Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa Holoni ya Ḓorobo ya Kapa, Ḽavhuṋa, 9 Luhuhi 2023
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Mavunḓu ya Lushaka, Vho Amos Masondo,
Muthusaphresidennde Vho David Mabuza,
Ṋeḓorobo Muhulwane wa Dorobo ya Kapa, Vho Geordin Hill-Lewis,
Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Muthusaphresidennde wa kale Vho Baleka Mbete,
Phresidennde wa Phalamennde ya Pan African, Muhulisei o Fanelaho Khosi Vho Fortune Charumbira,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Raymond Zondo na Miraḓo ya Vhulamukanyi,
Vhahulwane vha Zwiimiswa zwi Tikedzaho Demokirasi,
Muthusaphresidennde wa ḽihoro ḽivhusi, Vho Paul Mashatile na vharangaphanḓa vha mahoro oṱhe,
Miraḓo ya Phalamennde,
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Ndi pfa ndo hulisea vhukuma u ima phanḓa havho madekwana ano musi ndi tshi ṋetshedza Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka.
Riṋe a ri lushaka lu ṱaluswaho nga maḓanzhe na milambo i vhumbaho mikaṋo ya shango ḽashu.
A ri ṱaluswi nga minerala dzi re nga fhasi ha shango ḽashu kana mbono i kungaho ya nṱha ha shango. Nyambo dzine ra amba dzone, nyimbo dzine ra imba kana mishumo ine ra ita, nazwo a si zwone zwine zwa ri ṱalusa.
Zwazwino ri kha tshiimo tsha ndeme, ri lushaka lu ṱaluswaho nga fulufhelo na u kona u imedzana na nyimele dzi konḓaho.
Ndi u vha na fulufhelo zwo itaho uri ri kone u kunda kha nndwa yashu ya mbofholowo, hu dovha hafhu ha vha ḽone fulufhelo ḽe ḽa ita uri ri kone u tala musi ri tshi khou bvisa shango ḽashu kha maḓi a mikumbela u ya kha maḓanzhe o dzikaho.
Na kha zwifhinga zwenezwi zwi konḓaho, ndi fulufhelo ḽi ri konisaho u bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza vhuḓiimiseli hashu kha u kunda nyimele dzi konḓaho.
Miṅwahani miraru yo fhiraho, shango ḽashu ḽo ṱhaselwa nga dwadze ḽihulu ḽe ḽa kwama ḽifhasi ḽothe. Ho lozwea matshilo a zwigidi, dzikhamphani dza vala, ngeno vhaṅwe vho xelelwa nga mishumo.
COVID-19 a yo ngo ri ladza fhasi, a ro ngo tenda u kundwa.
Nga u shumisana, ro kona u kunda thaidzo iḽo, na uri zwithu zwi khou thoma u vhuyelela ngonani.
Ṋamusi ikonomi yashu ndi khulwane kha zwe ya vha i zwone phanḓa ha musi ri tshi ṱhaselwa nga dwadze.
Vhukati ha kotara ya vhuraru ya ṅwaha wa 2021 na wa 2022, ho sikwa mishumo miswa i ṱoḓaho u lingana miḽioni nthihi na hafu kha ikonomi yashu.
Mbekanyamushumo ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Vhutholi kha Ofisi ya Phresidennde yo ṋetshedza zwikhala zwa mishumo na nḓila dza u ḓitshidza kha vhathu vha fhiraho miḽioni nthihi.
Ṅwaha wo fhelaho, matshudeni vhashu vha maṱiriki vho kunda masiandaitwa a dzwadze iḽo nga u swikela phimo ya u phasa ya 80% nahone ri tea u vha fhululedza kha tswikelo iyi khulwane ngaurali.
Muya uyu wa vhuḓiimiseli ri u vhona kha vhatsila, vhoramuzika, vhatambi vha matambwa, vhaṅwali, vhanna na vhafumakadzi vha mitambo vhane vha khou ita zwihulu fhano hayani, kha dzhango na u mona na ḽifhasi.
Banyana Banyana vho ita uri ri pfe ri tshi ḓihudza ngavho musi vha tshi wina muṱaṱisano wa Tshiphuga tsha Dzitshaka dza Afrika tsha Bola ya Vhafumakadzi he vha fhedza nga u vha dzingweṋa dza Afrika.
Vho Zakes Bantwini, Vho Nomcebo Zikode na Vho Wouter Kellerman vho ita uri ri pfe ri tshi ḓihudza ngavho nge vha wina Pfufho ya Grammy nga luimbo lwavho lwe vha lu imba vho ṱanganelana lu vhidzwaho u pfi Bayethe.
Zwe ra zwi swikela sa lushaka kha ṅwaha wo fhiraho, naho ri na khaedu dzashu, zwi ri humbudza uri mulanga wa Afrika Tshipembe u khou tshila.
Mvelaphanḓa ye ra vha nayo i tea u ri ṋea ṱhuṱhuwedzo musi ri tshi khou lavhelesa kha vhumatshelo ha khwine.
Zwo ralo, musi ndi tshi khou amba navho ṋamusi, kha miḓi yoṱhe u mona na shango, vhathu vhanzhi vha khou tambula nahone vhunzhi havho vha khou vhilaela, vhanzhi vha khou timatima, a vha tshe na fulufhelo.
Fhedzi kha hezwi ndi na fulufhelo. Vhukonḓi vhuṅwe na vhuṅwe vhune ra vha naho zwazwino, thaidzo liṅwe na liṅwe ḽine ra ṱangana naḽo, ri ḓo takuwa ra livhana naḽo nga u farisana, nahone nga tshumisano ri ḓo kunda.
Hezwi, ri ḓo kona u zwi ita arali ra shuma roṱhe hu si na ane a salela murahu.
Ro kuvhangana hafha nga tshifhinga tsha thaidzo.
Lwa miṅwedzi minzhi, shango ḽashu ḽo vha na ṱhahelelo ya muḓagasi i kulaho miraḓo ye ya ḓisa tshinyalelo khulwane kha ikonomi.
Miṅwahani mivhili phanḓa ha izwo, zwitshavha zwashu zwo vha zwo vhilinganywa nga dwadze ḽa COVID-19 ḽe ḽa ita uri hu vhe na ndozwo khulwane ya mishumo khathihi na u ḓisa vhukonḓi vhuhulwane.
Dwadze iḽi ḽo ṋaṋisa u shayea ha mishumo sa izwi shango ḽo vha na ndozwo ya mishumo ya miḽioni mbili. Ḽo dovha hafhu ḽa vha na masiandaitwa ane a si vhe avhuḓi kha matshilo a vhathu khathihi na u engedza vhushai.
Nga ṅwedzi wa Fulwana 2021, ro vhona hu tshi vha na khakhathi khulwane vhukuma dza vhadzulapo khathihi na mishushedzo kha ḓivhazwakale ya demokirasi yashu zwe zwa sia ho vha na mpfu dzi swikaho 300.
Ṅwaha wo fhelaho, zwipiḓa zwa Kapa Vhubvaḓuvha, KwaZulu-Natal na Devhula Vhukovhela zwo ṱhaselwa nga miḓalo ye ya sia hu tshi vha na vhathu vhanzhi vho lovhaho, u kwashekana ha miḓi na tshinyalelo kha themamveledziso.
Zwazwino, u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana hune ha khou bvela phanḓa hu khou thivhela mbuedzedzo ya masiandaitwa a hezwi zwo iteaho.
Ri a zwi ḓivha uri arali hu si na nḓisedzo ya muḓagasi i fulufheleaho, mabindu a nga si aluwe, ḽaini khulwane dza muḓagasi dzi nga si shume, zwimela a zwi nga sheledzwi nahone hu ḓo vha na u thithisea ha tshumelo dza mutheo.
Uhu u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana hu ḓo ita uri miṱa na mimaraga mihulwane i sa vhe na zwiḽiwa zwitete, nḓisedzo ya maḓi na yone i ḓo dzulela u thithisea, dzirobotho a dzi nga ḓo shuma ngeno mavhone a zwiṱaraṱani na one a sa ḓo funga vhusiku.
U sa vha hone ha nḓisedzo ya muḓagasi i fulufheleaho, zwi ḓo ita uri ri si kone u swikela ndingedzo dzashu dza u alusa ikonomi i katelaho vhoṱhe, i sikaho mishumo khathihi na u fhungudza vhushai.
Musi zwo ralo, kha adzhenda yashu wa ṅwaha woṱhe, mushumo washu muhulwane une ra ḓo u ita nga u ṱavhanya ndi u fhungudza tshoṱhe thaidzo dza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana kha tshifhinga tsha miṅwedzi i ḓaho khathihi na u tou fhelisa tshoṱhe u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana .
Naho zwo ralo, ri nga si kone u bvela phanḓa sa nga misi nga fhasi ha nyimele dzo raliho.
Vhathu vha Afrika Tshipembe vha khou ṱoḓa nyito, vha ṱoḓa thandululo khathihi na muvhuso une wa shuma navho.
Vha khou ṱoḓa u ḓivha uri thaidzo i fanaho na u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana i ḓo fheliswa lini.
Zwo ralo ro sedza kha vhuitwa vhune ha ḓo ḓisa phambano i vhonalaho zwazwino, vhune ha ḓo konisa u vha hone ha mvelaphanḓa ya vhukuma vhukati ha ṅwaha u ḓaho na u vhea mutheo wa mbuedzedzo iyaho kha ḽa matshelo.
A ri khou ṋetshedza pulane ntswa, kana u sumbedza mbekanyamushumo yo fhelelaho ya muvhuso.
Ri khou sedza kha hezwo zwi kwamesaho vhadzulapo vha Afrika Tshipembe nga maanḓa kha hezwo zwi kwamesaho maAfrika Tshipembe:
U khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana .
U shayea ha mishumo.
Vhushai na u gonya ha mutengo.
Vhutshinyi na zwiito zwa vhuaḓa.
A hu tou vha na thandululo yo leluwaho ya khaedu idzi.
Fhedziha, ri na maanḓa, zwikonisi na masheleni ane a nga ri thusa kha u dzi kunda.
Arali ri tshi nga shumisana kha u dzhia maga o dziaho, hu si na ane a salela murahu, ri ḓo kona u tandulula khaedu dzashu.
Hoyu Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka (SoNA), ndi wa u tea u vha na fulufhelo hune fulufhelo ḽa si vhe hone.
Ndi wa nga ha u sumbedza nḓila ya u bva kha thaidzo iḽi.
Madekwana ano, ri ḓo ṱalutshedza nga ha mvelaphanḓa ye ra i swikela kha zwipikwa zwe ra ḓikumedzela zwone nga tshifhinga tsha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho.
Ṅwaha wo fhelaho, ro bveledza mutheo wo khwaṱhaho we wa ḓitika nga zwipikwa zwe ra ḓikumedzela khazwo u itela uri hu vhe na nyaluwo ya tshihaḓu nga kha vhubindudzi, tshanduko ya ikonomi, mbekanyamushumo dza mishumo ya muvhuso na mbekanyamushumo ya themamveledziso ine ya khou bvela phanḓa.
Zwine zwa tou vha khagala u bva kha zwe ra ṱangana nazwo miṅwahani i si gathi yo fhiraho, nga maanḓa u tou bva kha ḓivhazwakale ya demokirasi yashu, ndi zwa uri a ri vhathu vha u anzela u ṱavhanya u laṱela thavhula ri sa athu swika hune ra tea u swika.
Musi ro livhana na khaedu khulwane ya muvhuso wa tshiṱalula, a ro ngo tenda mutsiko we wa vhewa kha vhathu vhashu nga muvhuso wa tshiṱalula u tshi ri kunda.
Ro ima ro khwaṱha ra dzhena nndwani, ri na fulufhelo ḽa uri ri ḓo kunda. Nangoho zwo mbo ḓi ralo. Nga murahu ha zwoṱhe zwe ra ṱangana nazwo, ro fhedza ro kunda sisṱeme ya muvhuso wa tshiṱalula.
Ri nga zwi kona, nahone ri ḓo shandukisa nyimele ine ra vha khayo ṋamusi.
Roṱhe ri a kona na uri ro ḓiimisela u kunda heyi nyimele i konḓaho na u vhea ikonomi yashu kha nḓila ya mbuedzedzo yo khwaṱhaho.
Tsha ndemesa tshine ra ṱoḓa u tshi ita nga tshihaḓu ndi u vhuedzedza u wanala ha fulufulu.
Zwazwino ndi hone ri tshi tou vha tshidzikini tsha thaidzo dza zwa fulufulu, dzine mbeu dza hone dzo ṱavhiwa miṅwahani minzhi yo fhiraho.
Ri nga zwi kona u khakhulula vhukhakhi ho itwaho tshifhingani tsho fhiraho, u shayea ha khwinifhadzo ya mashumele, tshinyalelo yo itwaho kha zwiṱitshi zwashu zwa muḓagasi nga mulandu wa u shayea ha ṱhogomelo kana masiandaitwa a zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso na kha zwiimiswa zwashu.
Zwine ra nga ita ndi u tandulula thaidzo ṋamusi, u funga mavhone matshelo na kha mirafho i ḓaho.
Ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Fulwana, ndo ḓivhadza nga ha pulane ya u shuma i re khagala yo livhiswaho kha u tandulula thaidzo ya fulufulu.
Hezwi zwo vha hu u itela u tandulula thaidzo ya u fhungudzea ha muḓagasi wa 4 000MW u ya kha wa 6 000MW.
Pulane iyo yo sumbedzisa maga maṱanu a ndeme a u lingedza u tandulula thaidzo:
Tsha u thoma, ndi u lugisa tshiṱitshi tsha malasha tsha Eskom khathihi na u khwinifhadza nḓisedzo i re hone zwazwino.
Tsha vhuvhili, ndi u bveledza nyimele yo teaho na u ita uri hu vhe na vhubindudzi ha phuraivethe nga u ṱavhanya kha zwa vhubveledzisi ha muḓagasi.
Tsha vhuraru, ndi u ita uri hu vhe na vhubveledzisi vhuswa ha muḓagasi nga u ṱavhanya u bva kha zwithu zwi vusuluseaho, gese na mbulungelo dza beṱiri.
Tsha vhuṋa, ndi u simula mabindu na uri miṱa i bindudze kha soḽa ya nṱha ha ṱhanga.
Tsha vhuṱanu, ndi u shandukisa tshoṱhe sekithara ya muḓagasi uri i vhe kha nyimele ine ha ḓo vha na muḓagasi lwa tshifhinga tshilapfu.
Vhaḓivhi vha tenda uri pulane iyi ndi yoneyone kha u fhelisa zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Kha miṅwedzi ya rathi yo fhiraho, ho vha na mvelaphanḓa khulwane kha zwa u thoma u shumiswa ha pulane iyi.
Ro dzhia maga a u khwinisa kushumele kwa zwiṱitshi zwa muḓagasi zwine zwa vha hone zwa Eskom u itela uri zwiṱitshi zwa malasha zwine zwa ṋetshedza 80% ya muḓagasi washu zwi kone u bveledza tshikalo tsha muḓagasi wo linganaho.
Bodo ntswa ya Eskom i khou thola vhathu vhaswa khathihi na u shumisa zwiko zwa u khwinifhadza mashumele a fulufhedzeaho a zwiṱitshi zwa rathi zwa muḓagasi zwine zwa shela mulenzhe vhukuma kha u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Eskom i khou shuma nga tshihaḓu hu tshi itelwa u wana thandululo ya tshifhinganyana ya u vhuisa yuniti tharu kha tshiṱitshi tsha muḓagasi tsha Kusile nga murahu ha u wa ha vhunzhi ha tshumela ṅwaha wo fhelaho ngeno nga thungo hu tshi khou lugiswa tshifhaṱo tsha vhukuma.
Ri khou vusulusa vhukoni ha mashumele he ha vha ho lozwea nahone ro no thola vhashumi vha re na vhukoni kha maimo a nṱha uri vha shume kha zwiṱitshi zwa muḓagasi zwine zwa sa khou shuma zwavhuḓi kana nga nḓila ine ya vhuedza.
Khoro ya zwa Vhuinzhiniere ya Afrika Tshipembe yo ḓiṋetshedzela u ri ṋea thikhedzo nga hune ya ṱoḓea ngaho kha u thola vhainzhiniere uri vha shume na zwigwada zwa ndangulo kha zwiṱitshi zwa muḓagasi.
Hu na vhukoni vhunzhi na vhaḓivhi fhano Afrika Tshipembe, ri tou tea fhedzi u vha shumisa.
Muhasho wa Gwama u khou khunyeledza thandululo ya thaidzo ya tshikolodo tsha Eskom tsha R400 biḽioni nga nḓila i linganaho nahone i pfalaho kha vhafaramikovhe kana vhashumisani vhoṱhe, zwine zwa ḓo ita uri hu vhe na tshumiso uri i ite vhubindudzi ha ndeme kha ṱhogomelo na vhurathishi.
Muvhuso u ḓo tikedza Eskom uri i wane thikhedzo ya masheleni a u engedzedza hu tshi itelwa uri i kone u renga dizili ya ṅwaha woṱhe wa muvhalelano. Hezwi zwi tea u fhungudza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana sa izwi Eskom i tshi ḓo kona u shumisa zwiṱitshi zwayo zwa dizili musi sisiṱeme i tshi vha kha mutsiko.
Eskom yo rwela ṱari mbekanyamushumo ya u renga muḓagasi wa u engedzedza kha vhabveledzi vha phuraivethe na uri yo no wana 300 MW u bva kha mashango a vhahura.
Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) yo thoma tshigwada tsho ḓikumedzelaho tshi re na vharangaphanḓa vhahulwane tsha u lavhelesa kha zwiito zwa vhuaḓa na vhuvhava zwo kalulaho zwine zwa khou bvelela kha zwiṱitshi zwa muḓagasi zwo vhalaho zwine zwa shela mulenzhe kha kushumele kwa fhasi kwa zwiṱitshi izwi. Kushumele ku tshimbidzwaho nga vhusevhi kha saithi dzi na vhushaka na Eskom u swika zwino kwo no ita uri hu farwe vhathu vha linganaho 43.
Sa tshipiḓa tsha maitele a tshanduko yo ṱanḓavhuwaho, phaṱhululo ya Eskom ye ra i ḓivhadza tshifhingani tsho fhiraho i khou bvela phanḓa nahone hu si kale Khamphani ya Vhubveledzi ya Lushaka i ḓo vha i tshi khou thoma u shuma na bodo yo ḓiimisaho nga yoṱhe.
Nga murahu ṋaṅwaha, ri ḓo ṋetshedza Mulayotibe wa Khwiniso ya Vhubvelezi ha Muḓagasi u itela u shandukisa sekithara ya fulufulu na u thoma maraga wa vhuṱaṱisani ha zwa muḓagasi.
Sa zwe zwa sumbedziswa ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Fulwana, muhumbulo wa u tandulula thaidzo ya u khaulwa ha muḓagasi, ri khou bvela phanḓa na u ṱana solar panels dza nṱha ha ṱhanga.
Kha Mulaedza wavho wa Mugaganyagwama, Minisṱa wa Gwama vha ḓo sumbedza nḓila ine miṱa ya ḓo thuswa ngayo na nḓila ine mabindu a ḓo vhuelwa ngayo u bva kha magavhelo a muthelo.
Muhasho wa Gwama u kati na u lavhelesa kha zwa u vhuisa hafhu tshikimu tsha khadzimiso tsha u thusa mabindu maṱuku uri a bindudze kha zwishumiswa zwi shumisaho masana a ḓuvha khathihi na u tendela dzibannga na zwiimiswa zwa mveledziso ya masheleni zwi tshi koloda thwii kha tshikimu tshenetsho u itela u leludza khadzimiso ya dziphaneḽe dzi shumisaho masana a ḓuvha kha khasiṱama dzadzo.
Iṅwe ya tshandukiso dza ndeme ye ra sedza khayo ndi u tendela vhabveledzi vha phuraivethe vha tshi bveledza muḓagasi. Zwazwino hu na thandela dzi fhiraho 100 dzine dza khou lavhelelwa u ṋetshedza 9 000 MW ya vhubveledzi vhuswa zwenezwo musi tshifhinga tshi tshi ya.
Vhunzhi ha khamphani dzo shelaho mulenzhe kha mbekanyamushumo ya mbuedzedzo ya muḓagasi hu si kale dzi ḓo dzhena kha mushumo wa u engedza vhubveledzi vhuswa ha muḓagasi vhu swikaho 2 800 MW.
Eskom i ḓo wana muḓagasi wa tshihaḓu une wa ḓo shumiswa hu sa a thu fhela minwedzi ya rathi u itela u vala bako ḽi re hone.
Ri khou bindudza kha ḽaini ntswa dza vhurathisi na zwiṱitshi zwiṱuku, nga maanḓa kha vhupo vhu fanaho na Kapa Vhubvaḓuvha, Kapa Devhula na Kapa Vhukovhela.
Haya maga oṱhe a ḓo vhuedza kha nyengedzedzo khulwane ya muḓagasi kha sisteme ya muḓagasi kha miṅwedzi ya 12 u swika ya 18 i ḓaho, na u fhira.
Houyu muḓagasi u ḓo vha u tshi khou elana na muvango wa zwiko zwashu zwa fulufulu zwo fhambanaho, hune kahzwo ha katelwa na zwiṱitshi zwashu zwi re hone zwazwino zwi shumisaho malasha, muya, gese, nyukilia, gesemaḓi na dzibeṱiri.
U itela uri ri kone u shumisa pulane iyi nga nḓila yo fhelelaho, hu tea u vha na tshumisano yo khwaṱhaho i langwaho fhethu huthihi khathihi na u kona u dzhia tsheo dzo khwaṱhaho.
Nga tshifhinga tsha musi ri tshi ṱangana na thaidzo, ri tea u vha na fhethu huthihi hune ra wana hone ndaela ya zwine ra tea u ita khathihi na nḓila nthihi ya mashumele.
Musi ri tshi khou lingedza u tandulula zwivhangi zwa thaidzo idzi, ri tea hafhu u dovha ra sedza na kha masiandaitwa adzo.
Thaidzo heyi yo endelela lwe ha swika lwe ya vho kwama tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha tshitshavha.
Ri tea u dzhia maga a u fhungudza nḓila ine thaidzo iyi ya kwama ngayo vhalimivhafuwi,vha mabindu maṱuku, themamveledziso dzashu dza maḓi khathihi na nethiweke dzashu dza zwa vhuendi.
Senthara ya Ndango ya Tshiwo ya Lushaka yo taṱusa thaidzo ya muḓagasi na masiandaitwa ayo sa tshiwo.
Ngauralo, ri khou ḓivhadza tshiimo tsha tshiwo tsha lushaka u itela uri ri kone u tandulula thaidzo dza muḓagasi khathihi na masiandaitwa adzo.
Minisṱa wa Muhasho wa Tshumisano dza Mavhusele na Mafhungo a zwa Sialala vha kha ḓi tou bva u ita nḓivhadzo kha gurannḓa ya muvhuso nga ha ḓivhadzwa uhu ha tshiimo tsha tshiwo, tshine tsha ḓo mbo ḓi thoma u shuma na zwenezwo.
Tshiimo tsha tshiwo tshi ḓo ri thusa uri ri kone u ṋetshedza maga a vhonalaho ane ra tea u a dzhia u itela u tikedza mabindu kha vhubveledzi ha zwiḽiwa, fhethu ha vhuvheathundu khathihi na vha mavhengele, hu tshi katelwa na u ṋetshedzwa ha dzidzhenereitha, phaneḽe dzi shumisaho masana a ḓuvha khathihi na nḓisedzo ya muḓagasi i sa thithisei.
Afho hune zwa konadzea u ya nga thekiniki, zwi ḓo dovha hafhu zwa ri thusa kha u bvisa themamveledziso dza ndeme u fana na zwibadela na zwiimiswa zwa u kunakisa maḓi kha mutevhe wa maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Nahone zwi ḓo dovha hafhu zwa ri thusa kha u ita uri thandela dza fulufulu dzi itwe nga u ṱavhanya khathihi na u fhungudza ṱhoḓea dza zwa milayo ngeno ri tshi khou ṱhogomela na u tsireledza mupo, milayo ya zwa u renga tshumelo na zwibveledzwa khathihi na zwilinganyi zwa thekhiniki.
Hu ḓo humbelwa Muṱolambalelano uri a dzhenelele u itela uri hu dzulele u vha na vhulavhelesi ha zwa masheleni ane a khou ḓo shumiswa u itela u thivhela zwiito zwifhio na zwifhio zwa kushumisele ku si kwavhuḓi kwa masheleni ane a ṱoḓea u itela u tandulula thaidzo iyi.
U itela u lwa na khaedu dze ra livhana nadzo nga nḓila yo fhelelaho nahone nga tshihaḓu, ndi ḓo thola Minisṱa wa Muḓagasi Ofisini ya Phresidennde uri a dzhie vhuḓifhinduleli hoṱhe ha u lavhelesa zwiteṅwa zwoṱhe zwi kwamaho thaidzo ya muḓagasi, hu tshi katelwa na mushumo wa Komiti ya Thaidzo ya Fulufulu ḽa Lushaka.
Minisṱa avha vha ḓo dzulela u lavhelesa khathihi na u shuma na bodo ya Eskom hu tshi katelwa na vha ndangulo yayo hu tshi itelwa u fhelisa zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana khathihi na u vhona uri Pulane ya U shuma ya zwa Fulufulu i khou thoma u shumiswa hu si na tshilengo.
U itela uri hu si vhe na nḓaḓo, Minisṱa wa Mabindu a Muvhuso vha ḓo ḓi dzula vhe muimeleli wa vhafaramikovhe vha Eskom nahone vha ḓo ranga phanḓa zwa u vusuluswa ha Eskom, u vhona uri hu khou thomiwa khamphani ya vhurathisi khathihi na u dovha hafhu vha posa iṱo kha zwa u thoma u shumiswa ha mbekanyamushumo ya tshanduko ya zwa fulufulu i pfadzaho, khathihi na u posa iṱo kha kha zwa u thomiwa ha Khamphanipfaredzi ya Mabindu a Langwaho nga Muvhuso.
Mushumo wa u vusuluswa ha muvhuso na wone u ḓo ri ṋea tshikhala tsha u dzudzanya kuavhelwe kwa masia o fhambanaho a vhuḓifhinduleli khathihi na uri mazhendedzi o fhambanaho khathihi na mihasho zwi nga shuma hani nga nḓila yavhuḓi u itela u swikela ndivho dza lushaka. Zwazwino ri khou sedzesa kha thaidzo ya fulufulu nahone ri ḓo dovha hafhu ra lavhelesa kha zwa u vusuluswa ha muvhuso nga tshifhinga tsho teaho.
Hezwi ndi zwa ndeme ngauri maga o khwaṱhaho a u fhelisa thaidzo iyi a kwama mihasho na zwiimiswa zwinzhi zwo fhambanaho zwine zwa ṱoḓa hu tshi vha na tshumisano ya vhukati ha mihasho.
Ri ḓo katela hafhu na vhaṅwe vhashumisani vha zwa matshilisano kha tshiimiswa tsho khwaṱhaho tshine tsha fana na tshiḽa tshe ra tshi vhumba ri tshi itela fulo ḽa u ṋetshedzwa ha khaelo.
Nyimele dzo kalulaho dzi ṱoḓa maga o kalulaho.
Thaidzo ya zwa fulufulu ndi tshishushedzi tsha tshanduko kha ikonomi yashu na kha vhushaka ha matshilisano vhune ha tea u vha hone vhukati hashu.
A ri tei u fhelelwa nga nungo, nahone ri songo tenda hu tshi vha na tshilengo kha u thoma u shumisa maga aya.
Musi ri tshi khou dzhia vhukando uvhu ha u lingedza u tandulula thaidzo dza fulufulu, ri khou ḓi dovha hafhu ra dzhiela nzhele khombo dzine dza vhangwa nga tshanduko ya kilima kha zwitshavha zwashu.
Zwiwo zwa mutsho wo kalulaho zwi fanaho na gomelelo, miḓalo na u swa ha maḓaka, zwi dzulela u vhea mutakalo, ndondolo na tsireledzo ya vhathu khomboni.
Ri ḓo bvela phanḓa na tshanduko yashu i pfadzaho ya u shandukela kha ikonomi ya khaboni ya fhasi nga luvhilo lune shango ḽashu ḽa nga kona u lu swikela nahone nga nḓila ine ya ita uri hu vhe na nḓisedzo ya fulufulu misi yoṱhe.
Ri ḓo ḓidzhenisa kha iyi tshanduko yashu nga nḓila ine zwa ḓo vula khonadzeo dza vhubindudzi vhuswa, vhubveledzanḓowetshumo vhuswa nahone nga nṱha ha hezwi zwoṱhe, ha ḓo sikwa mishumo miswa.
Khomishini ya nga ha Kilima kha Ofisi ya Phresidennde ndi yone ine ya khou tshimbidza vhunzhi ha mushumo uyu nahone musi i tshi khou ita ngauralo, ha vho thomiwa ḽiedza ḽiswa ḽo livhiswaho kha maitele a katelaho a u dzhia tsheo nga vhathu vhoṱhe, hu tshi katelwa vhashumi khathihi na zwitshavha zwine zwa vha zwone zwi kwameaho vhukuma nga tshanduko iyi.
Nga kha Pulane ya Vhubindudzi ha nga ha Tshanduko ya Fulufulu i Pfadzaho, hu ḓo bindudzwa masheleni a swikaho R1.5 thriḽioni kha ikonomi yashu kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu i ḓaho kha masia maswa sa fulufulu ḽi vusuluseaho, gesemaḓi dala na goloi dza muḓagasi.
Hu khou vha na sekhithara ntswa dzo fhambanaho dzine dza khou takuwa kha ikonomi, u fana na sekhithara khulwane ya gesemaḓi dala, goloi dza muḓagasi na sele dza zwivhaswa.
Hu na thandela dza tshivhalo dzi re kati zwazwino, dzine khadzo ha katelwa u bveledzwa ha tshiimiswa tshiswa nga vha ha Sasol ngei Boegoebaai ngei Devhula ha Kapa, Prieska Power Reserve kha ḽa Free State, na maga a u bveledza Govha ḽa Gesemaḓi ngei Limpopo, Gauteng na KwaZulu-Natal.
Vundu ḽa Devhula ha Kapa u swika zwino ḽo no kunga vhubindudzi vhu fhiraho R100 biḽioni kha thandela dza zwa fulufulu ḽi vusuluseaho.
Hovhu vhubindudzi vhuhulwane khathihi na vhuṅwe vhunzhi kha zwa fulufulu ḽi vusuluseaho, vhu ḓo sika mishumo khathihi na u vusulusa ikonomi yapo, hu si kha vunḓu ḽa Devhula ha Kapa fhedzi, na ngei Kapa Vhubvaḓuvha, Kapa Vhukovhela na Mpumalanga, zwine hezwi zwa ḓo shandukisa vhupo vhune ha vha masoga o omaho vhukuma ha vho vha zwiko zwihulwane zwa fulufulu.
Kha zwoṱhe hezwi, tshanduko yashu i pfadzaho i ḓo dzhiela nṱha vhukuma vhashumi khathihi na zwitshavha zwa kha nḓowetshumo dzine dza khou kundelwa u itela uri hu sa vhe na vhane vha salela murahu.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Ikonomi yashu i khou tea u aluwa nga u ṱavhanya arali nangoho ri tshi ḓo ḓiwana ri tshi khou fhungudza zwa u shayea ha mishumo.
Kha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho, ro amba nga ha pulane yashu ya u vhumba vhushaka ho fhelelaho ha zwa matshilisano vhune ha ḓo ṱanganya vhashumisani vhoṱhe kha zwa matshilisano u itela u vusulusa ikonomi yashu khathihi na u ita uri hu vhe na nyaluwo khulwane.
A ro ngo kona u khunyeledza vhushaka ho fhelelaho ha zwa matshilisano kha tshifhinga tshe ra vha ro tshi lavhelela nga mulandu wa uri ho vha na nyimele nnzhi ntswa dze dza tutuwa lwe zwa vho konḓa uri avho vhashumisani kha zwa matshilisano vha kone u swikela thendelano.
Vhashumisani kha zwa matshilisano vho sumbedzisa lutamo lwavho lwa u ṱoḓa u khunyeledza thendelano dza zwa matshilisano nahone vho bvela phanḓa na u shuma u itela u bveledza muhanga une wa ḓo ita uri hu kone u vha na mashumele o ṱanganelaho kha masia a ndeme u fana na sia ḽa zwa fulufulu, vhuendi na vhuendedzathundu, u sikwa ha mushumo na mveledziso ya zwikili, vhubindudzi, vhubveledzi na mveledziso yapo, magavhelo a zwa matshilisano, vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa.
Musi ri tshi kha ḓi vha ro ḓiimisela u bvela phanḓa na u bveledza thendelano ntswa vhukati ha sekithara dzoṱhe dza zwitshavha zwashu, ro dovha hafhu ra vha na tshumisano dzi vhonalaho kha maṅwe a masia o bulwaho. Ho vha na dziṅwe thendelano dzo fhambanaho dze dza swikelwa vhukati ha vhashumisani kha zwa matshilisano.
Ro zwi vhona hu tshi vha na vhuḓiimiseli havhuḓi kha vhashumisani vhoṱhe vha zwa matshilisano kha thendelano dze dza swikelwa hu tshi itelwa u lwa na dwadze ḽa COVID-19 khathihi na u tshimbidzwa ha mbekanyamushumo khulwanesa ya muhaelo kha ḓivhazwakale yashu.
Ro zwi vhona na kha maga a fanaho na Tshikwama tsha Vhuthihi (Solidarity Fund), tshine tsha vha tshikwama tsha u kuvhanganya masheleni a u thusana tshe tsha kuvhanganya tshitshavha, u dzhenelela ha vhadzulapo khathihi na u kuvhanganya masheleni hu tshi itelwa u swikela zwipikwa zwi fanaho, khathihi na kha vhushaka ha u shumisana hu tshi itelwa u fhelisa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na mabulayo a vhafumakadzi (GBVF), hu tshi katelwa na maga a u lwa na masiandaitwa a tshanduko ya kilima.
Mbuelo dza haya maitele ro dzi vhona dzine dza vha u ṱuṱuwedza vhubindudzi khathihi na u bveledza pulane khulwane kha sekithara dza ikonomi dzi fanaho na sekithara ya zwa dzigoloi, zwiambaro na masila, vhufuwakhuhu, swigiri, vhulimivhufuwi na tshumelo dza zwa mabindu a ḽifhasi.
Pulane khulwane dze dza khunyeledzwa ndi dzine dza khou tikedza u vusuluswa ha sekithara dzo teaho, u engedzwa ha vhubindudzi nga sekithara dza phuraivethe khathihi na u sikwa ha mishumo miswa hu tshi katelwa na nḓila dza u ḓitshidza ngadzo.
Ri pfa ro takala ngauri vhashumisani vhashu kha zwa matshilisano, nga mannḓa vha mabindu, vho ṋetshedza thikhedzo yavho kha zwa u thoma u shumiswa ha Pulane ya U shuma ya nga ha Fulufulu nga fhasi ha muya wa thendelano dza zwa matshilisano. Zwo ralo, ro dovha hafhu ra bveledza vhushaka ha u shuma ha tsinisa na vha madzangano a vhashumi khathihi na tshitshavha u itela u tikedza maṅwe masia a maga a u tandulula thaidzo ya fulufulu.
Fulufulu ḽavhuḓi ndi ḽa ndeme kha nyaluwo ya ikonomi u ḓi tou fana na nḓisedzo ya maḓi i fulufhedzeaho khathihi na sisteme ya zwa vhuendi i shumaho zwavhuḓi hu tshi katelwa na themamveledziso ya dzibada.
Nethiweke yashu ya zwiporo yo vhaiswa vhukuma nga mulandu wa u sa vha hone ha vhubindudzi ho eḓanaho lwa miṅwaha minzhi, u sa ṱhogomelwa, zwiito zwa vhugevhenga na mashumele ane a si vhe avhuḓi.
U itela u tandulula thaidzo iyi, ṅwaha wo fhelaho ro ṱanganedza Mbekanyamaitele ya Zwiporo ya Lushaka u itela u ṋea ngeletshedzo dza nga ha u khwinifhadzwa na u shandukiswa ha sekithara ya zwiporo, u ṋetshedza vhukati ha zwiṅwe zwinzhi, tswikelo ya tshiimiswa tsha nnḓa kha nethiweke ya zwiporo zwashu.
Ri khou shuma vhukati ha mihasho ri tshi itela u bveledza Tsumbanḓila ya Transnet ine ya ḓo shandukisa pfulufhedziso dze ra dzi ṋea kha mbekanyamaitele yashu uri dzi vhe ngoho, hu tshi katelwa na mvusuluso ya Zwiporo zwa u hwala Thundu zwa ha Transnet uri hu kone u bveledzwa Ndango ya Themamveledziso i re thungo ya nethiweke ya tshiporo nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2023.
Transnet na khamphani dza sekithara ya phuraivethe dzi ḓo khunyeledza vhushaka ha tshumisano fhaḽa kha theminaḽa dza khontheina dza ngei Durban na Ngqura, u itela uri hu kone u vha na vhubindudzi vhuswa kha vhuimangalavha hashu khathihi na u khwinisa mashumele.
Hezwi zwi ḓo thusa uri vhuimangalavha hashu vhu dovhe hafhu vhu humele kha vhuimo haho ha u vha vhuṅwe ha vhuimangalavha vhu shumaho zwavhuḓi ḽifhasini.
Ho vha na mvelaphanḓa khulwane kha u vhuedzedza Theminaḽa ya zwa Mimoḓoro ya Port Elizabeth, ine zwazwino, vhuhulwane hayo ho engedzea kavhili nahone u swika zwino yo no vha na nyengedzedzo khulwane ya zwibveledzwa zwi vhambadzelwaho nnḓa.
Vhunzhi ha mimoḓoro yo livhaho kha mimaraga ya mashangoḓa, i khou endezwa i tshi bva henefha kha Theminaḽa ya Mimoḓoro ya Port Elizabeth.
Transnet na yone i khou vusulusa zwidimela zwayo zwe zwa vha zwo sokou dzula zwi sa shumi khathihi na u engedza mutshilinzhi wa zwidimela zwayo.
Ro ṱangana na khaedu kha zwa u endedzwa ha vhaṋameli vha endaho nga zwidimela.
Nga murahu ha u vusuluswa ha Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa u hwala Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe hune ha vha kati zwazwino kha tshiimiswa, ho dovha hafhu ha vulwa ḽaini dza zwiporo zwa zwidimela zwa u endedza vhaṋameli dza 13.
Nḓisedzo ya maḓi i fulufhedzeaho ndi ya ndeme kha ndondolo ya vhathu na nyaluwo ya ikonomi yashu.
U ita uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi yo teaho zwazwino na kha tshifhinga tshi ḓaho, Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili u khou ranga phanḓa maitele a u bindudza kha thandela khulwane dza themamveledziso u mona na shango.
Nga murahu ha tshilengo tshe tsha vha hone lwa miṅwaha minzhi, mushumo wa u fhaṱwa lwo fhelelaho ha Luṱa lwa Vhuvhili lwa thandela ya Lesotho Highlands u ḓo thoma ṋaṅwaha.
Thandela ya Lesotho Highlands ndi ya ndeme kha u ita uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi kha vunḓu ḽa Gauteng, Free State, Mpumalanga, North West na Kapa Devhula.
Miṅwahani minzhi ya mahumi yo fhelaho nga murahu ha musi i tshi kha ḓi tou bva u dzinginywa lwa u thoma nahone nga murahu ha miṅwaha ya ṱahe u bva tshe ha vha na vhuṱambo ha u rwelwa ṱari, luṱa lwa u thoma lwa Thandela ya Maḓi ya Umzimvubu lu ḓo thoma u fhaṱiwa kha ṅwaha wa muvhalelano u ḓaho.
Luṱa ulwu, lune lwa katela na u fhaṱiwa ha Damu ḽa Ntabelanga, themamveledziso ya tsheledzo khathihi na u ṋetshedzwa ha maḓi u ya kha zwitshavha, lu ḓo lambedzwa nga muvhuso.
Luṱa lu tevhelaho lu ḓo vha lwa u fhaṱwa ha Damu ḽa Lilane, lune lwa ḓo katela na tshiṱitshi tsha muḓagasi u bvaho kha maḓi.
Thandela khulwane dza u engedza vhuhulu ha Damu ḽa Clanwilliam, Damu ḽa Hazelmere na Damu ḽa Tzaneen i ḓo khwinisa nḓisedzo ya maḓi kha Phendelashango ya Vhukovhela, eThekwini na tshipiḓa tsha vhubvaḓuvha ha Limpopo.
Ṅwaha wo fhelaho, ro ḓivhadza pulane yo fhelelaho ya u shandukisa zwithu hu tshi itelwa u fhungudza maitele a khumbelo ya ḽaisentsi ya u shumisa maḓi, zwine hezwi ndi zwa ndeme vhukuma kha u ita uri hu vhe na vhubindudzi vhuhulwane.
U tou bva zwenezwo, ro mbo ḓi fhelisa u salela murahu he ha vha hu hone kha zwa khumbelo dza ḽaisentsi dza u shumisa maḓi khathihi na u fhungudza tshifhinga tsha u ita khumbelo idzi tsha vho vha maḓuvha a 90.
Mbekanyamushumo yashu ya u fhaṱa themamveledziso i khou engedzea nga luvhilo nga kha mushumo wa Tshikwama tsha Themamveledziso na tshiimiswa tshi ḓivhiwaho sa Themamveledziso Afrika Tshipembe, zwe vhuvhili hazwo zwa vhumbiwa hu tshi itelwa u tikedza thandela dza themamveledziso dza ndeme.
Tshiṅwe tsha zwikhukhulisi zwihulwanesa kha vhubindudzi ha themamveledziso ndi u shayea ha zwikili zwa thekhenikhaḽa khathihi na vhukoni ha ndangulo ya thandela.
U itela u tandulula thaidzo idzi, tshiimiswa tshi ḓivhiwaho sa Thandela Afrika Tshipembe, tsho avhelwa masheleni a linganaho R600 miḽioni a u ita ndugiselo dza thandela, nga mannḓa kha vhupo ha mahayani na vhune ha si vhe na tshomedzo dzo teaho.
Maitele a thikhedzo na vhupulani e ra a bveledza kha tshifhinga tsha miṅwaha minzhi, zwazwino a khou thoma u aṋwa mitshelo hune ha vho vha na u engedzea ha vhubindudzi vhuhulwane ha muvhuso kha zwa themamveledziso.
Nga ṅwedzi wa Phando ṋaṅwaha, ho vha hu na thandela dza masheleni a linganaho R232 biḽioni dze dza vha dzi kati ngeno dziṅwe dza ndeme ya masheleni a linganaho R4 biḽioni dzo khunyeledzwa.
Thandela dzo khunyeledzwaho ndi dzine dza katela madzulo a vhathu maswa kha ḽa Gauteng, u vusuluswa ha dzibada khathihi na mveledziso ya vhuimangalavha huṱuku.
Kha sia ḽa mveledziso khulwane, Zhendedzi ḽa Dzibada dza Lushaka ḽa Afrika Tshipembe, SANRAL, ḽo avhela khonṱhiraka dza u fhaṱa bada dza masheleni a linganaho R18 biḽioni kha tshifhinga tsha miṅwedzi miraru yo fhiraho.
U fhaṱwa ha Buroho ya Msikaba na Buroho ya Mtentu hu ḓo khunyeledzwa hu si kale nahone zwi ḓo ita uri zwa u enda ngomu kha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, zwi vhe khwine vhukuma.
Vhubindudzi uvhu vhu ḓo vhuedza vhukuma nḓowetshumo ya zwa vhufhaṱi khathihi na u ita uri hu vhe na u sikwa ha mishumo minzhi, mveledziso ya zwikili na u fhungudza vhushai, nga maanḓa kha zwitshavha zwa mahayani zwi re henefho nga tsini.
Ṅwaha wo fhelaho, ro amba uri ri ḓo engedza zwa u fhaṱiwa ha maburoho a mahayani sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya Welisizwe, zwine hezwi zwa ḓo ita uri vhadzulapo vha kone u ya zwikoloni, u ya mishumoni na u kona u swikela dziṅwe tshumedzo dzine vha dzi shumisa vho tsireledzea nahone nga nḓila yo leluwaho.
Hu na buroho dza 24 dzine dza khou fhaṱwa zwazwino ngei KwaZulu-Natal, ngeno ndugiselo dza fhethu hune ha khou ḓo fhaṱwa dziṅwe buroho dza 24 dzi kati.
Kha sekithara ya zwa vhudavhidzani ha ṱhingo, zwa u khunyeledzwa ha thengiso ya spectrum nga fandisi zwo vula vhuṅwe vhubindudzi vhuswa zwa dovha hafhu zwa dzhenisa masheleni a linganaho R14 biḽioni kha tshikwama tsha muvhuso.
Kha uno ṅwaha, ri ḓo khunyeledza zwa u pfulusela miḓi yo salaho u ya kha tshirathisi tsha theḽevisheni tsha didzhithaḽa u itela uri hu kone u vha ho khunyeledzwa u dzimiwa ha vhurathisi ha anaḽogo.
Hewi zwi ḓo ita uri hu vhe na spectrum tshavhuḓi u itela musi hu tshi ṋetshedzwa nethiweke thendeleki dza 5G nahone zwi ḓo fhungudza mutengo wa data.
Maga haya a ḓo ri sendedza tsini na bono lashu ḽa tswikelo ya inthanethe i sa ḓuri nahone ya luvhilo luhulwane.
Kha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho, ro amba uri ri ḓo livhisa nungo dzashu dzoṱhe kha u kuvhanganya vhubindudzi vhunzhi, zwine zwa vha zwa ndeme kha u alusa ikonomi na u sika mishumo.
Ro amba uri ri ḓo vhea ndeme kha fulo ḽe ra dzhena khaḽo miṅwahani miṱanu yo fhiraho ḽa u kuvhanganya vhubindudzi vhuswa vhu swikaho R1.2 ṱhirilioni.
Ṅwaha wo fhelaho, Khonfarentsi ya Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe ya Vhuṋa (SAIC) yo kuvhanganya masheleni a swikaho R367 biḽioni a pfulufhedziso dza zwa vhubindudzi, zwe hezwi zwa ita uri tshipikwa tshashu tsha vhubindudzi tsha miṅwaha miṱanu tshi vhonale tshi tsini na u swikelwa.
Kha ṅwaha wo fhiraho, vhunzhi ha hedzi pfulufhedziso dzo ita uri khamphani dze dza ita pfulufhedziso dzenedzi dzi bindudze kha feme ntswa, senthara dza vhudavhidzani nga luṱingo, zwiṱitshi zwa muḓagasi wa masana a ḓuvha, khebuḽu dza faiba dza fhasi ha lwanzhe, nyengedzedzoo ya ḽaini dza vhubveledzi khathihi na u ṱanganedzwa ha thekhinoḽodzhi ntswa.
Tsha ndemesa, vhubindudzi uvhu ho ita uri hu vhe na mishumo miswa khathihi na zwikhala zwiswa kha vha mabindu maṱuku ane a khou takuwa.
Nga ḽa 13 Lambamai ṋaṅwaha, ri ḓo fara SAIC yashu ya vhuṱanu.
Kha khonfarentsi iyi, ri ḓo ḓivhetshela zwipikwa zwiswa zwa u kuvhanganya masheleni a fhiraho R2 ṱhiriḽioni kha vhubindudzi vhuswa nga ṅwaha wa 2028.
Vhubindudzi he ha ḓo dzhena kha ikonomi yashu u swika zwino ho shela mulenzhe kha nyengedzedzo khulwane kha vhubveledzi hapo.
Vhubindudzi uvhu ho ṱuṱuwedza ndivho yashu ya u renga zwa fhano hayani.
Ṅwaha wo fhelaho, ndo ṋetshedza mulaedza wa SoNA ndo ambara suthu na zwienda zwo itwaho fhano Afrika Tshipembe.
Madekwana ano, ndi khou nwa maḓi nga ngilasi yo itwaho ngei Wadeville vhege yo fhelaho nga vhashumi vha bvaho fhaḽa Katlehong, Vosloorus na Germiston.
Lwa miṅwha minzhi, Afrika Tshipembe ḽo vha ḽi tshi tou ṱunḓa ngilasi dza u nwa u bva mashangoḓavha.
Zwazwino ri khou dzi ita nga vhuḓalo fhano hayani.
Fhedzi a hu tou vha ngilasi fhedzi.
Arali vha tshi nga ya sibadela u itwa muaro, khonadzeo ndi ya uri vha ḓo ṋewa mushonga wa u dzidzivhadza wo itwaho kha tshiimiswa tsha vhubveledzi tsha maimo a nṱha ngei kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha.
Kha Madalo anga a Tshiofisi ngei United Kingdom ṅwaha wo fhelaho, feme ya fhano Afrika Tshipembe yo wana ḽaisentsi ya u bveledza khaelo ine ya tou nwiwa nga mulomo ya vhulwadze ha khoḽera, zwine hedzwi zwa vha lwa u tou thoma fhano Afrika Tshipembe.
Thendelano dza ṱhanganyo ya zwa vhuṱaṱisani yo ita uri vhunzhi ha zwivhaswa zwi kunakiswe fhano hayani khathihi na uri vhunzhi ha zwiḽiwa zwi rengwe kha vhalimivhafuwi vhapo.
Ṅwaha wo fhelaho, ro ḓikumedzela kha u ḓo vula vhubindudzi ha kha sekithara ya mbanzhe.
Ri khou bvela phanḓa ro livha kha u bveledza nyimele ine ya ḓo ita uri sekithara iyi i aluwe.
Muhaso wa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani khathihi na Muhasho wa Mutakalo i ḓo amba nga ha nyimele dzi re hone zwazwino kha zwa u limiwa ha mbanzhe u itela uri zwimela izwo zwi kone u limiwa nga nnḓa khathihi na u kuvhanganywa ha khaṋo u bva kha vhalimi vha sialala.
Hezwi zwi ḓo ita uri hu vhe na ṱhuṱhuwedzo Khulwane kha ikonomi kha vhupo ha mahayani fhano shangoni, nga mannḓa Kapa Vhukovhela, KwaZulu-Natal na Mpumalanga.
Muvhuso u khou khunyeledza mushumo wa tshihaḓu u itela u bveledza muhanga wa milayo yo teaho ya nḓowetshumo iyi yoṱhe, ndivho dzoṱhe dzi re mulayoni dza mishonga ya u ḓadzisa, zwiḽiwa, zwiambaro na zwibveledzwa zwa nḓowetshumo, zwoṱhe hezwi zwi tshi elana na thendelano dza ḽifhasi khathihi na maitele avhuḓi.
Hezwi zwi katela u dovha u kovhiwa hafhu ha migaganyagwama ya mihasho u itela u bveledza sekithara khathihi na thikhedzo ya vhalimi vha sialala vha vharema hu tshi katelwa na u elana ha u shumiswa ha tshanduko dza milayo nga vha ha SAPS.
Ikonomi ine ya khou aluwa i tea u dovha hafhu ya vha ikonomi i katelaho vhathu vhoṱhe.
Khonfarentsi ya u thoma ya Vhoranḓowetshumo vha Vharema ye ya fariwa ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Fulwana yo sumbedzisa mvelaphanḓa ya vharema vha Afrika Tshipembe kha zwa u bveledza zwiḽiwa, zwipiḓa zwa mimoḓoro, fanitshara, zwiambaro, tsimbi, mishonga na zwibveledzwa zwa migodini, zwe hezwi zwa sikwa mishumo ya zwigidi na zwigidi khathihi na u engedza kha tshivhalo tsha zwibveledzwa zwashu zwa fhano hayani.
Zwazwino ri na vhoranḓowetshumo vha vharema vha ṱoḓaho u swika 1 000 vhane vha khou shela mulenzhe kha mbekanyamushumo ya vhoranḓowetshumo vha vharema.
Sa tsumbo ya nḓivho ya zwa thekhinoḽodzhi ine havha vhoranḓowetshumo vha vha nayo, iṅwe ya khamphani dza nḓowetshumo ye ya wina pfufho ngei kha khonfarentsini iyo, yo vha Astrofica Technologies, khamphani yo thomiwaho nga mufumakadzi wa murema, Vho Jessie Ndaba ine ya ṋetshedza thandululo dza data hu tshi itelwa u shuma ha sethelaithi.
Ro vha na mvelaphanḓa kha ṅwaha wo fhelaho ya u swikela maimo a nṱha a vhashumi vhane vha vha vhaṋe vha mabindu kha ikonomi yashu.
Zwazwino hu na vhashumi vha fhiraho 400 000 vha re na mikovhe kha feme dzine vha shuma khadzo.
Nyaluwo na u sikwa ha mishumo kha ikonomi yashu zwi ḓo ṱuṱuwedzwa nga mabindu maṱuku u ya kha a vhukati, dzikoporasi na mabindu a si a tshiofisi.
Ṅwaha wo fhelaho, ro rwela ṱari tshikimu tsha khadzimiso dza masheleni a u vusa bindu tshine tsha langwa nga dzibannga na zwiṅwe zwiimiswa zwa masheleni tsha dovha tsha themendelwa nga muvhuso, hu tshi itelwa khamphani dzine dza ṱoḓa masheleni a u ḓivusa hafhu u bva kha masiandoitwa a dwadze ḽa COVID-19.
Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku u ḓo shumisana na Muhasho wa Vhfaragwama ha Lushaka kha ḽa uri tshikimu itshi tshi nga khwaṱhiswa hani u itela u thusa mabindu maṱuku na a vhukati hu tshi katelwa na mabindu a sekithara dzi si dza tshiofisi.
U itela u tandulula khaedu ya u shayea ha mishumo kha vhaswa, Tshiṱuṱuwedzi tsha Muthelo wa Vhatholi tsho engedzwa u itela u ṱuṱuwedza mabindu uri a thole tshivhalo tshihulwane tsha vhaswa.
Ṅwaha wo fhelaho, ndo ḓivhadza uri ri ḓo lingedza u fhungudza milayo ine ya tea u tevhedzwa u itela uri ri thivhele tshilengo tshine tsha ri humisela murahu sa shango.
Tshigwada tsha u fhungudza milayo iyi kha Ofisi ya Phresidennde tshi re nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Vho Sipho Nkosi tshi khou shuma na mihasho yo fhambanaho u itela u leludza zwa u ita mabindu na muvhuso zwi leluwe.
Tshigwada itshi tsho nanga maitele a u shumisana, u shuma na mihasho khathihi na mazhendedzi kha masia a fanaho na sisṱeme ya pfanelo dza zwa migodi, ḽaisentse dza u shumisa zwiendedzi zwa vhuendelamashango, dzivisa na phumethe dza mushumo, zwiimiswa zwa mveledziso ya vhana vhaṱuku na sekithara dzi si dza tshiofisi.
Ṋaṅwaha, ri ḓo khunyeledza khwiniso dza Mulayo wa Mabindu, wa 1991 (Mulayo 71 wa 1991) u itela u fhungudza zwithivheli zwa milayo kha mabindu maṱuku, a vhukati na a tshikalo tshiṱuku (SMMEs) khathihi na dzikoporasi hu u itela uri zwi lelutshele vhoramabindu u thoma mabindu avho.
Nga kha Zhendedzi ḽa Thikhedzo ya Masheleni kha Mabindu Maṱuku, ri khou ḓilugisela u ṋetshedza masheleni a swikaho R1.4 biḽioni a u thusedza kha vhoramabindu vha fhiraho 90 000.
Muvhuso musi u tshi khou shumisana na Tshikwama tsha SA SME u khou dzudzanya u thoma tshikwama tsha masheleni a swikaho R10 biḽioni tsha u tikedza nyaluwo ya SMME. Muvhuso u khou lavhelesa kha khonadzeo ya u ṋetshedza masheleni a swikaho R2.5 biḽioni kha tshikwama itshi ngeno maṅwe a swikaho R7.5 biḽioni a tshi ḓo kuvhanganywa u bva kha sekithara ya phuraivethe.
Zwa u ṋetshedzwa ha laisentsi kha PostBank zwi ḓo bveledza mutheo wa u vhumbwa ha bannga ya muvhuso ine ya ḓo ṋetshedza tshumelo dza masheleni kha dziSMME, vhaswa na mabindu a langwaho nga vhafumakadzi khathihi na zwitshavha zwe zwa vha zwi sa dzhielwi nṱha.
Musi Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi kha ḓi elekanya nga ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Postbank, Postbank i khou sengulusa tshumelo dzayo u itela uri i kone u ṋetshedza tshikhala tshine tsha vha tsha khwine nahone tshi swikeleaho musi i tshi vhambedzwa na bannga dza zwa makwevho.
Nḓila dza khwine nahone dzine dza nga vha dza tshifhinga tshilapfu dza u fhaṱa ikonomi ndi u ṋea vhathu zwikili khathihi na nḓivho ya uri vha nga i tshimbidza hani.
Ngauralo, ro ḓi vha ri tshi khou shuma ri tshi itela u khwaṱhisa ṱhumano vhukati ha zwikili zwine ra zwi bveledza na zwikili zwi ṱoḓeaho mishumoni.
Ṋaṅwaha, Tshikwama tsha Zwikili tsha Lushaka tshi ḓo ṋetshedza masheleni a swikaho R800 miḽioni a u bveledza zwikili kha sekithara ya didzhithala na ya thekhinoḽodzhi nga kha modele wa tshandukiso u ṱumanyaho mbadelo dza u pfumbudzwa na mbuelo ya u wana mushumo.
Ri khou dovholola khuwelelo yashu kha dzikhamphani, mihasho na dziSOE uri vha bvise ṱhoḓea dza tshenzhemo ya mushumo kha vhaswa vhane vha khou ṱoḓa mishumo ya maimo a fhasi.
Ṅwaha wo fhelaho, ro amba uri ri ḓo thola matshudeni vha fhiraho 10 000 vha bvaho magudedzini a zwa Thekhinikhi, Pfuzo na Vhupfumbudzi ha Mishumo ya Zwanḓa (TVET).
Ro fhirisa tshivhalo itsho na uri zwazwino tshipikwa tshashu kha ṅwaha wa 2023 ndi u thola vha linganaho 20 000 u bva kha enea magudedzi a TVET.
Tshivhalo tsha matshudeni vhane vha khou dzhena kha vhupfumbudzi ha vhutsila kha magudedzi a TVET tshi ḓo engedzwa u bva kha 17 000 u ya kha 30 000 kha ṅwaha wa vhugudisi wa 2023.
Tshiṅwe tsha zwithu zwa ndeme vhukuma kha nyaluwo ya ikonomi na vhuṱaṱisani ndi khonadzeo ya u kunga zwikili zwine zwa ṱoḓea kha ikonomi.
Nga murahu ha u khunyeledza tsenguluso yo fhelelaho ya sisṱeme ya visa ya mushumo, ri ḓo shuma nga luvhilo u itela u thoma u shumisa themendelo dze dza dzinginywa.
Hezwi zwi katela u thomiwa ha sisṱeme yo ḓitikaho nga phoindi u itela u kunga zwa vhufhalali ha vhathu vha re na zwikili, u thoma u shumiswa ha tshikimu tsha mutholi a fulufhedzeaho hu u itela uri maitele a visa a leluwe kha vhabindudzi vhahulwane khathihi na u dzudzanya ṱhoḓea dza u ita khumbelo.
Ri ḓo dovha ra thoma maitele a visa ya mushumi a re kule na nzudzanyo dzo khetheaho kha thangelo dza nyaluwo khulwane.
Musi mbekanyamushumo ya tshandukiso i kati, ri ḓo bvela phanḓa na u tikedza zwa mishumo ya muvhuso na ya matshilisano u itela u ṋetshedza mishumo kha avho vhane vha i ṱoḓa.
Ṅwaha wo fhelaho, ro amba nga ha ndeme ya Mbekanyamushumo ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Vhutholi Ofisini ya Phresidennde kha zwa u ṋetshedzwa ha mishumo na nḓila dza u ḓitshidza.
Maga aya zwazwino o no sika zwikhala zwi fhiraho miḽioni nthihi nahone a vho swikela na kha maṅwe mavunḓu khathihi na zwiṱiriki zwa shango ḽashu.
Vhege yo fhelaho, tshigwada tshiswa tsha vhathusedzi vha zwikoloni vha linganaho 150 000 vho thoma u shuma kha zwikolo zwi fhiraho 22 000, zwine hezwi zwa ḓisa tshirunzi, fulufhelo na tshenzhemo ya mushumo ine ya vha ya ndeme kha vhaswa vhe vha vha vha sa shumi.
Tshikwama tsha Mishumo ya zwa Matshilisano tshi khou ṱoḓa vhashelamulenzhe vha swikaho 50 000 kha luṱa lwatsho lu tevhelaho u itela uri hu shumiwe ho lavhelelwa tshipikwa tshi fanaho, nahone Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka yo vusuluswaho i ḓo sika zwiṅwe zwikhala zwa 36 000 nga kha madzangano a sa shumeli malamba khathihi na madzangano a zwitshavha.
Muhasho wa Muno wo thola tshigwada tsha u thoma tsha vhaswa vha swikaho 10 000 vhe vha vha vha si na mushumo uri vha didzhithaize rekhodo dza vhadzulapo dza mabambiri dzi fhiraho 340 miḽioni.
Zwazwino hu na vhashumisi vha fhiraho miḽioni tharu vho ḓiṅwaliswaho kha SAYouth.mobi, ine ya vha puḽatifomo ya kha inthanethe i sa badelwi yo itelwaho uri vhaswa vha Afrika Tshipembe vha kone u swikela zwikhala zwa u guda na u wana malamba.
Hezwi zwo konadzea nga mulandu wa tshumisano yavhuḓi vhukati ha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Vhaswa vha Lushaka (NYDA), ḽine ḽa bvela phanḓa na u ṋetshedza thikhedzo kha vhoramabindu vha vhaswa khathihi na vhaṱodi vha mishumo.
Ndi fhululedza NYDA nga nḓila ine ya thusa ngayo vhaswa uri vha wane mishumo.
Mbekanyamushumo ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Vhutholi Ofisini ya Phresidennde ay one I khou ṋetshedza thikhedzo kha vhathu uri vha kone u tou ḓishumela nga vhone vhaṋe.
Vhalimi vhaṱuku vha linganaho 140 000 vho wana dzivautsha dza u renga mbeu, manyoro na zwishumiswa, zwine zwa engedza kha uri hu vhe na zwiḽiwa na tshandukiso ya vhulimi.
Haya maga o ita uri hu vhe na ndimo ya egere dza 640 000 dza mavu.
Zwi ṱuṱuwedzaho ndi zwa uri 68% ya vhalimi avha ndi vhafumakadzi.
Houno ṅwaha ri khou lavhelela u ṋetshedza dziṅwe vautsha dza 250 000 kha vhalimi vhaṱuku.
Hedzi ndi tsumbo dza tshanduko ine muvhuso wa nga ita kha matshilo a vhathu nga kha pfulufhedziso dzavhuḓi nahone dza mvelaphanḓa.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
U ḓura ha zwithu hu khou engedza vhushai na tshayandingano.
Vhadzulapo vha Afrika Tsihpembe vha dzimiḽioni vha khou balelwa u ḓiṱundela na miṱa yavho.
Hu na mme ane a sa vhe na mufarisi wa fhaḽa Alex, ane a khou vhilaedzwa nga zwauri u ḓo tou zwi bva hani sa izwi mutengo wa mugayo na mbadelo dza thekhisi u tshi khou dzulela u gonya.
Hu na mushumi wa femeni ya ngei Gqeberha ane zwazwino u khou livhana na vhumatshelo vhu sa ḓivhei sa izwi zwa u khwaulwa ha muḓagasi nga u sielisana zwi tshi ita uri ḽimaga iḽo ḽa mimoḓoro ḽine a shuma khaḽo ḽi swike hune ḽa ima u shuma.
Ndi mushumo wa muvhuso u ṋetshedza tsireledzo ya fhasisa ine ha sa tee u vha na mudzulupo na muthihi wa Afrika Tshipembe ane a tea u wela nga fhasi hayo.
Zwazwino kha shango ḽashu, hu na vhathu vha fhiraho 25 miḽioni vhane vha wana iṅwe ya nḓila dza thikhedzo dza masheleni.
Zwiṅwe hafhu, hu na miṱa ya vhaheḓana i linganaho miḽioni mbili ine ya wana maḓi a mahala, muḓagasi wa mahala na u hwalelwa mathukhwi nga mahala.
60% ya mugaganyagwama washu i shumiswa kha zwine zwa ḓivhiwa sa muholo wa matshilisano, huhe ha ṋetshedza thikhedzo dzo fhambanaho, tshumelo dza mutheo khathihi na thikhedzo kha miṱa na vhathu hu u itela u fhelisa vhushai na nḓala.
Kha u tikedza mushumo uyu na u lwa na u gonya ha mitengo, ri ḓo bvela phanḓa na Gavhelo ḽa Ṱhaḓulo ya Thambulo ḽa Matshilisano (SRD) ḽine zwazwino ḽa khou kona u swikela vhathu vha linganaho 7.8 miḽioni.
Ri ḓo dovha hafhu ra ita uri magavhelo a matshilisano ane a vha hone zwazwino a engedzwe u itela u thusa vha shayaho kha inflesheni ine ya khou gonya.
Hezwi zwi ḓo sumbedzwa kha mugaganyagwama nga Minisṱa wa Gwama.
Mushumo wa u bveledza maitele a thikhedzo ya mbuelo ya mutheo yo pikwaho kha vhathu vha shayaho musi ho sedzwa tshikwama tshashu tshine tsha sa tou vha na tshithu, zwazwino u kati.
Hezwi zwi ḓo engedza kha tshandukiso dze ra dzi bveledza nga kha Gavhelo ḽa SRD, hu tshi katelwa na u ṱumanya data dzine ra vha nadzo kha mihasho yoṱhe u itela u vhona uri ri khou kona u swikela avho vhoṱhe vha shayaho.
Muhasho wa zwa Vhufaragwama ha Lushaka u khou elekanya nga ha khonadzeo ya maga a tshihaḓu a u fhungudza masiandaitwa a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana kha mitengo ya zwiḽiwa.
Ṋaṅwaha, ri ḓo dzhia maga a u ita uri hu vhe na ndeme khulwane kha miṱa i shayaho nga u ṱavhanyisa zwa u ṋetshedzwa ha ṱhanziela dza vhuṋe ha nnḓu dza sabusidi.
U salela murahu hu re hone zwazwino kha maitele a u tshimbidza zwa vhuṋe ha nnḓu hu nṱha nga nnḓu dzi fhiraho miḽioni, zwine hezwi zwa vha ndaka dzine dza khou humbulelwa u vha henefha kha masheleni a swikaho R242 biḽioni dzine dza tea u vha zwanḓani zwa miṱa i shayaho ya vhadzulapo vha Afrika Tshipembe.
A ri nga ḓo tou sedza fhedzi kha u fhelisa zwa uhu u salela murahu, fhedzi ri ḓo sedza na kha u ita uri sisṱeme ya ṱhanziela dza vhuṋe ha ndaka i shume zwavhuḓi nahone i kone u swikelea.
Sa zwe ra zwi fulufhedzisa kha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho, Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Themamveledziso wo khunyeledza zwa u ṋetshedzwa ha egere dza 14 000 dza mavu u itela uri hu fhatwe nnḓu khao.
Tswikelo ya pfunzo ya maimo a nṱha nga vhoṱhe ndi tshone tshishumiswa tshihulwane tshine ra vha natsho tsha u fhelisa vhushai.
Ri khou tea u thoma nga vhana vhaṱuku, ri vha ṋetshedze mutheo une vha u ṱoḓa kha u kona u ṅwala na u vhala zwine zwa amba u guda na u aluwa.
Ngauralo, ndi zwa ndeme uri tshivhalo tsha vhana vhane vha wana sabusidi ya Mveledziso ya Vhana vhaṱuku (ECD) tsho gonya kavhili vhukati ha ṋwaha wa 2019 na wa 2022, he tsha swika kha vhana vha miḽioni nthihi na hafu.
Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u khou dzudzanya ṱhoḓea ya senthara dza ECD u itela u swikela thikhedzo na u ita uri vhaṅwe vhana vha zwigidi na zwigidi na vhone vha kone u wana thikhedzo ya masheleni u bva kha muvhuso.
Musi ri tshi kha ḓi vha kha ḽiṅwe sia ḽa lwendo lwa pfunzo ya mutheo, ri tea u rwelwa zwanḓa tshivhalo tsha u phasa matiriki tsha 80% tsha ṅwaha wo fhelaho, he mavundu oṱhe a sumbedza mvelelo dzo khwinifhadzeaho.
Hezwi zwo vha u engedza u bva kha 76% ya ṅwaha wo fhiraho.
Tshivhalo tsha vho phasaho nga batsheḽa kha zwikolo zwi sa badelisi mutendelo, tsho khwinifhadzea u bva kha 55% nga ṅwaha wa 2019 u ya kha 64% nga ṅwaha wa 2022.
Hezwi zwi amba uri kushumele kwa vhagudiswa vha zwikolo zwi shayaho ku khou khwinifhadzea nga zwiṱuku, zwi khwaṱhisedzaho ndeme ya thikhedzo i ṋetshedzwaho khavho nga muvhuso.
Zwine mvelelo idzi dza dzumbulula zwone ndi zwa uri hu na tshanduko khulwane yo dzikaho ine ya khou bvelela zwikoloni zwashu.
Zwikolo zwi tea u tsireledzea na u tendela u guda na u funza zwi bveledzaho.
Maga a Vhuthathatshili ho Teaho kha zwa Pfunzo, ane a ḓivhea sa SAFE khathihi na Maga o Engedzwaho a Nḓisedzo ya Themamveledziso dza Zwikolo o fhaṱa mabunga a 55 000 hu tshi zwishumiswa zwi bvaho kha sekithara ya muvhuso na ya phuraivethe.
U itela u bveledza zwikili zwine zwa ṱoḓea shangoni ḽashu, ri khou engedza sisṱeme ya pfunzo ya vokheshinaḽa na vhupfumbudzi nga kha u thomiwa ha kharikhuḽamu yo tendelwaho ya modele wa zwiṱirimu zwiraru.
Ṋaṅwaha, muvhuso wo pulana u khunyeledza Modele wa Tshikwama tsho Ṱanḓavhuwaho tsha Masheleni a Matshudeni hu tshi itelwa pfunzo dza nṱha, nga mannḓa kha matshudeni vha songo katelwaho kha maitele a zwino a Tshikimu tsha Thusedzo ya Masheleni a Matshudeni tsha Lushaka; uri tshi kone u swikela avho vhane vha ḓivhea sa ‘vhane vha wela vhukati’.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhugevhenga ha dzikhakhathi vhu khou vhaisa vhunzhi ha vhadzulapo Afrika Tshipembe.
Vhadzulapo u mona na shango vha dzula vho tshuwa, vha tshi ofhela u tsireledzea ha miṱa yavho.
Nyimele iyi a si ine ya tea u sokou bvela phanḓa yo tou ralo.
Ri khou khwaṱhisa tshiimiswa tsha Tshumelo dza Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) u itela uri vha kone u thivhela vhugevhenga khathihi na u khwinifhadza mashumele a vha Maanḓalanga a zwa Vhutshitshisi ha Lushaka (NPA) khathihi na dzikhothe u itela uri vhadziavhutshinyi vha kone u farwa.
Hezwi zwi katela u rumela mapholisa manzhi zwiṱaraṱani zwashu khathihi na u vhumba zwigwada zwo khetheaho zwine zwa ḓo sedzana na dziṅwe tshaka dza vhugevhenga dzo bulwaho.
Ṅwaha wo fhelaho, ro fulufhedzisa u thola vhaofisiri vhaswa vha mapholisa vha linganaho 12 000.
U tou bva zwenezwo, ho vha na matshudeni vha mapholisa vha linganaho 10 000 vhe vha khunyeledza vhugudi havho u bva kha magudedzi a zwa mapholisa nahone hu ḓo dovha hafhu ha tholwa na u pfumbudzwa vhaṅwe vha linganaho 10 000 nga vhuya kha uno ṅwaha..
Zwigwada zwo khetheaho zwa mapholisa zwine zwa khou shuma kha u lwa na zwiito zwa vhugevhenga u tou fana na zwa u dzhiiwa ha vhathu nga khani, u fhura vhathu masheleni avho khathihi na zwa u gwa migodi zwi siho mulayoni, zwo kona u vha na u phuletshedza hunzhi, u fara vhahumbulelwa vha re na tshivhalo khathihi na u swikelela zwigwevho zwo fhambanaho.
Hu khou dzhiiwa maga o khwaṱhaho a u lwa na zwiito zwa u tshinyadza ikonomi khathihi na vhugevhenga vhu elanaho zwine zwiito izwi zwa vha zwone zwi vhangaho tshinyalelo khulwane kha ikonomi.
Zwigwada zwa Themamveledziso ya Ikonomi zwa Masia Manzhi zwazwino zwi khou khou shuma kha vhupo ho ṱaluswaho sa hone hune ha vha tshivhilelani hu swikaho 20.
Ṅwaha wo fhelaho, ndo sumbedzisa nga ha tshinyalelo khulwane ye ya vhangwa nga u tswiwa ha koporo na tsimbi kha sisṱeme yashu ya muḓagasi, kha ḽaini dzashu dza zwiporo khathihi na kha dziṅwe themamveledziso dza muvhuso.
U tou bva zwenezwo, mapholisa vho mbo ḓi thoma u fara vhathu vha ḓidzhenisaho kha zwiito zwa u tswiwa ha khebulu.
Nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku, muvhuso wo thoma nyiledzo dza tshifhinganyana kha zwa u vhambadzwa ha matshetshelo a khebulu dza koporo khathihi na maṅwe matshetshele a tsimbi hu tshi itelwa u thithisa zwigwada zwa vhugevhenga khathihi na u ita uri hu vhe na sisṱeme ntswa ya mbambadzo.
Musi ri tshi kha ḓi tou bva u dzhena kha tshandukiso ya ikonomi kha muḓagasi, maḓi, vhudavhidzani ha ṱhingo na zwa vhuendedzathundu nga kha Operation Vulindlela, ri khou dzhena kha maitele a tshanduko u itela u khwinifhadza maitele ashu a u lwa na zwiito zwa vhugevhenga.
Ri ḓo shumisa nḓivho ine ra vha nayo kha matshimbidzele a senthara ya vhudavhidzani nga luṱingo u itela u tikedza mashumiselwe o teaho a nomboro ya luṱingo ya 10111, ri tshi khou shumisana na sekithara ya phuraivethe.
Hezwi ndi u itela u vhona uri musi vhathu vha tshi founela mapholisa, ṱhingo dzavho dzi khou fhindulwa nahone zwiimo zwa shishi zwine vha vha khazwo zwi khou ṱoḓisiswa.
Ri ḓo dovha hafhu ra shumisa maitele a tshimbidzwaho nga data nga nḓila ya musalauno u itela u kona u ṱalusa na sala murahu vhupo vhune ha vha hone tshivhilela tsha vhugevhenga.
Zwa ndemesa, hu ḓo vha na u engedzwa ha masheleni kha uno mugaganyagwama wa mapholisa, tshiimiswa tsha NPA na Yunithi ya zwa Ṱhoḓisiso dzo Khetheaho.
Vhugevhenga vhune ha khou itelwa vhafumakadzi na vhana vhu kha ḓi vha zwithu zwi vhavhaho vhukuma kha matshilo ashu sa lushaka.
Ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Ḽara, ro fara Samithi ya Phresidennde ya nga ha GBVF ya vhuvhili u itela u ṱola mvelaphanḓa kha zwa u thoma u shumiswa ha Pulane ya Maano ya Lushaka, ye ya ṱanganedzwa sa sa phindulo yo fhelelaho nahone ya vhuthihi kha u lwa na dwadze iḽi.
Tshiṅwe tsha mvelaphanḓa khulwanesa kha nndwa yashu ya u lwa na zwiito zwa GBV ndi nḓila ye vhashumisani vhashu kha zwa matshilisano vha tikedza ngayo Pulane ya Maano ya Lushaka.
Ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Phando, ndo saina milayo miraru ya ndeme ine ya ṋetshedza tsireledzo khulwane kha avho vho ponyaho zwiito zwa GBV khathihi na u vhona uri vhaiti vha milandu iyi a vha tsha ḓo kona u shumisa tshaedzo dza mulayo vha tshi itela u ponya u sengiswa.
Ri khou bvela phanḓa na u khwinifhadza tswikelelo khathihi na mashumele a Khothe dza Milandu ya zwa Vhudzekani khathihi na u engedza nethiweke ya Senthara dza Ndondolo dza Thuthuzela.
Tshipiḓa tsha ndeme tsha Pulane ya Maano ya Lushaka ndi u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha zwa ikonomi.
U bva tshe ra ḓivhadza vhuḓiimiseli hashu ha u livhisa 40% ya thendara dza u rengwa ha tshumelo na zwibveledzwa zwa muvhuso kha mabindu a langwaho nga vhafumakadzi, ro kona u wana ri tshi khou kona u bveledza nyimele yo teaho ya u tikedza vhoramabindu vha vhafumakadzi.
Ro pfumbudza mabindu a langwaho nga vhafumakadzi a fhiraho 3 400 u itela u a dzudzanyela uri a kone u dzhia zwikhala zwa u wana thendara dza u renga tshumelo na zwibveledzwa.
Nga kha Guvhangano ḽa Vhafumakadzi ḽa zwa ikonomi, ro vhona madzangano a nḓowetshumo na dzikhamphani a tshi khou ḓikumedzela kha zwipikwa zwa tshandukiso ya zwa mbeu kha nḓowetshumo yoṱhe nga vhuphara.
Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo yo vhetshela thungo R9 biḽioni ya u bindudza kha mabindu a rangwaho phanḓa nga vhafumakadzi.
Zwiṅwe zwiimiswa, hu tshi katelwa Koporasi ya Vhubindudzi ha Muvhuso khathihi na Tshikwama tsha Maanḓafhadza tsha Lushaka, na zwone zwo ḓikumedzela u thoma zhendedzi ḽa ndivho yo khetheaho u itela u thusa mabindu a langwaho nga vhafumakadzi.
Roṱhe ri tea u shela mulenzhe, sa vhathu, zwiimiswa na vharangaphanḓa kha tshitshavha tshoṱhe nga u angaredza, u itela u fhelisa vhugevhenga vhu itelwaho vhafumakadzi na vhana.
Ṅwaha wo fhelaho, ndo amba uri ri ḓo dzhia maga o khwaṱhaho a u lwa na zwiito zwa vhuaḓa khathihi na u fhelisa tshoṱhe zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso.
Khomishini ya nga ha Ṱhoḓisiso ya zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso yo rangwaho phanḓa nga Muhaṱuli Muhulwane Vho Raymond Zondo yo khunyeledza mushumo wayo ya dovha hafhu ya ṋetshedza tshipiḓa tsha u fhedzisela tsha muvhigo wayo nga ṅwedzi wa Fulwi ṅwaha wo fhelaho.
Sa shango, ri tea u livhuwa vhukuma Muhaṱuli Muhulwane Vho Zondo, tshiṱafu tsha Khomishini hu tshi katelwa na avho vhoṱhe vhe vha ṋetshedza vhuṱanzi kha khomishini kha mushumo wavho muhulwane wa u shumela shango.
Themendelo dza Khomishini dzi khou thoma u tevhedzwa u ya nga pulane ye nda i ṋetshedza Phalamenndeni nga ṅwedzi wa Tshimedzi ṅwaha wo fhelaho u itela uri vhuṱudzeṱudze he ha sumbedziswa nga Khomishini vhu tandululwe nahone zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso zwi sit sha dovha zwa tendelwa u ri zwi vhe hone naluthihi.
Khoro ya Ngeletshedzo nga ha Nndwa ya u lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa ya Lushaka ine yo vhumbwa nga vhathu vha bvaho kha zwitshavha nga u fhamabana, i hone u itela u eletshedza nga ha maitele o teaho a u fhelisa zwiito zwa vhuaḓa, hu tshi katelwa na u vusuluswa ha tshivhumbeo tsha tshiimiswa tsha u lwa na zwiito zwa vhuaḓa.
Ri khou shuma ri tshi khou lingedza u maanḓafhadza Yunithi ya Tsireledzo ya Ṱhanzi nahone ri ḓo thoma maitele a u khwiṋisa Mulayo wa Nzumbululo dzo Tsireledzeaho, 2000 (Mulayo 26 wa 2000) na Mulayo wa Tsireledzo ya Ṱhanzi, 1998 (Mulayo 112 wa 1998) u itela u khwaṱhisa tsireledzo ya tsevhi.
Mushumo u kati wa u khwinisa tswikelo kha mbekanyamushumo ya tsiredzo ya ṱhanzi kha vhashumi vha muvhuso vhane vha bvisela khagala zwiito zwa ndangulommbi, vhuaḓa na vhuḓifari hu songo ḓaho.
Ri ḓo fhedzisa mvetamveto ya Mulayotibe wa Maitel a U renga Tshumelo na Zwibveledzwa zwa Muvhuso u itela u tandulula vhuṱudzeṱudze ho sumbedziswaho nga Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso khathihi na u khwinisa mashumele, ndeme ya tshelede na u vha khagala.
Mazhendedzi ashu a zwa mulayo o vusuluswaho a khou dzhia maga o khwaṱhaho kha khamphani na vhathu vha kwameaho nga zwiito zwa u dzhenelelaho ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso.
Davhi ḽa zwa Ṱhoḓisiso kha tshiimiswa tsha NPA, ḽe nda ḽi vhumba nga ṅwaha wa 2019, ḽo isa vhahumbulelwa vha 187 khothe kha milandu ya 32 ya zwiito zwa vhuaḓa na u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso.
U swika zwino masheleni a linganaho R7 biḽioni o no humiselwa murahu kha muvhuso a tshi bva kha milandu i elanaho na zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso.
U swika zwino, ho no valelwa ndaka na masheleni a lingano R12.9 biḽioni.
Ṅwaha uno, Davhi ḽa zwa Ṱhoḓisiso ḽi vho ḓo vhumbwa sa tshiimiswa tsha tshoṱhe kha NPA.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
U itela uri ri kone u swikela mvelaphanḓa ifhio na ifhio kha zwa u tandulula khaedu dza tshihaḓu dzine ra khou ṱangana nadzo, ri tea u vha na Muvhuso u shumaho zwavhuḓi nahone wo khwaṱhaho.
Thaidzo yashu khulwanesa dzi kha mabindu a langwaho nga muvhuso na kha mivhuso yapo.
Vhunzhi ha dziSOE dzashu dzi khou kundelwa nga mulandu wa u vha na zwikolodo zwihulwane, u sa bindudza kha themamveledziso, masiandaitwa a zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso khathihi na u shayea ha zwikili.
Ri ḓo thoma u tevhedzela themendelo dza Khoro ya SOE ya Phresidennde dza nga ha u vhumbwa ha khamphanindangi sa tshipiḓa tsha maitele a zwa vhufaramukovhe ha vhukati ine ya ḓo vhona uri hu khou vha na vhulangi ho khwaṱhaho ha dziSOE.
Nga thungo, ndo ṋea ndaela kha Ofisi ya Phresidende na Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka ya uri vha shumisane kha u dzudzanya mihasho ya muvhuso, zwiimiswa na mbekanyamushumo kha miṅwaha miraru i ḓaho.
Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka u khou anganyela uri hu na khonadzeo ya u nga kona u vhulunga masheleni a swikaho R27 biḽioni kha themo ya vhukati arali ri tshi nga tandulula thaidzo ya u dzhenelelana ha mishumo ya mihasho, u fhelisa mbekanyamushumo dzine dza sa khou shuma zwavhuḓi khathihi na ṱanganya zwiimiswa afho hune zwa wanala zwo tea.
Kushumele kune kwa si vhe kwavhuḓi kwa vhunzhi ha mivhuso yapo ku kha ḓi vha thaidzo vhukuma.
Vhunzhi ha mimasipala yashu, ya 163 u bva kha ya 257, a i khou shuma zwavhuḓi kana i fhasi ha mutsiko nga ṅwambo wa mavhusele ane a si vhe avhuḓi, ndangulo i songo khwaṱhaho kana tshiṅwe tshifhinga, ndangulo yo ḓalaho zwiito zwa vhuaḓa kha zwa masheleni na vhulangi hu tshi katelwa na nḓisedzo ya tshumelo ine ya si vhe yavhuḓi.
Muvhuso u khou thoma u shumisa maga o fhambanaho a u tandulula thaidzo dza u kundelwa ha mivhuso yapo khathihi na u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo.
Hezwi zwi katela u khwaṱhisa mashemele a vhaimeleli vha tshitshva na vhaofisiri, u thogomela na u khwinisa themamveledziso dzapo khathihi na u dzikusa maanḓa a muvhuso wa vhukati uri u dzhenelele afho hune masipala ya wanala i tshi khou kundelwa u swikela vhuḓifhinduleli hayo.
Tshumelo ya muvhuso ya phurofeshinaḽa, ine ya vha na vhashumi vha re na vhukoni, vho ḓiimiselaho nahone vha re na mikhwa yavhuḓi, ndi ya ndeme kha u vha na muvhuso wo khwaṱhaho khathihi na u fhelisa zwiito zwa vhuaḓa, tshiḓivhano na ndozwo.
Musi ri tshi fhindula kha Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya nga ha Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso nahone zwi tshi elana na muhanga wa nga ha u ita uri tshumelo ya muvhuso i ṋetshedzwe nga vhathu vho gudelaho, ndingo dza nga ha u fulufhedzea dzi ḓo vha ṱhoḓea ya khombekhombe musi hu tshi tholwa kha tshumelo ya muvhuso ha dovha ha ṅwaliwa na milingo.
Ri khou khwinifhadza milayo khathihi na u khwaṱhisa mushumo wa Khomishini ya Tshumelo dza Muvhuso u itela u vhona uri hu khou tholwa vhathu vho teaho kha maimo a ndangulo ya nṱha khathihi na u shuma ro livha kha u bveledza tshumelo ya muvhuso nthihi nahone i re na tshumisano.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Sa izwi ro ḓikumedzela kha u khwinifhadza vhumatshelo ha vhanna na vhafumakadzi vha shango ḽashu khathihi na u ita uri hu vhe na u kovhana ha lupfumo kha vhathu vhoṱhe, zwo ralovho na kha vhuḓiimiseli hashu ha u swikelela Afrika ḽa Khwine na Ḽifhasi ḽa Khwine.
Ri khou vhilaedzwa zwihulu nga khuḓano dzine dza khou endelela vhukati ha Vhaisiraele na Vhapaḽestina, nahone ri khou ita khuwelelo ya u fhelisa khakhathi idzi na uri vha vhuyelele kha maitele a u ḓisa mulalo e a vha o fholodza.
Afrika Tshipembe ḽi khou livhisa ndiliso dzaḽo kha muvhuso na vhathu vha shango ḽa Türkiye zwi tshi tevhela mudzinginyo wa shango we wa vha hone mathomoni a ino vhege.
Sa shango ri ḓihudza vhukuma nga ndingedzo dza vha Gift of the Givers dza u thusa avho vho kwameaho nga mudzinginyo uyo.
Ri kha ḓi vhilaedzwa vhukuma nga khuḓano ine ya khou bvela phanḓa vhukati ha shango ḽa Russia na ḽa Ukraine nahone ri khou ṱuṱuwedza mahoro oṱhe uri a ḓibvise kha nndwa iyi khathihi na uri a lingedze u wana thandululo ya mulalo nga u shumisa nyambedzano.
Vhumatshelo ha Afrika Tshipembe ho tou ṱumana lwa tshoṱhe na ha dzhango ḽashu, nga maanḓa na ha Mashango a Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika.
U itela vhudziki na u bvelela hashu, ri tou kombetshedzea u bvela phanḓa na zwa u dzhenelela hune ha nga ḓisa mulalo, vhudziki na mvelaphanḓa kha dzhango ḽashu.
Ri ḓo bvela phanḓa na u engedza zwikhala zwa mbambadzo na vhubindudzi na vhashumisani vhashu vha zwa mbambadzo ya ḽifhasi nahone ri ḓo lavhelesa kha zwa u kunga vhubindudzi na ndambedzo kha ḽa Afrika Tshipembe nga kha u shela hashu mulenzhe kha vhunzhi ha dziforamu u fana na G20, ine ya ḓo farelwa fhano nga ṅwaha wa 2025.
Ṋaṅwaha Afrika Tshipembe ḽo dzhia vhuimo ha u vha mudzulatshidulo wa mashango a tshigwada tsha (BRICS), ane a vha Britain, Russia, India, China na Afrika Tshipembe.
Ri ḓo sedzesa kha tshumisano ya nga ha mveledziso ya tshifhinga tshilapfu, tshandukiso ya fulufulu ḽo kunaho, vhubveledzanḓowetshumo khathihi na u thoma u shumiswa ha thendelano dza Vhupo ha Mbambadzo yo Vhofholowaho kha Dzhango ḽa Afrika.
Afrika Tshipembe, khathihi na mashango a vhadzulatsini kha Southern African Customs Union, hu si kale ri ḓo khunyeledza thendelano dzashu dza nga ha nḓowetshumo dza kha Vhupo ha Mbambadzo yo Vhofholowaho kha Dzhango ḽa Afrika.
Musi dzi tshi tou thoma u shuma lwo fhelelaho, thendelano idzi dza Mbambadzo yo Vhofholowaho kha Dzhango dzi ḓo ṋetshedza zwikhala zwi songo ḓoweleaho zwa u khwaṱhisa ṱhanganelo ya zwa ikonomi ya Afrika, u alusa dziikonomi dza lushaka khathihi na u vula masia maswa na mimaraga ya khamphani dza Afrika Tshipembe.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Mvumbo ya vhukuma ya lushaka i dzumbuluwa nga tshifhinga tsha thaidzo.
Lushaka lu ṱaluswa nga nḓila ine vhathu vhalwo vha ṱangana ngayo na vhukonḓi vhu vhavhesaho, uri vha nga shumisana vha tshi itela u livhana na khaedu dzavho vhe tshithu tshihihi, vha tshi ṱanganywa nga ndivho nthihi, kana vha nga tenda u kundwa nga thaidzo dze vha livhana nadzo.
Ri lushaka lwo ḓalelwaho khaedu dza tshifhinga tsha zwino, fhedzi ri dovha hafhu ra vha lushaka lune lwa khou lwela u khunyeledza pfulufhedziso dza vhumatshelo hashu.
Musi ri tshi dzhia maga ashu a u thoma kha nḓila ya u ya kha demokirasi, ro vha ri na bono ḽi re khagala kha he gondo iḽo ḽa vha ḽo ri livhisa hone.
Ro vhona shango ḽine vhathu vhoṱhe vha lingana.
Ra vhona shango ḽine vhathu vhaḽo vhoṱhe vha ḓo ḓiphina nga lupfumo lwa zwiko zwaḽo.
Ro vhona shango ḽine khaḽo ra ḓo tshilisana roṱhe nga mulalo, ḽine khaḽo ra ḓo shumisana ri tshi itela u fhaṱa vhuthihi na vhumatshelo ha vhu fanaho.
Shango ḽashu ḽo tewa kha Ndayotewa i khwaṱhisedzaho ndeme dza demokirasi dzine dza vha tshirunzi, ndinganyo na mbofholowo khathihi na pfanelo dza muṅwe na muṅwe washu.
Maga e ra a sumbedzisa madekwana ano, a tshi khou engedza kha mushumo une ro no u ita u swika zwino, a ḓo ri sendedza tsini na bono ḽeneḽo.
A ḓo ita uri nga tshumisano na tshipikwa tshithihi, ri kone u bva kha thaidzo iyi sa lushaka lwo shandukaho.
Ri ḓo kona u bva kha thaidzo iyi ra vha na sisṱeme ya muḓagasi i shumaho zwavhuḓi, i fulufhedzeaho nahone ya maimo a nṱha.
Ri ḓo bvelela na vhuimangalavha na zwiporo zwi fhiraho izwo zwa nṱhesa ḽifhasini, na tswikelelo ya burodibennde kha vhunzhi ha vha vhadzulapo Afrika Tshipembe kha zwipiḓa zwinzhi zwa shango khathihi na nḓisedzo ya maḓi avhuḓi i bvelaho phanḓa.
Ri ḓo ṱanganedza vhaendelamashango vhanzhi kha shango ḽashu, ra bveledza na u kunga zwikili zwi ṱoḓiwaho nga ikonomi yashu.
Ri ḓo sikela mushumo avho vha sa shumi, ra dovha ra ṋea fulufhelo kha avho vhane ndi kale vho lindela.
Musi hu na mapholisa manzhi zwiṱaratani zwashu, na foramu dza mapholisa na tshitshavha dzine dza khou shuma zwavhuḓi khathihi na maanḓalanga a vhutshutshisi ho ḓiimisaho nga hoṱhe, vhathu vhashu vha ḓo kona u fulufhela tsireledzo i bvaho kha Muvhuso.
Nga u lwa na zwiito zwa u tshinyadzwa ha ikonomi khathihi na vhugevhenga ho tou dzudzanywaho, themamveledziso yashu i ḓo ṋana u tsireledzea nahone mabindu a ḓo kona u shuma o vhofholowa.
Nga kha sisṱeme ya thusedzo ya masheleni a zwa matshilisano yo khwaṱhiswaho nahone yo engedzwaho, hu ḓo tou na vhathu vha si gathi vhane vha ḓo tshila vha tshi shaya nahone ndi miṱa i si gathi ine ya ḓo tambudzwa nga nḓala.
Ri tea u ita hezwi zwothe, hu si u tela u kunda khaedu dzine ra vha nadzo fhedzi zwazwino, fhedzi hu u itela u vhuyedzedza mulanga wa Afrika Tshipembe.
Ndi mulanga une wa dzula u hone mbiluni dzashu na kha zwiito zwashu.
Ṋaṅwaha, ndi ṅwaha wa vhufumi u tou bva tshe ra onesana na Vho Nelson Mandela, Phresidennde wa u thoma wa muvhuso wa demokirasi wa shango ḽa Afrika Tshipembe, mufunwa washu Vho Madiba. Hu ḓo dovha hafhu ha vha miṅwaha ya 105 u tou bva tshe vha bebwa.
Musi ri tshi khou ṱhonifha vhutshilo havhu havhuḓi ngaurali, kha ri wane ṱhuṱhuwedzo u bva kha maipfi e vha a amba musi vha tshi rwelwa ṱari nga ṅwaha wa 1994, he vha tshi ri:
“U bva kha tshinyalelo yo kalulaho ye ya dzhia tshifhinga tshilapfu ye ra ṱangana nayo nahone yo vhangwaho nga muthu, hu tea u bebwa tshitshavha tshine khatsho vhathu vhoṱhe vha ḓo pfa vha tshi ḓihudza ngatsho.
“Zwiito zwashu zwa ḓuvha na ḓuvha sa vhadzulapo zwavho vha Afrika Tshipembe zwi, tea u bveledza vhungoho ha Afrika Tshipembe vhune ha ḓo khwaṱhisa fulufhelo ḽa vhathu kha zwa vhulamukanyi, u khwaṱhisa fulufhelo kha muya wa vhuthu khathihi na u bveledzisa fulufhelo ḽashu ḽa vhutshilo havhuḓi kha vhoṱhe .”
U fhaṱa tshitshavha tsho raloho, u kunda vhukonḓi vhahulwane ha tshifhinga tsha zwino, ri khou tea u shumisana. Ri khou tea u ya phanḓa nga yeneyo nḓila.
Sa lushaka, zwazwino ri ṱoḓa nzumbululo ya mvumbo yashu ya vhukuma u fhirisa na kha zwiṅwe zwifhinga zwoṱhe.
Ri khou tea u shuma roṱhe ha sa vhe na ane a salela murahu.
Ndi a livhuwa.
