlandweni wethu. 
 
Sizibonile izinhlelo ezinjengeSikhwama Sobumbano ezigqugquzele umphakathi, zakhuthaza ubushoshovu bezakhamuzi futhi zanxenxa uxhasomali ukuze kufezekiswe izinhloso ezifanayo, futhi okuyizinhlelo ezenziwe ngobambiswano okuhloswe ngalo ukuqeda udlame olubhekiswe kwabobulili obuthile kanye nokubulawa kwabantu besifazane (i-GBVF), kanye nokubhekana ngqo nemithelela yokuguquguquka kwesimo sezulu.   
 
Siyibonile imihlomulo yale ndlela yokusebenza ekugqugquzeleni utshalomali kanye nokuthuthukiswa kwezinhlelo-ngqangi emikhakheni yomnotho enjengomkhakha wezimoto, owezingubo zokugqoka nendwangu, owezinkukhu, okashukela, owezolimo kanye nowezinsizakalo zebhizinisi zomhlaba wonke. 
 
Izinhlelo-ngqangi eseziphothuliwe zeseka ukuvuselelwa kabusha kwaleyo mikhakha ethintekile, nokufakwa kotshalomali okwenziwa ngabomkhakha ozimele kanye nokwakhiwa kwemisebenzi emisha kanye nezindlela zokuziphilisa.  
 
Kuyasithokozisa ukubona ukuthi labo esibambisene nabo emphakathini, ikakhulukazi abamabhizinisi, bebelokhu behlinzeka ngokweseka ukuqaliswa koHlelo Lokusebenza Lwamandla Kagesi ngokomoya wobambiswano nokwenziwa kwezivumelwano phakathi kukahulumeni nezinhlaka zomphakathi wonkana. Ngokufanayo, sesakhe ubambiswano nensebenziswano eqinile nabasebenzi ngokunjalo futhi nomphakathi ekusekeleni eminye imikhakha yezinhlelo zokubhekana nenkinga yamandla kagesi.
 
Njengoba amandla kagesi ebalulekile ekukhuleni komnotho, kubalulekile futhi nokutholakala kwamanzi ngaso sonke isikhathi kanye nohlelo lwezokuthutha olusebenza kahle kanye nengqalasizinda yomgwaqo.   
 
Uhlelo lwethu lokuthutha ngezitimela lukhahlamezekile ngenxa yeminyaka eminingi kungatshalwa izimali kulona ngendlela efanele, ungenziwa nomsebenzi wokulungisa, nezenzo zobugebengu kanye nokungaqhutshwa neze kahle komsebenzi. 
 
Ngenhloso yokubhekana ngqo nalokhu, ngonyaka odlule, samukela iNqubomgomo Kazwelonke Yezezitimela ukuze isihole ekwenzeni umkhakha wezitimela ube ngowesimanjemanje futhi kulethwe uguquko kuwona, kuhlinzekwe, phakathi kokunye, ngokufinyelela kwezikhungo nezinkampani ezingaphandle kukahulumeni ohlelweni lwethu lokuthutha ngezitimela. 
 
Kuhulumeni wonkana sisebenzela ukuthuthukisa uMhlahlandlela wakwa-Transnet ozoguqula izibophezelo zenqubomgomo yethu zibe yinto eyenzekayo, ephathekayo futhi ebonakalayo, kubandakanya ukuhlelwa kabusha komkhakha wakwa-Transnet Wokuthuthwa Kwempahla Ngezitimela ukuze kwakhiwe uMphathi Wengqalasizinda oseceleni ozoqondana ngqo nohlelo lokuthutha ngezitimela ngaphambi kokuphela kukaMfumfu 2023.
 
U-Transnet kanye nezinkampani zomkhakha ozimele bazokwenza izivumelwano zokubambisana nokusebenzisana esikhumulweni semikhumbi saseThekwini nesaseNgqura, ukuze kuvunyelwe ukungena kotshalomali olusha emachwebeni ethu futhi kuphuculwe nendlela aqhuba ngayo umsebenzi. 
 
Lokhu kuzolekelela amachweba ethu ukuthi abuyele endaweni abekuyo emhlabeni ngokuthi aphinde athathwe njengamanye amachweba awuqhuba ngobunyoninco obukhulu umsebenzi wawo. 
 
Inkulu kakhulu impumelelo ezuziwe emsebenzini wokuguqula isimo sokusebenza kweSikhumulo Sezimoto sase-Port Elizabeth, esesiwuphindaphinde kabili umthamo waso futhi osekuqalile kusona ukubonakala komthamo ophakeme wemikhiqizo ethunyelwa emazweni angaphandle.  
 
Likhulile impela inani lezimoto ezithunyelwa ezimakethe zaphesheya eziphuma eSikhumulweni Sezimoto sase-Port Elizabeth.  
 
Futhi u-Transnet wenza umsebenzi wokulungisa nokuvuselela izitimela ebezihleli zingasebenzi futhi ukhulisa nenani lezitimela zakhe.   
 
Besibhekene nezinselele kwezokuthuthwa kwabagibeli ngezitimela. 
 
Kulandela ukuhlelwa kabusha kweSikhungo Sokuthuthwa Kwabagibeli Ngezitimela saseNingizimu Afrika, iyi-13 imizila yokuthuthwa kwabagibeli ngezitimela esiphinde yavulwa futhi, osekunciphise kakhulu izindleko zokugibela kubasebenzi abaningi.  
 
Ukutholakala kwamanzi ngaso sonke isikhathi kusemqoka kakhulu kwinhlalakahle yabantu kanye nasekukhuleni komnotho wethu. 
 
Ukuqinisekisa ukutholakala kwamanzi ngaso sonke isikhathi, manje nasesikhathini esizayo, uMnyango Wezamanzi Nokuthuthwa Kwendle uhola inqubo yokutshalwa kwezimali emiklamweni yengqalasizinda emikhulukazi ezweni lonkana.   
 
Emuva kokubambezeleka iminyaka eminingana, kulo nyaka uzoqaliswa ngokuphelele futhi umsebenzi wokwakhiwa kwesigaba sesibili somklamo we-Lesotho Highlands.   
 
Umklamo we-Lesotho Highlands usemqoka kakhulu ekuqinisekiseni ukuphakelwa kwamanzi e-Gauteng, eFreyistata, eMpumalanga, eNyakatho Ntshonalanga kanye naseNyakatho Kapa.  
 
Emuva kwamashuminyaka ambadlwana kwenziwa isiphakamiso futhi emuva kweminyaka eyisishiyagalolunye kwabanjwa umcimbi wokuphendula isoyi, isigaba sokuqala somklamo wamanzi i-Umzimvubu Water Project sizoqaliswa kulo nyakamali ozayo.  
 
Lesi sigaba, esibandakanya ukwakhiwa kwedamu i-Ntabelanga Dam, nengqalasizinda yokuchelela kanye nokuthunyelwa kwamanzi emiphakathini, sizoxhaswa ngezimali nguhulumeni.  
 
Isigaba esilandelayo kuzoba wukwakhiwa kwedamu i-Lilane Dam, elizobandakanya nesiteshi esiphehla amandla kagesi ngamanzi.
 
Imiklamo emikhulukazi yokukhuphula umthamo wamadamu i-Clanwilliam Dam, ne-Hazelmere Dam kanye ne-Tzaneen Dam izokwenza ngcono ukuphakelwa kwamanzi oGwini Olusentshonalanga, eThekwini kanye nasengxenyeni esempumalanga ye-Limpopo.   
 
Ngonyaka odlule, samemezela uhlelo olubanzi lokuguqula isimo okuhloswe ngalo ukuhlela kabusha inqubo yezicelo zamalayisensi okusebenzisa amanzi, okuyinto esemqoka ekungeniseni utshalomali oluthe xaxa.  
 
Kusukela lapho, sesikuqedile ukusalela emuva komsebenzi wokukhishwa kwamalayisensi okusebenzisa amanzi futhi sabunciphisa nobude besikhathi sezicelo sayofinyelela ezinsukwini ezingama-90.   
 
Uhlelo lwethu lokwakhiwa kwengqalasizinda seluqala ukuhamba ngesivinini esikhulu impela ngenxa yomsebenzi owenziwa yiSikhwama Sengqalasizinda kanye nesikhungo sezengqalasizinda saseNingizimu Afrika, i-Infrastructure South Africa, okuyisikhungo esisungulelwe ukweseka imiklamo yengqalasizinda ekhethekile. 
 
Esinye sezithiyo ezinkulukazi kutshalomali lwengqalasizinda wukuntuleka kwamakhono obungoti bomsebenzi kanye namandla okuphathwa kwemiklamo.  
 
Ukuze kulungiswe lokhu, i-Infrastructure South Africa yabelwe isamba esiyizigidi ezingama-600 zamarandi okuyimali eqondiswe emsebenzini wokulungiselelwa kwemiklamo, ikakhulukazi ezindaweni zasemakhaya kanye nezindawo ezingenazo kahle izinsiza.   
 
Izindlela zokweseka nokuhlela esizisungulile esaziqalisa kule minyakana embadlwana edlule manje seziqala ukubonisa izithelo ezinhle njengoba sekubonakala ukukhula kotshalomali lukahulumeni kwingqalasizinda.
 
NgoMasingana kulo nyaka, iyisamba esiyizigidigidi ezingama-232 zamarandi imiklamo eyakhiwayo kanti futhi beseyiphothuliwe imiklamo ebalelwa kwisamba esiyizigidigidi ezine zamarandi.   
 
Imiklamo esiphothuliwe ibandakanya imiklamo yezindlu ezintsha zokuhlalisa abantu e-Gauteng, imiklamo yokulungiswa nokuthuthukiswa kwemigwaqo kanye nokuthuthukiswa kwamachweba amancane.  
 
Maqondana nemiklamo yentuthuko emikhulu, isikhungo sezemigwaqo sakuleli, i-South African National Roads Agency – i-SANRAL – sesihlinzeke ngezinkontileka zokwakhiwa kwemigwaqo zenani eliyizigidigidi eziyi-18 zamarandi kule zinyanga ezintathu ezedlule.  
 
Umsebenzi wokwakhiwa kwebhuloho iMsikaba Bridge kanye nebhuloho iMtentu Bridge uzophothulwa futhi uzokwenza kube ngcono kakhulu ukuhamba eMpumalanga Kapa. 
 
Lolu tshalomali luzohlomulisa kakhulu imboni yezokwakha futhi luvumele ukwakhiwa kwemisebenzi eminingi, ukuthuthukiswa kwamakhono kanye nokuxosha indlala, ikakhulukazi emiphakathini yezindawo zasemakhaya eziseduzane.   
 
Ngonyaka odlule sathi sizowukhulisa umsebenzi wokwakhiwa kwamabhuloho ezindaweni zasemakhaya njengengxenye yohlelo iWelisizwe, ukuze silekelele abahlali bakwazi ukufinyelela kalula futhi ngokuphepha ezikoleni, emsebenzini kanye nasezikhungweni ezisemqoka.  
 
Angama-24 amabhuloho akhiwayo njengamanje KwaZulu-Natali futhi uyaqhubeka umsebenzi wokulungiswa kwezizinda okuzokwakhiwa kuzona amanye amabhuloho angama-24.  
 
Emkhakheni wezokuxhumana ngobuchwepheshe, ukuphothulwa kwendali yamagagasi omoya obuchwepheshe bezokuxhumana (spectrum) sekuvule amathuba otshalomali olusha futhi sekufake imali eyizigidigidi eziyi-14 zamarandi emgodlagodleni wezimali kahulumeni.
 
Ngokuqhubeka kwalo nyaka, sizofudusela amakhaya asele kwisiginali kamabonakude wedijithali futhi siphothule nenqubo yokucinywa kwesiginali kamabonakude osakaza nge-analogi.   
 
Lokhu kuzokhulula amagagasi omoya obuchwepheshe bezokuxhumana ayigugu kakhulu ukuze asetshenziselwe ukukhishwa kwamanethiwekhi e-5G omakhalekhukhwini futhi kuzonciphisa izindleko zedatha.   
 
Lezi zinyathelo zizosisondeza ekufezekiseni inhlosombono yethu yokufinyelela kwabantu bonke ku-inthanethi engambi eqolo futhi esheshayo.   
 
Ku-SoNA ngonyaka odlule, sathi sizogxilisa imizamo yethu ekugqugquzeleni amazinga aphakame otshalomali, okuyinto esemqoka ekukhuliseni umnotho nokwakha imisebenzi.   
 
Sathi sizofaka umfutho emkhankasweni esawuqalisa cishe eminyakeni emihlanu edlule wokuthola nokunxenxa utshalomali olusha olungamathriliyoni angu-1.2 amarandi.   
 
Ngonyaka odlule, iNgqungquthela Yesine Yotshalomali yaseNingizimu Afrika, (i-SAIC) yathola izithembiso zotshalomali oluyisamba esiyizigidigidi ezingama-367 zamarandi, okuyinto ewakhuphule kakhulu amathuba okufezekisa umgomo weminyaka emihlanu wotshalomali okuhloswe ukufinyelela kuwona.   
 
Kulo nyaka odlule, eziningi zalezi zibophezelo ziholele ekutheni izinkampani ezenze lezo zibophezelo zitshale izimali emafemini amasha, izizinda ezamukela izingcingo, izikhungo zikagesi welanga, amakhebuli ezokuxhumana ahamba ngaphansi kolwandle, ukwandiswa kwezizinda zokukhiqiza kanye nokwamukelwa nokusetshenziswa kobuchwepheshe obusha.   
 
Okusemqoka kakhulu, lolu tshalomali seluholele emisebenzini emisha kanye namathuba amasha emabhizinisini amancane asafufusa.   
 
Ngomhla ziyi-13 kuMbasa kulo nyaka, sizobamba i-SAIC yethu yesihlanu.   
 
Kule ngqungquthela, sizozibekela umgomo omusha esihlose ukufinyelela kuwona wokunxenxa utshalomali olusha olungaphezu kwamathriliyoni amabili amarandi ngaphambi kowezi-2028.   
 
Utshalomali olungenile emnothweni kuze kube manje lulekelelile ekukhuleni kakhulu komsebenzi wokukhiqiza kuleli.  
 
Lolu tshalomali selukhuthaze imizamo yethu yokuthenga imikhiqizo eyenziwe kuleli.   
 
Ngonyaka odlule, ngathula i-SoNA ngigqoke isudu nezicathulo ezithungwe ngokuziqhenya khona lapha eNingizimu Afrika.   
 
Kusihlwa nje, ngiphuza amanzi ngengilazi eyenziwe e-Wadeville ngeviki eledlule ngabasebenzi abavela e-Katlehong, e-Vosloorus nase-Germiston.   
 
Besekuphele iminyaka ngeminyaka iNingizimu Afrika izithenga emazweni angaphandle izingilazi zokuphuza.  
 
Manje uyadlondlobala umsebenzi wokwakhiwa kwazo kuleli.   
 
Kodwa akuzona izingilazi nje kuphela.  
 
Uma uya esibhedlela uyohlizwa, makhulu amathuba okuthi uthole izidambisizinhlungu ezenziwe esikhungweni sokukhiqiza esisezingeni lomhlaba esiseMpumalanga Kapa.  
 
Ohambweni lwami olusemthethweni lokuvakashela e-United Kingdom ngonyaka odlule, ifemu yaseNingizimu Afrika yathola ilayisensi yokukhiqiza umgomo wesifo sohudo (ikholera) ophuzwayo okungokokuqala ngqa lapha eNingizimu Afrika.   
 
Izivumelwano zokuhlanganiswa kwamabhizinisi abe yinkampani eyodwa sezihlinzekele ukuthi imikhiqizo kawoyela engeziwe ilungiswe futhi icwengwe kuleli futhi nokudla okuthe xaxa kuthengwe kubalimi bakuleli.   
 
Ngonyaka odlule, sazibophezela ekuvuleni amathuba otshalomali emkhakheni wemikhiqizo yensangu.  
 
Siyaqhubeka nomsebenzi wokwakha izimo ezikahle ezizovumela lo mkhakha ukuthi ukhule.  
 
UMnyango Wezolimo, Izinguquko Kwezomhlaba kanye Nokuthuthukiswa Kwezindawo Zasemakhaya kanye noMnyango Wezempilo izolungisa udaba lwezimo ezikhona njengamanje maqondana nokutshalwa kwensangu ukuze kuvunyelwe ukutshalwa kwayo ngaphandle kwezakhiwo kanye nokuqoqwa kwezivuno kubalimi bendabuko.  
 
Lokhu kuzovula amathuba amakhulukazi omnotho ezindaweni zasemakhaya zakuleli, ikakhulukazi eMpumalanga Kapa, KwaZulu-Natali naseMpumalanga.  
 
Uhulumeni uphothula umsebenzi ophuthumayo ukuze kwakhiwe uhlaka lwemithetho elawulayo oluzovumela ukusetshenziswa kwemikhiqizo yesihlahla sonke ngokuphelele, nendlela yokusebenza ezovumela imisebenzi evumelekile ukuze isihlahla sisetshenziselwe ukwakha imithi, ukudla, izimonyo, kanye nemikhiqizo yezimboni, ngokuhambisana nezivumelwano zamazwe ngamazwe kanye nezinkambiso ezingungqaphambili.  
 
Lokhu kubandakanya ukwabiwa kabusha kwezabelomali zeminyango ukuze kuthuthukiswe lo mkhakha futhi kwesekwe abalimi bendabuko, abamnyama, futhi kuhanjelaniswe nomsebenzi we-SAPS wokuphoqelela ukuthotshelwa komthetho nezinguquko zokulawula.  
 
Umnotho okhulayo kumele futhi ube ngumnotho obandakanyayo ngokukhulayo.   

INgqungquthela yokuqala Yosozimboni Abamnyama eyabanjwa ngoNtulikazi ngonyaka odlule yabonisa impumelelo yabantu abamnyama baseNingizimu Afrika ekukhiqizeni ukudla, izingxenye zezimoto, ifenisha, izingubo zokugqoka, insimbi, amakhemikhali kanye nemikhiqizo yezimayini, osekudale izinkulungwane eziningi zemisebenzi futhi kwafaka isandla kwisambamkhiqizo sezwe.   
 
Manje sesinosozimboni abamnyama ababalelwa kwabayi-1 000 ababambe iqhaza ohlelweni losozimboni abamnyama. 
 
Njengesibonelo sekhono lezobuchwepheshe elimangalisayo losozimboni labo, enye inkampani eyahlabana ngendondo kule ngqungquthela yi-Astrofica Technologies, okuyinkampani eyasungulwa ngokubambisana ngowesifazane omnyama, u-Jessie Ndaba, ohlinzeka ngezinsiza zedatha yokusetshenziswa kwamasathelayithi.  
 
Kulo nyaka odlule, senze inqubekela phambili ekufezekiseni amazinga aphakeme obunikazi bomnotho kubantu abamnyama.   
 
Manje sekunabasebenzi abangaphezu kwezi-400 000 abanezabelo emafemini abawasebenzelayo.  
 
Ukukhula nokwakhiwa kwemisebenzi emnothweni wethu kuzoqhutshwa ngamabhizinisi asafufusa, imifelandawonye kanye namabhizinisi angahlelekile.   
 
Ngonyaka odlule sethula uhlelo lokubolekisa ngemali kumabhizinisi akhahlamezekile ukuze ashaye ibuya, olulawulwa ngamabhange nezinye izikhungo zezimali, futhi oluqinisekiswe nguhulumeni, ukuze kulekelelwe izinkampani ezidinga ukuxhaswa ngezimali ukuba zivuke kwimithelela yobhubhane.   
 
UMnyango Wezokuthuthukiswa Kwamabhizinisi Amancane uzosebenzisana noMgcinimafa Kazwelonke maqondana nokuthi luzoqiniswa kanjani lolu hlelo ukuze kulekelelwe amabhizinisi asafufusa kanye namabhizinisi asemkhakheni ongahlelekile.  
 
Ukuze kubhekwane nenselele yokuntuleka kwemisebenzi entsheni, seluliwe iSibonelelo-sikhuthazo Sentela Yokuqasha ngenhloso yokukhuthaza amabhinizinisi ukuthi aqashe abantu abasha abaningi.   
 
Ngonyaka odlule, ngamemezela ukuthi sihlose ukunciphisa izinqubo zemidanti nemicikilisho eminingi kwinkambiso kahulumeni ukuze kuqedwe ukubambezeleka okungenasidingo ezweni lethu okuvamise ukuvimbela inqubekelaphambili esheshayo.   
 
Ithimba lokuncishiswa kwezinkambiso ezibambezelayo elizinze eHhovisi likaMongameli eliholwa nguMnu Sipho Nkosi belilokhu lisebenzisana neminyango ehlukahlukene ukwenza kube lula ukwenza ibhizinisi.   
 
Lokhu kulandele indlela yokusebenza ngokubambisana, ngokuthi kusetshenziswane neminyango kanye nezikhungo zikahulumeni emikhakheni enjengohlelo lwamalungelo okumba ezimayini, amalayisensi abaqhubi bamabhizinisi ezokuthutha kwezokuvakasha, ama-visa   nezimvume zokusebenza, ukuthuthukiswa kwezingane ezisencane kanye nomkhakha ongahlelekile.   
 
Kulo nyaka, sizophothula izichibiyelo zoMthetho Wezamabhizinisi, we-1991 (uMthetho wama-71 we-1991) ukuze kuncishiswe izithiyo zokulawula kumabhizinizisi asafufusa (ama-SMME) kanye nemifelandawonye futhi kwenziwe lula ukuthi osomabhizinisi basungule amabhizinisi.   
 
Ngokusebenzisa iSikhungo Sokuxhaswa Kwamabhizinisi Amancane Ngezimali – sihlose ukuhlinzeka ngoxhasomali oluyizigidigidi ezingu-1.4 zamarandi kosomabhizinisi abangaphezu kwezi-90 000.   
 
Uhulumeni, ngokubambisana nesikhwama i-SA SME Fund usebenzela ukusungula isikhwama esiyizigidigidi eziyi-10 zamarandi ngenhloso yokweseka ukukhuliswa kwama-SMME. Uhulumeni ubheke ukuthi kunokwenzeka yini ukuthi yena ahlinzeke ngoxhasomali oluyizigidigidi ezi-2.5 zamarandi kulesi sikhwama bese kuthi lena enye imali esele eyizigidigidi eziyisi-7.5 zamarandi itholakale kwabomkhakha ozimele.  
 
Ukuhlinzekwa kwe-PostBank ngelayisensi kuzobeka isisekelo sokusungulwa kwebhange lombuso elizohlinzeka ngezinsizakalo zezimali kuma-SMME, amabhizinisi abantu abasha kanye nawabantu besifazane kanye nemiphakathi engakutholi kahle ukuhlinzekwa ngezinsiza ezifanele.   

Njengoba iSigungu Sikazwelonke sicubungula iSichibiyelo Somthethosivivinywa Weze-Postbank, i-Postbank ibuyekeza izinsizakalo ezihlinzekayo ukuze ikwazi ukuhlinzeka  ngezinsizakalo ezingasebenziseka ngempumelelo futhi ezingambi eqolo ezingasetshenziswa ngabantu esikhundleni sokusebenzisa amabhange ajwayelekile.   
 
Indlela esebenza kahle kakhulu futhi engasebenziseka ngempumelelo isikhathi eside yokwakha umnotho wukucija abantu ngamakhono kanye nolwazi lokuthi bangawuqhuba kanjani.  
 
Ngakho-ke besisebenza ngenhloso yokuqinisa ukuxhumana phakathi kwamakhono esiwathuthukisayo kanye namakhono adingwa ngabaqashi endaweni yokusebenzela.   
 
Kulo nyaka, iSikhwama Sikazweloke Samakhono sizohlinzeka ngemali eyizigidi ezingama-800 zamarandi yokuthuthukisa amakhono emkhakheni wezedijithali nowezobuchwepheshe ngokusebenzisa uhlelo olunobuhlakani bokusebenzisa amaqhingasu amasha oluxhumanisa inkokhelo yokuqeqeshwa kanye nemiphumela yokuqashwa.   
 
Sigcizelela kwikhwelo lethu elibhekiswe ezinkampanini, iminyango kanye nama-SOE lokuthi basuse isidingo sokuthi abantu abasha kumele babe nesipiliyoni somsebenzi uma befuna ukuqashwa emisebenzini esesigabeni sokuqala.  
 
Ngonyaka odlule, sathi sizofaka emsebenzini abafundi abangaphezu kwezi-10 000 abaphothule izifundo zabo emakolishi ezoBuchwepheshe Namakhono Ezandla Nokuqeqeshwa (ama-TVET).   
 
Sidlulile kuleli nani futhi manje sesizibekele inani esifuna ukufinyelela kulona ngowezi-2023 labafundi abaphothule kuma-TVET abayizi-20 000.   
 
Inani labafundi abangenela ukuqeqeshelwa umsebenzi wobungcweti bamakhono ezandla emakolishi angama-TVET lizokhushulwa lisuka kubafundi abayizi-17 000 liyofinyelela kubafundi abayizi-30 000 ngonyaka wemfundo wezi-2023.   
  
Enye yezinto ezisemqoka kakhulu ekukhulisweni komnotho nokuzibeka ethubeni lokuncintisana kahle yikhono lokuheha amakhono adingwa ngumnotho.   
 
Njengoba sesiwuphothulile umsebenzi obanzi wokubuyekezwa kohlelo lwama-visa omsebenzi, sizoqhubeka ngokushesha ukuqalisa ukusebenza kwezincomo eziphakanyisiwe.   
 
Lokhu kubandakanya ukusungulwa kohlelo olusekelwe phezu kwamaphuzu oluguqulekayo ukuze luhambelane nezimo ezihlukahlukene ukuze kuhehwe abantu bakwamanye amazwe abanamakhono, kuqaliswe uhlelo lwabaqashi abathembakele ukuze kwenziwe inqubo ye-visa ibe lula kubatshalimali abakhulu futhi kuhanjelaniswe ngendlela efanele izidingo zokufakwa kwezicelo.   
 
Sizokwethula futhi ne-visa yabasebenzi abazosebenza bekude nendawo yokusebenzela futhi kube nohlelo olukhethekile lokubhekelela ukusungulwa kwamabhizinisi amasha anamandla nekhono lokukhula ngesivinini futhi anwebeke ngokushesha. 
 
Ngenkathi kuqhubeka uhlelo lwezinguquko, sizoqhubeka nokweseka ukuqashwa kwabantu kuhulumeni nasemphakathini ukuze kuhlinzekwe ngomsebenzi kulabo abawudingayo.  
 
Ngonyaka odlule, sakhuluma ngosizo loHlelo lukaMongameli Lokukhuthaza Ukuqashwa Kwabantu ekuhlinzekeni ngamathuba omsebenzi nawokuziphilisa.  
 
Manje lolu hlelo seludale amathuba angaphezu kwesigidi esisodwa, futhi selufinyelele kuzo zonke izifundazwe nezifunda ezweni lethu.   
 
Ngeviki eledlule, iqembu elisha labasebenzi abangabasizi ezikoleni abayizi-150 000 liqalile ukusebenza ezikoleni ezingaphezulu kwezi-22 000, okuyinto ehlinzeke ngesithunzi, ithemba kanye nesipiliyoni somsebenzi esibaluleke kakhulu kubantu abasha abebengasebenzi.  
 
ISikhwama Sokusiza Abangasebenzi Emphakathini sizoqasha abanye ababambiqhaza abayizi-50 000 esigabeni saso esilandelayo abazokwenza umsebenzi ozohlomulisa umphakathi wonkana, kanti futhi uHlelo Lukazwelonke Lwemisebenzi Yentsha luzokwakha amanye amathuba angeziwe ayizi-36 000 ngokusebenzisa izinhlangano ezingenzi nzuzo kanye nezinhlangano ezisebenzela ngaphakathi emiphakathini.
  
UMnyango Wezasekhaya usuqashe iqembu lokuqala labantu abasha abangasebenzi abayizi-10 000 abazosusa imininingwane yabantu engaphezu kwezigidi ezingama-340 egcinwe emaphepheni bayifake kumakhompyutha.  
 
Manje sebengaphezu kwezigidi ezintathu abasebenzisi ababhalisiwe ku-SAYouth.mobi, okuyinkundla ye-inthanethi okungenwa kuyona mahhala eyenzelwe abantu abasha baseNingizimu Afrika ukuze bakwazi ukufinyelela emathubeni okufunda kanye nokuzitholela imali.  
 
Lokhu kwenziwe ngokubambisana kanye nokusebenzisana kakhulu neSikhungo Sikazwelonke Sokuthuthukiswa Kwentsha (i-NYDA), okuyisikhungo esiqhubekayo nokuhlinzeka ngosizo olukhulu kubantu abasha abangosomabhizinisi kanye nabantu abafuna umsebenzi.  
 
Ngiyishayela ihlombe ngempela i-NYDA ngendlela elekelela ngayo intsha ukuthi ithole umsebenzi.  

UHlelo lukaMongameli Lokukhuthaza Ukuqashwa Kwabantu nalo futhi luyabeseka abantu ukuze bakwazi ukuziphilisa.   
 
Abalimi abancane abayizi-140 000 bathole amavawusha ezolimo okuthenga imbewu, umanyolo kanye namathuluzi, okuyinto esikhuthaze ukutholakala kokudla okwanele kanye nezinguquko kwezolimo.   
 
Lesi sinyathelo sesiholele ekulinyweni komhlaba ongamahektha ayizi-640 000. 
 
Okuhlaba umxhwele kulokhu wukuthi ama-68% kulaba balimi ngabantu besifazane.  
 
Kulo nyaka, sihlose ukuhlinzeka ngamavawusha angeziwe ayizi-250 000 kubalimi abancane.  
 
Lezi yizibonelo zomehluko ongenziwa nguhulumeni ezimpilweni zabantu ngokusebenzisa amaqhingasu amasha, ukusebenza ngobuhlakani kanye nokuzinikela.   
 
Bantu bakithi baseNingizimu Afrika, 
 
Izindleko zokuphila ezikhulayo zenza sibe sibi kakhulu isimo sobubha kanye nokungalingani.   
 
Abantu baseNingizimu Afrika abayizigidi ngezigidi abakwazi ukuzondla futhi bondle nemindeni yabo.   
 
Kunomama ozikhulisela abantwana bakhe ngayedwana e-Alex, okhathazekile ukuthi uzothathani ahlanganise nani ukuze ondle umndeni wakhe njengoba intengo yommbila kanye nemali yokugibela amatekisi kulokhu kuqhubeke njalo nokukhuphuka.  
 
Kunesisebenzi sefemu e-Gqeberha manje esesibhekene nekusasa elingacacile neze kahle njengoba ukucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga kuwumisa nse umsebenzi wokukhiqiza.  
 
Kungumsebenzi wombuso ukuhlinzeka ngokuvikeleka okuyisisekelo lapho kungafanele neze ukuthi kube khona noyedwa umuntu waseNingizimu Afrika ozithola eyisisulu.  
 
Njengamanje ezweni lethu, kunabantu abangaphezu kwezigidi ezingama-25 abathola uhlobo oluthile losizo lwesibonelelo-mali.  
 
Ngaphezu kwalokhu, kunamakhaya adla imbuya ngothi abalelwa ezigidini ezimbili athola izinsiza eziyisisekelo zamahhala zokuphakelwa ngamanzi, ugesi kanye nokuthuthelwa imfucuza.  
 
Cishe ama-60% esabelomali sethu asetshenziselwa lokho okubizwa ngezibonelelo zikahulumeni, ezihlinzeka ngezinhlobo ezihlukahlukene zosizo, izinsizakalo eziyisisekelo kanye nosizo oluqondiswe emakhaya kanye nomuntu ngamunye ngenhloso yokulwisana nobubha nokuxosha indlala.  
 
Ngenhloso yokweseka lo msebenzi kanye nokulekelela abantu ezindlekweni zokuphila ezilokhu zikhuphuke njalo, sizoqhubeka nokukhipha iSibonelelo Senhlalo Sabangasebenzi (i-SRD), njengamanje esifinyelela kubantu ababalelwa ezigidini eziyi-7.8.  
 
Sizoqinisekisa ukuthi ziyakhushulwa izibonelelo zikahulumeni ezikhona njengamanje ukuze sinciphise ukukhahlamezeka kwabantu abampofu ngenxa yokwehla kwamandla emali okudlondlobalayo.  
 
Imininingwane yalokhu izohlinzekwa kwisabelomali nguNgqongqoshe Wezezimali. 
 
Uyaqhubeka umsebenzi wokuthuthukiswa kohlelo lwesibonelelomali esiyisisekelo esiqondiswe kuphela kulabo bantu abadinga ukubhekelelwa kakhulu abadla imbuya ngothi, uma isimo sezimali sikuvumela lokhu ngoba phela umgodlagodla kahulumeni unezidingo eziningi kanti imali ekhona incane.   
 
Lokhu kuzokwakhela phezu kweqhingasu elisha lokusebenza esilithulile ngokusebenzisa iSibonelelo se-SRD, kubandakanya ukuxhunyaniswa kwemininingo esinayo kuhulumeni wonkana ukuze siqinisekise ukuthi siyafinyelela kubo bonke labo abantulayo.  
 
UMgcinimafa Kazwelonke wenza izinhlelo zokucubungula ukuthi kungalunga yini uma eqhamuka nezinyathelo eziphuthumayo zokunciphisa umthelela wokucinywa kukagesi ngenhloso yokuwonga emananini okudla.   
 
Kulo nyaka, sizothatha izinyathelo zokulekelela kakhulu amakhaya ampofu ngokuthi sisheshise ukuhlinzekwa kwamatayitela ezindlu zomxhaso.  
 
Njengamanje ukusalela emuva kwenqubo yokukhishwa kwamatayitela kungaphezu kwezindlu eziyisigidi esisodwa, okuyinani lempahla elinganiselwa kwizigidigidi ezingama-242 zamarandi okufanele ngabe isezandleni zamakhaya ampofu kakhulu aseNingizimu Afrika. 
 
Asizogxila nje kuphela ekuqedeni lokhu kusalela emuva, kodwa futhi sizogxila nasekwenzeni uhlelo lwamatayitela lusebenze ngendlela efanele futhi lufinyeleleke kalula. 
 
Njengoba sazibophezela ku-SoNA ngonyaka odlule, uMnyango Wezemisebenzi Yomphakathi Nengqalasizinda usukuphothulile ukudluliswa kwamahektha omhlaba wombuso ayizi-14 000 ukuze kwakhiwe kuwona izindlu.  
      
Ukufinyelela kwabo bonke abantu kwimfundo eseqophelweni eliphezulu yilona thuluzi elinamandla kakhulu esinalo lokuqeda ububha. 
 
Kumele siqale ngezingane ezisencane kakhulu, sizihlinzeke ngesisekelo ezisidingayo ukuze zikwazi ukuyiqonda kahle into eziyibhalayo neziyifundayo, ukuze zikwazi ukufunda futhi zithuthuke.  
 
Ngakho-ke, kuyinto esemqoka ukuthi inani lezingane ezithola umxhaso ohlelweni lokuThuthukiswa Kwezingane Zisencane (i-ECD) selifinyelele ngaphezu kokuphindaphindwe kabili phakathi kowezi-2019 nowezi-2022, njengoba selifinyelele ezinganeni eziyisigidi nesigamu.  
 
UMnyango Wezemfundo Eyisisekelo uhlela kabusha izidingo zezikhungo ze-ECD ukuze zikwazi ukuthola ukwesekwa futhi ukuze ezinye eziyizinkulungwane ngezinkulungwane zithole imixhaso evela kuhulumeni.   
 
Futhi ngakolunye uhlangothi lohambo lwemfundo eyisisekelo, kumele silishayele ihlombe izinga lokuphumelela kwabafundi bakamatikuletsheni ngonyaka odlule elingama-80%, njengoba futhi zonke izifundazwe zibonise imiphumela engcono kunaleyo eziyithole ngaphambilini.   
 
Leli zinga likhuphukile lisuka kuma-76% ngonyaka owandulela lona odlule.   
 
Inani labafundi abaphumelele ngokwezinga elibavumelayo ukuthi benze iziqu ze-bachelor abavela ezikoleni ezingayikhokhisi imali yokufunda likhuphukile lisuka kuma-55% ngowezi-2019 layofinyelela kuma-64% ngowezi-2022.   
 
Lokhu kusho ukuthi ukuphumelela kwabafundi abavela ezikoleni ezimpofu kulokhu kukhuphuke njalo, okuyinto ebonisa ngokusobala ukubaluleka kosizo nokwesekwa okuhlinzekwa nguhulumeni kulezo zikole.   
 
Okuboniswa yile miphumela wukuthi kunoguquko olunohlonze olwenzeka buthule ezikoleni zethu.   
 
Izikole kumele zibe yindawo ephephile futhi zivumele ukufunda nokufundisa ngempumelelo.   
 
Uhlelo lwenhlanzeko kwezemfundo i-Sanitation Appropriate for Education Initiative – olwaziwa nge-SAFE – ngokuhlanganyela noHlelo Lokusheshiswa Kokwakhiwa Nokuhlinzekwa Kwengqalasizinda Yezikole selwakhe izindlu zangasese ezisezingeni elikahle eziyizi-55 000 ngokusebenzisa izinsiza ezivela emkhakheni kahulumeni kanye nasemkhakheni ozimele.  
 
Ukuze kukhiqizwe amakhono adingwa yizwe lethu, siyalukhulisa uhlelo lwamakhono ezandla nokuqeqeshwa ngokuthi siqalise ukusebenza kwekharikhulamu egunyaziwe yohlelo lwemigudu yemfundo olumikhakha-mithathu.   
 
Kulo nyaka, uhulumeni uhlela ukuphothula uHlelo Olubanzi Lokuxhaswa Kwabafundi Ngezimali oluqondiswe emkhakheni wezemfundo ephakeme, ikakhulukazi kubafundi abavaleleke ngaphandle ngenxa yemigomo yokufaneleka yoHlelo Lukazwelonke Lokuxhaswa Kwabafundi Ngezimali; ukuze sikwazi ukufinyelela kulabo bafundi abangondingasithebeni abaziwa ngokuthi yi-‘missing middle’.   
 
Malungu ahloniphekile, 
 
Ubugebengu obunodlame sebukhahlameze wonke umuntu waseNingizimu Afrika.  
 
Imiphakathi ezweni lonke ihleli lubhojozi isabela ukuphepha kwemindeni yawo.  
 
Asikwazi neze ukuvumela lesi simo siqhubeke.  
 
Siqinisa i-SAPS ukuvimbela ubugebengu futhi senza ngcono amandla oPhiko Lukazwelonke Lwezokushushisa (i-NPA) kanye nezinkantolo ukuqinisekisa ukuthi abenzi bobubi babhekana nengalo yomthetho.   
 
Lokhu kubandakanya ukukhuliswa kwesibalo samaphoyisa emigwaqeni kanye nokusungula amathimba akhethekile azogxila kwizinhlobo ezithile zamacala.  
 
Ngonyaka odlule, sanquma ukuqasha amaphoyisa amasha ayizi-12 000.   
 
Kusukela lapho, angaphezu kwezi-10 000 amaphoyisa amasha aphothule ukuqeqeshwa kwawo ezikhungweni zokuqeqesha amaphoyisa futhi kunamanye ayizi-10 000 azoqashwa bese eqeqeshwa kulo nyaka.   
 
Amathimba amaphoyisa akhethekile abhekene ngqo namacala okuthumba, ukuphanga kanye nokumbiwa kwezimbiwa ngokungemthetho asezuze impumelelo emacaleni amaningi, lapho ebophe khona amashumi ngamashumi abasolwa  futhi baningi kulaba abalahlwe ngamacala.   
 
Kuthathwa izinyathelo ezinqala ukubhekana namacala okucekelwa phansi komnotho ngamabomu kanye namanye amacala ahlobene nalokho, okungamacala adala umonakalo omkhulukazi emnothweni.   
 
Amathimba Akhethekile Amikhakha-miningi Okuvikela Ingqalasizinda Yezomnotho manje enza umsebenzi wawo ezindaweni ezingama-20 ezihlonziwe eziyizizinda zobugebengu.   
 
Ngonyaka odlule, ngatshela izwe ngomonakalo omkhulukazi odalwa wukwebiwa kwamakhebuli ethusi nensimbi ohlelweni lwethu lukagesi, izintambo zojantshi bezitimela kanye nenye ingqalasizinda yomphakathi.   
 
Kusukela lapho, amaphoyisa aphezu kwawo amasela amakhebuli.   
 
NgoZibandlela, uhulumeni wethule ukumiswa okwesikhashana kokuthunyelwa emazweni angaphandle kwamakhebuli ethusi asesetshenzisiwe kanye nezinsimbi ezithile ezingamasekeni ukuze kunqandwe amaqembu ezigelekeqe futhi kuvunyelwe ukuqaliswa kohlelo olusha lokuhweba.   
 
Njengoba sesiqalise izinguquko zomnotho kwezikagesi, amanzi, ukuxhumana ngobuchwepheshe kanye nokuthuthwa kwempahla ngokusebenzisa umkhankaso i-Operation Vulindlela, ngakolunye uhlangothi siqalisa inqubo yezinguquko yokuphucula impumelelo yempi yethu yokulwisana nobugebengu.   
 
Sizosebenzisa ikhono lethu lokwenza ngobunyoninco futhi ngendlela engambi eqolo umsebenzi wezizinda ezamukela izingcingo ukuze sisekele ukusebenza ngendlela efanele kwenombono yosizo i-10111, ngokubambisana nabomkhakha ozimele.   
 
Lokhu kwenzelwa ukuqinisekisa ukuthi uma abantu befonela amaphoyisa, ziyaphendulwa izingcingo zabo futhi izimo eziphuthumayo ababhekene nazo zithathelwa izinyathelo. 
 
Futhi sizosebenzisa ngobuhlakani obukhulu izindlela ezisekelwe kakhulu kwimininingo yolwazi olutholakele ukuhlonza kanye nokugxila ngokuqondileyo ezidlekeni zobugebengu.  
 
Okusemqoka kakhulu, amaphoyisa, i-NPA kanye noPhiko Oluphenya Amacala Akhethekile kuzokwabelwa imali engeziwe kulesi sabelomali.   
      
Amacala abhekiswe kwabesifazane nezingane asalokhu eyinto ekhathazayo kakhulu empilweni yesizwe sethu.   
 
NgoLwezi ngonyaka odlule, sabamba iNgqungquthela kaMongameli yesibili ye-GBVF ngenhloso yokuhlola inqubekela phambili esiyenziwe ekuqaliseni uHlelo Lweqhingasu Likazwelonke, eyamukela ngokusemthethweni uhlelo olubanzi, olusebenza kahle futhi olunokubumbana lokulwisana nalolu bhubhane.  
 
Enye yezimpumelelo ezinkulukazi zomzamo wethu wokulwisana ne-GBV yindlela abalwamukele futhi balweseka ngayo uHlelo Lweqhingasu Likazwelonke labo esibambisene nabo emphakathini.  
 
NgoMasingana ngonyaka odlule, ngasayina imithethosivivinywa emithathu esemqoka ukuze ibe yimithetho ezonikeza ukuvikeleka okuthe xaxa kulabo abasinde ku-GBV futhi eqinisekisayo ukuthi abenzi bobubi ngeke besakwazi ukusebenzisa amaqhinga athile awumphumela wobuthakathaka bomthetho ukuze bagweme ukushushiswa. 
 
Siyaqhubeka nokwenza ngcono ukufinyeleleka kanye nokusebenza kweziNkantolo Zamacala Ezocansi kanye nokwandisa izikhungo zokunakekela, phecelezi, ama-Thuthuzela Care Centres.  
 
Into esemqoka kakhulu oHlelweni Lweqhingasu Likazwelonke wukufukulwa nokuhlonyiswa kwabesifazane kwezomnotho. 
 
Kusukela ngamemezela ukuzimisela kwethu ukuthi okungenani ama-40% empahla nezinsizakalo ezithengwa nguhulumeni kumele kuthengwe emabhizinisini abesifazane, sihlose ukwenza isimo esikahle esizovumela ukwesekwa kosomabhizinisi besifazane. 
 
Sesiqeqeshe amabhizinisi abesifazane angaphezu kwezi-3 400, ukuze siwalungiselele ukusebenzisa amathuba okuhlinzeka ngempahla nezinsizakalo kuhulumeni.  
 
Ngokusebenzisa iNgqungquthela Yabesifazane Yezomnotho, sesibone izinhlangano nezinkampani zemboni zizibophezela ekufinyeleleni emigomweni ebekiwe yoguquko oluphathelene nezobulili embonini yonkana.  
 
Inhlangano Yokuthuthukiswa Kwezimboni seyibeke eceleni imali elinganiselwa kwizigidigidi eziyisi-9 zamarandi ezotshalwa emabhizinisini aholwa ngabesifazane.   
 
Ezinye izikhungo, kubandakanya iNhlangano Yezokutshalwa Kwezimali Zikahulumeni kanye neSikhwama Sikazwelonke Sokufukula Nokuhlomisa Abantu Abamnyama, nazo sezizibophezelelile ukuthi zizosungula izinhlelo ezikhethekile ezenzelwe kuphela umsebenzi wokweseka amabhizinisi abesifazane.   
 
Sonke kumele sidlale indima yethu, njengomuntu ngamunye, njengezikhungo futhi njengabaholi emphakathini wonkana ukuze siqede lobu bugebengu obubhekiswe kwabesifazane nezingane. 
 
Ngonyaka odlule, ngathi sizothatha izinyathelo ezinqala zokulwisana nenkohlakalo futhi ukuze siphume siphele esikhathini sokubanjwa kombuso ngobhongwane.   
 
IKhomishani Ephenya Ngokubanjwa Kombuso Ngobhongwane ephethwe yiNhloko Yamajaji u-Raymond Zondo isiwuphothulile umsebenzi wayo futhi iyithumelile ingxenye yokugcina yombiko wayo ngoNhlangulana wonyaka odlule.   
 
Njengezwe, kumele sibonge sinconcoze kwiNhloko Yamajaji uZondo, abasebenzi beKhomishani kanye nabo bonke labo abethula ubufakazi ngomsebenzi omkhulukazi abawenzela isizwe.   
 
Izincomo zeKhomishani ziyaqaliswa ngokohlelo engaluthumela ePhalamende ngoMfumfu ngonyaka odlule ukuze ukuntengantenga nobuthakathaka obukhona obahlonzwa yiKhomishani kubhekwane ngqo nako futhi ukuze singalokothi neze sikuvumele ukubanjwa ngobhongwane kombuso.  
 
UMkhandlu Kazwelonke Wokweluleka mayelana Nokulwisana Nenkohlakalo, owakhiwe ngabantu abavela emphakathini wonkana, sewusunguliwe ukuze weluleke maqondana nezindlela zokuqeda inkohlakalo, kubandakanya nokulungiswa kabusha ngokuphelele kwesimo sohlaka lokwakheka nokusebenza kwezikhungo ukuze kulwiswane nenkohlakalo.   
 
Siyasebenza ngenhloso yokuhlomisa ngezinsiza nokucija uPhiko Lokuvikelwa Kofakazi futhi sizokwethula izichibiyelo eMthethweni Wokudalula Ulwazi Ngendlela Evikelekile, wezi-2000 (uMthetho wama-26 wezi-2000) kanye noMthetho Wokuvikelwa Kofakazi, we-1998 (uMthetho we-112 we-1998) ukuze siqinise ukuvikelwa kwezingede.   
 
Usuqalile umsebenzi wokwenza ngcono ukufinyelela ohlelweni lokuvikelwa kofakazi kwabasebenzi bakahulumeni abaveza obala izenzo zokungaphathi ngendlela efanele, inkohlakalo kanye nokuziphatha okungenaso isimilo nobuqotho.   
 
Sizophothula uhlaka loMthethosivivinywa Wokuthengwa Kwempahla Nezinsizakalo Ezidingwa Nguhulumeni ukuze silungise ubuthakathaka nokungahanjiswa kwezinto ngendlela okwahlonzwa yiKhomishani Ephenya Ngokubanjwa Kombuso Ngobhongwane futhi senze ngcono ukusebenza, uhulumeni athole imbuyiselomali enhle ngemali ayisebenzisile futhi kusetshenzwe ngendlela evulelekile nesobala.   
 
Izimpiko zethu zokugcina umthetho esezinogqozi nofuqufuqu olusha zithatha izinyathelo ezinqala ezinkampanini nakubantu abasolwa ngokubandakanyeka ekubanjweni kombuso ngobhongwane.   
 
UPhiko Lwezokuphenya Amacala lwe-NPA, engalusungula ngowezi-2019, selubizele enkantolo abasolwa abayi-187 emacaleni angama-32 okubanjwa kombuso ngobhongwane kanye nenkohlakalo.   
 
Kuze kube manje iyizigidigidi eziyisi-7 zamarandi imali esibuyiselwe kumbuso evela emacaleni okubanjwa kombuso ngobhongwane.   
 
Kuze kube manje, iyizigidigidi eziyi-12.9 zamarandi imali nempahla ebanjiwe.   
 
Kulo nyaka, uPhiko Lwezokuphenya Amacala selusungulwe njengesikhungo esizosebenza unomphela ngaphakathi kwe-NPA.   
 
Bantu bakithi baseNingizimu Afrika, 
 
Ukuze kwenziwe noma iyiphi inqubekela phambili ekusombululeni izinselele eziphuthumayo esibhekene nazo, sidinga uMbuso onamandla futhi onekhono lokusebenza kahle.  
 
Ubuthakathaka bethu obukhulu busemabhizinisini ombuso nakohulumeni basekhaya.  
 
Iningi lama-SOE ethu licwile ezikweletini ezinzima, utshalomali alufakwa kahle kwingqalasizinda, futhi libhekene nemithelela yokubanjwa kombuso ngobhongwane kanye kunokushoda kwamakhono.  
 
Sizokuqalisa ukusebenza kwesincomo soMkhandlu kaMongameli wama-SOE sokusungula inkampani ezoba ngumnikazi wamabhizinisi ombuso njengengxenye yohlelo lokubeka amandla obunikazi bomnikazimasheya ezandleni zesikhungo esisodwa oluzoqinisekisa ukuthi umsebenzi wokuqapha ama-SOE wenziwa ngendlela efanele.    
 
Okunye okuseceleni okwehlukile wukuthi sengiyalele iHhovisi likaMongameli kanye noMgcinimafa Kazwelonke ukuthi basebenzisane ekuhlelweni kabusha kweminyango, izikhungo kanye nezinhlelo zikahulumeni kule minyaka emithathu ezayo.  
 
UMgcinimafa Kazwelonke ulinganisela ekutheni kungenzeka kongiwe imali eyizigidigidi ezingama-27 zamarandi esikhathini esimaphakathi uma kulungiswa inkinga yamagunya afanayo enziwa ngokungenasidingo yiminyango nezikhungo ezahlukene, kuvalwe nezinhlelo ezingasebenzi kahle futhi kuhlanganiswe izikhungo ezahlukene zibe yisikhungo esisodwa lapho kufanelekile.  
 
Ukungaqhubi kahle kohulumeni basekhaya abaningi kusalokhu kuyinto edala ukukhathazeka.  
 
Omasipala bethu abaningi kakhulu, abayi-163 komasipala abangama-257, abasebenzi neze kahle noma basobishini ngenhla yokungaphathi ngendlela efanele, nokungasebenzi kahle futhi kwesinye sikhathi ngenxa yenkohlakalo ekuphathweni kwezimali nokulawulwa kwemisebenzi yomasipala kanye nokungathunyelwa kwezidingongqangi ngendlela efanele.  
 
Uhulumeni uqalisa izinhlelo zokungenelela eziningana ngenhloso yokulungisa ukuhluleka okukhona ezingeni lohulumeni basekhaya futhi kwenziwe ngcono nokuhlinzekwa kwezidingongqangi.   
 
Lokhu kubandakanya ukuphuculwa kwamandla namakhono okusebenza abameleli bomphakathi kanye nabasebenzi, ukulungiswa nokuthuthukiswa kwengqalasizinda yendawo, kanye nokusetshenziswa kwamandla kahulumeni kazwelonke okungenelela lapho omasipala behluleka ukufezekisa izibopho zabo.   
 
Umkhakha wezemisebenzi kahulumeni osebenza ngobungoti nobunyoninco, onabasebenzi abanamakhono, abazinikele futhi abanobuqotho, usemqoka kakhulu embusweni osebenza kahle kanye nasekuqedeni inkohlakalo, ukuqasha ngokwenzelela ngokusebenzisa amandla ngokungafanele kanye nokumosha.   
 
Ngenhloso yokusabela nokufezekisa lokho okushiwo yiKhomishani Ephenya Ngokubanjwa Kombuso Ngobhongwane futhi ngokuhambisana nohlaka lokwenziwa komkhakha wezemisebenzi kahulumeni usebenze ngobuchule nobunyoninco, ukuhlolwa kwesimilo nobuqotho kuzoba yisidingo esiphoqelekile uma kuqashwa abasebenzi emkhakheni wezemisebenzi kahulumeni futhi kuzokwethulwa ukuhlolwa kwalabo abagaqele ukungena futhi basebenze kulo mkhakha.   
 
Sichibiyela imithetho futhi siqinisa indima yeKhomishani Yezemisebenzi Kahulumeni ukuqinisekisa ukuthi ngabantu abanezicucu zemfundo nolwazi lomsebenzi olufanelekile abaqashwa ezikhundleni zokuphatha eziphezulu futhi ukuze sikwazi ukuqalisa umsebenzi wokwakha umkhakha wezemisebenzi kahulumeni owodwa futhi osebenza ngendlela ehambelanayo.  
 
Malungu ahloniphekile, 
 
Njengoba sizibophezele ekwenzeni ngcono isimo senhlalo nempumelelo yabesilisa nabesifazane bakuleli kanye nasekuthuthukiseni ukuchuma komuntu wonke, ngokunjalo futhi sizibophezele nasekufezekiseni i-Afrika Engcono kanye noMhlaba ongcono. 
 
Sikhathazeke kakhulu ngokudlondlobala kamuva nje kwengxabano phakathi kwabantu bakwa-Israel kanye nabantu base-Palestine, futhi siyanxusa ukuthi kuphele ukungqubuzana futhi kuqaliswe kabusha inqubo emileyo njengamanje yokuletha uxolo. 
 
INingizimu Afrika izwakalisa ukuzwelana  kwayo okukhulu nohulumeni kanye nabantu base-Türkiye kulandela ukuzamazama komhlaba okudale umonakalo omkhulu ngasekuqaleni kwaleli viki.  
 
Njengezwe siziqhenya kakhulu ngemizamo yenhlangano i-Gift of the Givers yokusiza labo abakhahlanyezwe wukuzamazama komhlaba. 
 
Sisalokhu sikhathazeke kakhulu ngempi eqhubekayo phakathi kwe-Russia ne-Ukraine futhi siyabanxusa bonke abathintekayo ukuba babeke phansi izikhali futhi bazame ukuthola isixazululo esinokuthula ngokuthi kuxoxiswane. 
 
Impumelelo yeNingizimu Afrika incike kakhulu kuleyo yezwekazi lethu, ikakhulukazi isifunda samazwe angaphansi kweNhlangano Yokuthuthukiswa Kwamazwe aseNingizimu ne-Afrika. 
 
Ngenxa yokucabangela uzinzo nokuchuma kwakuleli, sinesibopho sokwenza imizamo yokungenelela ezoletha ukuthula, uzinzo kanye nentuthuko ezwekazini lethu.  
 
Sizoqhubeka nokwandisa amathuba okuhwebelana nokutshalwa kwezimali namazwe esibambisene nawo kwezohwebo emhlabeni futhi sizozama ukuheha utshalomali kanye nokuxhaswa ngezimali kweNingizimu Afrika ngokusebenzisa ukubamba iqhaza kwethu kwizigcawu ezibandakanya amazwe ahlukahlukene ezinjenge-G20, okuyisigcawu esizosisingatha ngowezi-2025. 
 
Kulo nyaka iNingizimu Afrika izophinda futhi iqhoqhobale isikhundla sokuba ngusihlalo wombimbi lwamazwe lwe-Brazil, i-Russia, i-India, i-China kanye neNingizimu Afrika. 
 
Sizogxila kubambiswano maqondana nentuthuko esimeme, ukuguqukela emandleni kagesi ohlanzekile ngendlela enobulungiswa nobuqotho, ukusungulwa kwezimboni kanye nokuqaliswa kweNdawo-sifunda Yokuhwebelana Mahhala Ezwekazini lase-Afrika. 
 
INingizimu Afrika, ngokuhlanganyela nomakhelwane bayo kwiNhlangano Yamazwe aseNingizimu ne-Afrika Angakhokhisani Intela Yezimpahla Ezingenayo Neziphumayo Emingceleni, phecelezi, i-Southern African Customs Union, khona maduze nje izophothula isiphakamiso sethu esiphathelene nezimboni kwiNdawo-sifunda Yokuhwebelana Mahhala Ezwekazini lase-Afrika. 
 
Uma seyisebenza ngokuphelele, iNdawo-sifunda Yokuhwebelana Mahhala Ezwekazini izohlinzeka ngethuba eliyingqayizivele lokuqinisa ukudidiyelwa kwe-Afrika kwezomnotho, ukukhuliswa kweminotho yamazwe, kanye nokuvulelwa kwezinkampani zaseNingizimu Afrika imingcele emisha kanye nezimakethe.  
 
Bantu bakithi baseNingizimu Afrika,   
 
Isimobunjalo soqobo sesizwe sivela obala lapho kubhekenwe nesimo esinzima.  
 
Isizwe sizibonakalisa ubunjalo baso ngendlela abantu baso ababhekana ngayo nobunzima obukhulu – sizibonakalisa ngokuthi siyakwazi yini ukusebenzisana ngokuhlanganyela futhi sibhekane ngqo nezinselele zaso njengesizwe esisodwa, esibunjaniswe yinhloso efanayo, noma-ke siyisizwe esithi maluju, siphonse ithawula ezinkingeni esibhekene nazo.   
 
Thina siyisizwe esimatasa esibhekene nezinselele zesikhathi samanje, kodwa futhi siyisizwe esizabalazela ukufezekisa isithembiso sengomuso lethu.   
 
Ngenkathi sithatha isinyathelo sokuqala emgwaqeni obheke kwintando yeningi labantu, sabe sinombono ocacile wokuthi uyosiholela kuphi lowo mgwaqo.   
 
Sabona izwe lapho abantu bonke belingana.   
 
Sabona izwe lapho ingcebo yezinsiza zethu ithokozelwa ngumuntu wonke.    
 
Sabona izwe lapho singaphila ndawonye ngokuthula, lapho singasebenza ngokubambisana ukwakha ubuzwe bethu obufanayo kanye nengomuso lethu sonke.   
 
Isizwe sethu sakhelwe phezu koMthethosisekelo oqinisekisa amagugu entando yeningi labantu, okuyisithunzi, ukulingana kanye nenkululeko, kanye namalungelo omunye nomunye wethu sonke.   
 
Izinyathelo engikhulume ngazo kafushane kusihlwa nje, ezakhela phezu komsebenzi esesiwenzile kakade, zizosisondeza kulowo mbono.   
 
Zizokwenza ukuthi, sisebenze ngokuhlanganyela futhi sisebenze ngenhloso, ukuze siphume kulesi simo esinzima siyisizwe esiguqukile.   
 
Sizophuma kulesi simo esinzima siphethe uhlelo lukagesi olusebenza kahle kakhulu, oluthembakele kakhudlwana futhi oluncintisana kangcono.   
 
Sizophuma siphethe izikhumulo kanye nezokuthutha ngezitimela ezizophinda futhi zibe sesimweni sokuncintisana nalezo eziphuma phambili emhlabeni, sizophuma siphethe uhlelo lwe-inthanethi olusheshayo okufinyelela kulona abantu baseNingizimu Afrika abaningi futhi olutholakala ezingxenyeni eziningi zezwe, futhi sizophuma siphethe ukuphakelwa kwamanzi aseqophelweni eliphezulu, atholakala ngaso sonke isikhathi.   
 
Sizokwamukela izivakashi ezithe xaxa ezweni lethu, futhi sithuthukise siphinde sihehe amakhono adingwa ngumnotho wethu.   
 
Sizokwakha amathuba omsebenzi kulabo abangasebenzi, futhi sinikeze ithemba kulabo osekuphele isikhathi eside kakhulu belindile.   
 
Ngokuthumela amaphoyisa angeziwe emigwaqeni, ngokuba nezinhlangano zomphakathi ezibambisene namaphoyisa ezisebenza kahle kanye nophiko lwezokushushisa olusebenza kahle futhi oluzimele, abantu bakithi bazokwazi ukuthembela ekuvikelweni nguMbuso.   
 
Ngokulwisana nokucekelwa phansi komnotho ngamabomu kanye nobugebengu obuhleliwe, ingqalasizinda yethu izovikeleka kakhudlwana futhi amabhizinisi azokwazi ukuqhuba umsebenzi wawo ngokukhululeka okukhulu.   
 
Ngokusebenzisa uhlelo lwezibonelelo zikahulumeni oluqinisiwe futhi olweluliwe, bayingcosana kakhulu abantu abazophila esimweni sobuphofu futhi ayingcosana kakhulu amakhaya azobhuqabhuqwa yindlala.   
 
Kumele sizenze zonke lezi zinto, hhayi nje kuphela ngenhloso yokunqoba izinselele esibhekene nazo njengamanje, kodwa ngenhloso yokuvuselela isithembiso seNingizimu Afrika.  
 
Yisithembiso esisigcine siphila ngaphakathi ezinhliziyweni futhi esisigcine siphila ngezenzo zethu.   
 
Kulo nyaka, kuzoba ngunyaka we-10 sashiywa emhlabeni ngu-Nelson Mandela, uMongameli wokuqala weNingizimu Afrika ebuswa ngentando yeningi labantu, uMadiba esimthanda kakhulu. Futhi kuzoba yiminyaka eyi-105 kusukela afika emhlabeni. 
 
Njengoba sihlonipha leli qhawe, masithole ugqozi emazwini awasho emcimbini wokugcotshwa kwakhe ngowe-1994, lapho athi: 
 
“Ekuhlangabezananeni nenhlekelele yesintu engajwayelekile neze eqhubeke isikhathi eside ngokwedlulele, kumele kuzalwe umphakathi abazoziqhenya ngawo bonke abantu. 
 
“Izenzo zethu zansuku zonke njengabantu phaqa baseNingizimu Afrika kumele zikhiqize isimo soqobo seNingizimu Afrika njengoba sinjalo esizoqinisa kabusha inkolelo yabantu kubulungiswa, siqinise ithemba labo kubuqotho bomoya womuntu futhi sisimamise amathemba ethu sonke empilo emnandi kumuntu wonke.” 
 
Ukuze sakhe umphakathi onjalo, futhi ukuze sinqobe ubunzima obukhulukazi esibhekene nabo njengamanje, kumele sisebenze ngokubambisana. Kumele siqhubeke njalo kuze kube sekugcineni kohambo lwethu.   
 
Sidinga ukuthi, njengesizwe, ikakhulu esikhathini samanje kunanoma yisiphi esinye isikhathi, siveze uqobo nobunjalo bamandla ethu.  
 
Kumele sisebenze ngokubambisana futhi kungabikhona noyedwa esimshiya ngemuva.  
 
Ngiyabonga. 
 

 

Share this page

Similar categories to explore