Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa: Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka wa ṅwaha wa 2022

Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka Mufumakadzi Vho Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Mavunḓu ya Lushaka, Vho Amos Masondo,
Muthusaphresidennde Vho David Mabuza,
Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Muthusaphresidennde wa kale Vho Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Muthusaphresidennde wa kale Vho Baleka Mbete,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Max Sisulu,
Muhaṱuli Muhulwane o tou Farelaho Vho Raymond Zondo,
Ṋeḓorobo wa Masipala wa Ḓorobo khulwane ya Cape Town, Vho Geordin Hill-Lewis,
Dini wa Vhurumelwa ha zwa Vhudipuḽomati, Vho Bene M'Poko,
Miraḓo ya zwa Vhuhaṱuli,
Vharangaphanḓa vha Zwiimiswa zwi Tikedzaho Dimokirasi,
Miraḓo ya Phaḽamennde,
MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Houno ṅwaha, lwa u tou thoma u bva tshe ra vha na muvhuso wa demokirasi, SoNA a i khou farelwa nga ngomu ha Zwifhaṱo zwa Buthano ḽa Lushaka.

Zwenezwino mathomoni a uno ṅwaha, hu kha ḓi tou bva u vha na mulilo muhulu we wa khubaredza tshifhaṱo tsha dzulo ḽa demokirasi yashu.

Roṱhe ro sokou ima ra ṱalela nga nyofho na u vhaisala zwihulu musi mulilo u tshi khou tshinyadza zwifhaṱo zwe Ndayotewa yashu ya demokirasi ya thoma khazwo, fhethu he milayo ya tshanduko na mvelaphanḓa ya phasiswa hone, he vhaimeli vha vhathu vhashu vhe vha nangwa nga nḓila yo vhofholowaho, vha shandukisa mbonalo ya lushaka lwashu lune lwa kha ḓi tou vha luswa.

Kha vhunzhi ha vhathu, zwe zwa bvelela phaḽamenndeni zwi amba tshinyalelo khulwane vhukuma kha shango ḽashu.

Kha vhunzhi ha vhathu, mulilo uyo wo vha tshiga tsha tshinyalelo ye ya vhangwa nga dwadze ḽa COVID-19, nga u engedza khathihi na vhushai vhune ha khou ṋaṋa.

Mulilo uyo wo vha u tshi fana na tshinyalelo ye ya vhangwa nga dwadze ḽine kha tshifhinga tsha miṅwaha mivhili yo fhelaho, ḽo dzhia matshilo a zwigidi zwa mahumi a MaAfrika Tshipembe, ḽa sia vhathu vha linganaho miḽioni mbili vha si na mishumo khathihi na u ḓisa zwililo ngomu miṱani.

Mulilo uyu we wa fhisa Phaḽamennde, u ri humbudza nga ha tshinyalelo, dzikhakhathi na u tswiwa ha thundu he ra hu vhona hu tshi bvelela kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango nga ṅwedzi wa Fulwana ṅwaha wo fhelaho; wa dovha wa ri humbudza hafhu nga ha u lovha ha vhathu vha linganaho 300 khathihi na u tshinyadzwa ha nḓila dzo fhambanaho dza u ḓitshidza.

Musi ri tshi humbula nga zwa ṅwaha wo fhelaho, ri elelwa maipfi a Phresidennde Vho Thabo Mbeki vhe vha ri humbudza uri: “Zwifhinga zwi konḓaho zwi ṱoḓa u vha na vhuhali na u konḓelela. Nungo dzashu sa lushaka, dzi vhonala misi mivhi”.

Zwauri ro kuvhangana fhano Holoni ya Ḓorobo khulwane ya Cape Town madzuloni a u kuvhangana ngomu Zwifhaṱoni zwa Buthano ḽa Lushaka, zwi sumbedza nyimele i songo ḓoweleaho ya tshifhinga tsha zwino. Zwi sumbedza vhuḓiimiseli ha Vhalangadzulo vha Phaḽamennde khathihi na miraḓo yoṱhe ya nnḓu dzashu vhuvhili hadzo ha uri mushumo wa hetshi tshiimiswa tsha demokirasi u bvele phanḓa hu si na u thithiswa.

Hu na tshifhinga kha vhutshilo ha lushaka tshine khatsho maitele a nḓowelo dza kale a shanduka, ha bvelela zwiswa.

Kha hezwi zwifhinga, hu na khonadzeo ya u nga vha na mvelaphanḓa khulwane vhukuma ha dovha hafhu ha vha na khombo ya u nga humela murahu.

Ṋamusi, ri khou ḓiwana ro livhana na tshifhinga tsho raloho.

Gondo ḽine ra ḓo ḽi fara zwa zwino, ḽi ḓo vha ḽone ḽi sumbedzaho nḓila kha mirafho i ḓaho.

Ndi ngazwo ri tshi khou dzhia maga a u khwaṱhisa demokirasi yashu khathihi na u ombedzela vhuḓiimiseli hashu kha Ndayotewa ine ya vha yone i ri tsireledzaho roṱhe.

Ri khou shumisana roṱhe u itela u vusulusa ikonomi yashu, u fhelisa tshayandingano na vhuṱudzeṱudze ha zwa vhulamukanyi, zwine hezwi ndi zwone zwithu zwi imaho phanḓa mvelaphanḓa yashu.

Ri khou ima roṱhe ra lwa na zwiito zwa vhuaḓa khathihi na u vhona uri avho vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha u tendela zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso vha khou swika hune vha laṱiswa kha vhugevhenga he vha vhu ita.

Ri khou fhaṱulula Muvhuso washu khathihi na u vhuedzedza fulufhelo na u ḓihudza kha zwiimiswa zwa muvhuso.

Arali hu na tshiṅwe tshithu tshine roṱhe ra tendelana khatsho, tshithu tshenetsho ndi tsha uri nyimele ya zwino ya vhushai ho kalulaho, ya u shayea ha mishumo na tshayandingano, a i ṱanganedzei nahone ri nga si kone u bvela phanḓa nayo.

Hu na thendelano vhukati ha vhunzhi ha MaAfrika Tshipembe nga u fhambana havho ya uri hu khou tea u vha na tshanduko khulwane u itela u vusulusa nyaluwo ya ikonomi.

Hu na ṱhoḓea ya u tandulula thaidzo dzine dza vha hone zwa zwino u itela u bveledza nyimele dzine dza ḓo ita uri hu vhe na vhudziki ha tshifhinga tshilapfu khathihi na mvelaphanḓa.

U itela u swikela izwi, Afrika Tshipembe ḽi khou ṱoḓa uri hu vhe na thendelano ntswa.

Thendelano dzine dzo vhumbwa dzi tshi bva kha nḓila ya u pfesesa khaedu dzine dza ḓiswa nga nyimele ine ra vha nayo zwa zwino nga nḓila i fanaho khathihi na u pfesesa ṱhoḓea ya u tandulula khaedu dza u shayea ha mishumo, vhushai na tshayandingano.

Heyi i tea u vha thendelano ntswa ine khayo ra pfesesa uri Muvhuso u tea u bveledza nyimele ine sekhithara dza phuraivethe dza ḓo kona u bindudza khayo khathihi na u bvisela khagala u khwaṱha ha ikonomi.

Zwiṅwe zwa ndeme hafhu, ndi nyimele ine khayo MaAfrika Tshipembe vha nga kona u tshila vhutshilo ha khwiṋe khathihi na u bvukulula mafulufulu a vhukoni vhune vha vha naho.

Heyi i tea u vha thendelano ntswa ine ya katela na vhuḓifhinduleli vhune ra tea u vha naho nga tshashu khathihi na u pfesesa uri ri tea u shumisana.

Sa vhashumisani kha zwa matshilisano, muvhuso, vhashumi, mabindu na zwitshavha, ri kati na u ṱoḓa nḓila ya khwine ya zwine ra tea u ita uri ri kone u swikela thendelano yeneyo.

Ro no thoma na nyambedzano dza nga ha u amba uri ndi dzifhio ndinganyiso dzine dza ṱoḓea khathihi na uri muṅwe na muṅwe washu a nga shela mulenzhe nga nḓilaḓe.

Ro ḓiṋea maḓuvha a 100 uri ri kone u khunyeledza thendelano dzashu dzo fhelelaho dza zwa matshilisano dzo livhiswaho kha u alusa ikonomi yashu, u sika mishumo na u fhelisa nḓala.

Hoyu u ḓo tou vha mushumo wa u bvela phanḓa kha mutheo wo alwaho fhasi nga Pulane ya Phaṱhululo na Mbuedzedzo ya Ikonomi (ERRP), ine ya kha ḓi vha mbekanyamushumo yashu roṱhe ya u fhaṱulula ikonomi yashu.

Ri kha ḓi vha ro ḓiimisela kha zwipikwa zwe ra zwi bvisela khagala kha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho zwine zwa vha:

• u fhelisa dwadze ḽa COVID-19,
• u ṋetshedzwa ha themamveledziso nga vhunzhi,
• nyengedzedzo khulwane ya vhubveledzi hapo,
• magavhelo a vhatholi u itela u sika mishumo na u tikedza nḓila dza u ḓitshidza,
• nyengedzedzo ya tshihaḓu ya u bveledza fulufulu nga vhunzhi.
   

U itela uri ri kone u bvelela, heyi thendelano ya zwa matshilisano, i tea u katela mudzulapo muṅwe na muṅwe wa Afrika Tshipembe khathihi na tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha tshitshvha tshashu.

A hu na muthu ane a tea u siiwa murahu.MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Tshifhinga tsho fhelaho musi ndi tshi amba navho nga ha tshiimo tsha lushaka lwashu, ro vha hu hone ri tshi tou vha vhukati ha vhuṱungu ho vhangwaho nga dwadze ḽi sa athu vhonwa kha tshifhinga tsha miṅwaha i fhiraho ḓana.

U bva tshe COVID-19 ya swika fhano shangoni ḽashu, ro no konḓelela nṱha dza u kavhiwa nga u ṱanḓulukana hadzo, u bvelela ha dziṅwe tshaka ntswa dzo fhambanaho khathihi na tshinyalelo i vhavhaho ya mpfu dzo rekhodiwaho dze dza vhangwa nga COVID-19 dzi swikaho 100 000.

MaAfrika Tshipembe vho fhindula kha heyi mishushedzo i ofhisaho nga vhuhali na u ḓikhwaṱhisa, nga mbavhalelo na u ḓikaidza.

Kha miṅwaha mivhili yo fhelaho, ro dzhia tsheo dzi songo ḓoweleaho dza u khwaṱhisa sisiṱeme yashu ya zwa mutakalo, ra engedza vhuhulu ha mashumele kha ḽaborathori dzashu khathihi na u thivhela zwiwo zwa u kavhiwa.

Lushaka lu na tshikolodo tshihulwane vhukuma tsha u livhuwa vhashumi vha ndondolamutakalo vho ḓiimiselaho khathihi na vhaṅwe vhashumi vhane vha ranga phanḓa vha vhea matshilo avho khomboni vha tshi itela u ṱhogomela vhalwadze na vhathu vha songo tsireledzeaho nga tshifhinga tsha dwadze iḽi.

Nga murahu ha vhege dzi si gathi hu tshi kha ḓi tou bva u vhigwa nga ha tshiwo tsha u thoma tsha u kavhiwa fhano shangoni ḽashu, ndo ḓivhadza nga ha u vhumbiwa ha Tshikwama tsha Thendelano, tshe tshipikwa tshatsho ha vha u ṱanganya shango ḽa vha tshithu tshithihi kha nndwa yaḽo ya u lwa na dwadze iḽi.

Nga muya wa vhuthu we wa anḓamela shango ḽoṱhe, tshikwama itshi tsho kona u kuvhanganaya masheleni a linganaho R3.4 biḽioni u bva kha vhathu zwavho vha linganaho 300 000 na kha khamphani na madzangano a linganaho 3 000. Vhathu vha linganaho 400 na khamphani dza 100 ndi vhe vha kumedzela tshifhinga tshavho na tshumelo.

Tshikwama itshi tsho shela mulenzhe zwihulwane kha u tikedza zwe muhasho wa mutakalo wa vha u tshi khou ita khathihi na u fhungudza tshiwo kha zwa vhuthu .

Ndi tama u livhuwa muthu muṅwe na muṅwe we a shela mulenzhe kha itshi Tshikwama tsha Thendelano khathihi na vhaṅwe vhanzhi vhe vha ṱanganyisa dziṱhoho na kha maṅwe maga manzhi o fhambanaho vha tshi itela u tikedza avho vhe vha kwamea nga dwadze iḽi.

Sa izwi maitele a dwadze iḽi o ḓi bvela phanḓa na u shanduka misi yoṱhe, na riṋe ro ḓiwana ri tshi tea u zwi ḓowela khathihi na u shanduka.

Maitele ashu o ḓi dzulela u ḓitika tshifhinga tshoṱhe nga vhuṱanzi ha maimo a nṱha ha zwa saintsi he ha vha vhu tshi khou wanala nahone ro vhonala ri tshi bva phanḓa nga mulandu wa vhorasaintsi vhashu vha maimo a nṱha khathihi na kha u ḓidzhenisa havho kha tshiteṅwa tshiṅwe na tshiṅwe tsha maga e ra a dzhia.

Kha ṅwaha wo fhelaho, ro vha ro lavhelesa nga maanḓa kha u engedza zwa u ṋetshedzwa ha khaelo.

U swika zwino, ro no ṋetshedza phimamushonga dza khaelo dza COVID-19 dzi linganaho 30 miḽioni. Ngauralo, 42% ya vhaaluwa vhoṱhe kha ḽino shango khathihi na 60% ya vhathu vhoṱhe vha re na miṅwaha i re nṱha ha 50 vho haelwa nga nḓila yo fhelelaho.

Zwazwino ro ḓiimisela u dzhena kha luṱa luswa lwa ndangulo yashu ya dwadze iḽi.

Ri khou ḓiimisela u fhelisa tshiimo tsha tshiwo tsha lushaka nga u ṱavhanya zwenezwo musi ri tshi tou fhedza u khunyeledza maṅwe maga nga fhasi ha Mulayo wa Mutakalo wa Lushaka, wa 2003 (Mulayo 61 wa 2003) khathihi na miṅwe milayo ya u langa dwadze.

Vhunzhi ha nyiledzo dza zwa ikonomi khathihi na dza mishumo ya zwa matshilisano zwazwino zwo no fheliswa.

Khaelo dzo khwaṱhisedzwa uri ndi yone philelo ya khwiṋesa ine ra vha nayo kha malwadze na mpfu zwi vhangwaho nga COVID-19.

Arali ri tshi nga haelwa roṱhe, ra bvela phanḓa na u tevhedza maga a fhasisa a zwa mutakalo khathihi na u dzulela u vha na ṱhogomelo, ri ḓo kona u bvela phanḓa na matshilo ashu naho tshitzhili itshi tshi tshi kha ḓi vha hone vhukati hashu.

Tshiimo tsha lushaka tshi na vhuṱumani ho fhelelaho na tshiimo tsha ikonomi yashu.

Nga nnḓa ha khethululo yo ḓitikaho nga murafho, vhupo vhune wa bva khaho na pfunzo, COVID-19 yo ṋaṋisa khethululo vhukati ha avho vhane vha shuma na vha sa shumi.

Ṅwaha wo fhelaho, tshikalo tshashu tsha u shayea ha mishumo tsho swikela kha vhuimo ha nṱhesa.

Zwa u shayea ha mishumo zwo vhangwa nga nyaluwo ya fhasi ya ikonomi, ye yone ya itiswa nga u tsela fhasi ha zwa vhubindudzi he ha itea lwa tshifhinga tshilapfu.

Kha ṅwaha wo fhelaho, ro vhuelwa u bva kha muhanga wa ikonomi khulwane u re khagala nahone wo dzikaho, mitengo yo khwaṱhaho ya zwibveledzwa na mvusuludzo ya ikonomi ye ya vha i khwine u fhirisa nga nḓila ye ya vha i tshi khou lavhelelwa ngayo.

Fhedziha, ro humiselwa murahu nga nḓisedzo ya muḓagasi ine ya si fulufhedzee, nḓowetshumo dza netiweke dzi sa shumiho zwavhuḓi khathihi na mbadelo dzi re nṱha dza musi u tshi ṱoḓa u ita zwa vhubindudzi.

Ri khou bvela phanḓa na u dzhia maga a songo ḓoweleaho ane a ḓo thusa uri mabindu a aluwe khathihi na u sika mishumo hu tshi khou ṋetshedzwa na mishumonyengedzedzwa ya muvhuso na thuso kha vha shayaho. Roṱhe ri a zwi ḓivha uri muvhuso a u siki mishumo. Mabindu ndi one ane a sika mishumo.

Tshivhalo tshi linganaho 80% ya vhathu vhoṱhe vhane vha shuma fhano Afrika Tshipembe ndi vhathu vho tholiwaho kha sekhithara ya phuraivethe.

Mushumo muhulwane wa muvhuso ndi u bveledza nyimele dzine dza ḓo ita uri sekhithara dza phuraivethe, khulwane na ṱhukhu, dzi kone u bvelela, u aluwa, u swikela mimaraga miswa, u bveledza zwibveledzwa zwiswa na u thola vhashumi vhanzhi.

Thaidzo dzine dza vha hone kha ikonomi ya Afrika Tshipembe ndi nnzhi nahone dzi kwama milayo na nzudzanyo ya ikonomi.

Musi nḓisedzo ya muḓagasi i sa fulufhedzei, musi nḓila dza zwidimela na vhuimangalavha dzi sa khou shuma zwavhuḓi, musi tshanduko i tshi khou khakhiswa nga u shayea ha themamveledziso dza inthanethe, musi vhunzani ha maḓi vhu tshi khou ṱhoṱhela, khamphani dzi a koloṅwa u bindudza fhethu ho raloho, ngauralo, ikonomi i nga si kone u shuma zwavhuḓi.

Ri khou lingedza lwa tshihaḓu u thoma u shumisa maga maswa a zwa milayo na nzudzanyululo ya ikonomi u itela u shandukisa nḓowetshumo idzi khathihi na u ita uri dzi vhe dza musalauno, u vulela vhubindudzi, u fhungudza mbadelo khathihi na u ṱuṱuwedza mashumele a maimo a nṱha na nyaluwo.

Thaidzo ya muḓagasi ndi iṅwe ya mishushedzo mihulwane kha mvelaphanḓa siani ḽa ikonomi na matshilisano.

Maḓuvhani a si gathi o fhelaho, ro ḓiwana ri tshi khou dovha hafhu ra humbudzwa nga ha u thengathenga ha sisiṱeme yashu ya muḓagasi.

Zwa u khauwa ha muḓagasi zwi khou bvela phanḓa na u vha na masiandaitwa mahulwane vhukuma kha matshilo a vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, u khakhisa mabindu kha mishumo yao khathihi na u engedza muṅwe mutsiko hafhu kha miṱa na zwitshavha. Nga mulandu wa uri zwiṱitshi zwashu zwa muḓagasi ndi zwa kale, u sa vha hone ha ndondolo yavhuḓi, thaidzo kha mbekanyamaitele khathihi na masiandaitwa a u kwashekanya e a vha hone nga mulandu wa u tendelwa ha vhathu vha nnḓa vha tshi dzhenelela kha kutshimbidzelwe kwa muvhuso, shango ḽashu zwazwino ḽi na ṱhahelelo ya muḓagasi u linganaho 4000 MW.

Kha ṅwaha wo fhelaho, ro dzhia maga o khwaṱhaho a u engedza vhubveledzi ha muḓagasi nga u ṱavhanya u ya nga hune zwa nga konadzea ngaho u itela u vula tshikhala itsho tsha ṱhahelelo.

Nga mulandu wa zwenezwo, thandela dziṅwe ntswa dza u bveledza muḓagasi dzi ḓo thoma u shuma kha miṅwaha i si gathi i ḓaho. Hezwi zwi katela:

• Muḓagasi u fhiraho 500 MW u bva kha thandela dzo salaho kha Luṱa lwa Khwevhophikisano lwa 4 lwa mbekanyamushumo ya fulufulu ḽi vusuluseaho, dzine zwazwino dza vha kha tshiimo tsha u khunyelela u fhaṱiwa.
• Muḓagasi u fhiraho 2 600 MW u bva kha Luṱa lwa Khwevhophikisano lwa 5 lwa mbekanyamushumo ya fulufulu ḽi vusuluseaho, ye khayo avho vhe vha fhenya kha khwevhophikisano iyi vha ḓivhadzwa ṅwaha wo fhelaho,
• Muḓagasi u swikaho henefha kha 800 MW u bva kha thandela dziḽa dza muḓagasi dzine dza fhungudza khombo dzine zwa zwino dzo lindela u bvela phanḓa,
• Muḓagasi u fhiraho 2 600 MW u bva kha Luṱa lwa Khwevhophikisano lwa 6 lwa mbekanyamushumo ya fulufulu ḽi vusuluseaho, lune lwa ḓo vula hu si kale,
• 3,000 MW dza fulufulu ḽa gese na 500 MW dza fhethu ha u vhulungela hone dzibiṱiri.
• Muḓagasi une wa lavhelelwa u vha 4 000 MW u bva kha thandela dzine dza bveledza muḓagasi kha zwiṱitshi zwa muḓagasi zwo ṱumanywaho na netiweke ya nḓisedzo ya muḓagasi wonoyo kha sekhithara ya zwa migodi,
• Muḓagasi u linganaho 1 400 MW une zwa zwino wa vha kati na u waniwa nga mimasipala yo fhambanaho.
   

U ḓadzisa kha zwenezwo zwa u fhungudza ṱhahelelo i re hone kha nḓisedzo ya fulufulu, ri khou ḓisa tshanduko khulwane kha tshivhumbeo tsha sekhithara ya muḓagasi.

Eskom yo vhumba khethekanyo ya thungo ya nḓisedzo ya muḓagasi nahone zwa u khethekanywa hayo nga zwipiḓa zwo fhambanaho zwi khou tshimbila zwavhuḓi lune zwa ḓo khunyeledzwa nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2022.

Tshiimiswa itshi tshi khou bvela phanḓa na mbekanyamushumo yatsho ya u lugisa ine ya vha khulwane vhukuma u itela u fhelisa miṅwaha minzhiminzhi ya u sa ṱhogomelwa na u sa shuma zwavhuḓi ha zwiṱitshi zwine zwa vha hone zwa zwino.

U itela u langa hedzi tshanduko dzoṱhe, Khabinethe mulovha yo ṱanganedza khwiniso kha Mulayo wa Milayo ya Muḓagasi, wa 2006 (Mulayo wa 2006) hu tshi itelwa uri hu vhe na vhupfiwa ha nnyi na nnyi.

Hedzi khwiniso dzine dza ḓo ri swikisa kule ngaurali, dzi ḓo ita uri hu vhe na maraga wavhuḓi wa vhubveledzi ha muḓagasi khathihi na u thomiwa ha khamphani ya muvhuso yo ḓiimisaho nga yoṱhe ya u ṋetshedza muḓagasi.

Ikonomi yashu i nga si aluwe arali hu si na vhuimangalavha na nḓila dza zwiporo dzi shumaho zwavhuḓi.

Lwa tshifhinga tsha miṅwaha minzhi, kushumele kwa vhuimangalavha hashu kwo wanala ku tshi khou tsela fhasi musi ku tshi vhambedzwa na kwa vhuṅwe vhuimangalavha vhu wanalaho kha zwiṅwe zwipiḓa zwa ḽifhasi na kha dzhango ḽa Afrika. Hezwi zwi khakhisa mishumo i elanaho na zwa ikonomi.

Sekhithara ya zwa vhulimi, sa tsumbo, yo ḓitika tshoṱhe kha vhuimangalavha vhu shumaho zwavhuḓi nahone vhune ha khou langwa zwavhuḓi musi hu tshi rumelwa zwibveledzwa zwa vhulimi kha mimaraga ya seli ha lwanzhe.

Miroho na mitshelo i nga si kone u fhedza maḓuvha manzhi kana dzivhege yo sokou pakwa kha dzitheminaḽa.

Hezwi zwi vhaisa mabindu zwa dovha hafhu zwa tshinyadza dzina ḽa shango ḽashu sa shango ḽine ḽa rumela zwivhambadzwa zwa miroho na mitshelo zwa maimo a nṱha kha mashango a nnḓa.

Transnet i khou lingedza u tandulula khaedu idzi nahone zwazwino yo sedzesa kha u khwinifhadza mashumele avhuḓi kha kutshimbidzele kwa vhuimangalavha nga u renga dziṅwe tshomedzo khathihi na u thoma u shumisa sisiṱeme ntswa dzine dza fhungudza u tsitsikana.

Transnet i ḓo humbela makumedzwa u bva kha vhashumisani vhayo vha phuraivethe nga ha Theminaḽa dza Khontheina dza fhaḽa Durban na ngei Ngqura kha miṅwedzi i si gathi i ḓaho, ane makumedzwa ayo a ḓo ita uri hu vhe na vhushaka ha tshumisano kha theminaḽa dzoṱhe nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2022.

Transnet i ḓo thoma maitele a u ṋetshedza u swikela ha muthu wa vhuraru kha netiweke yayo ya zwiporo zwa zwidimela zwa u hwala thundu u bva nga ṅwedzi wa Lambamai 2022 nga u ita uri hu vhe na zwikhala kha nḓila ya dzikhontheina vhukati ha Durban na City Deep hu re fhaḽa Gauteng.

Transnet yo bveledza vhushaka ha tshumisano kha zwa mabindu na vha sekhithara ya phuraivethe u itela u tandulula thaidzo ya u tswiwa ha khebuḽu na zwiito zwa u tshinyadzwa ha netiweke ya zwiporo zwa zwidimela zwa u hwala thundu nga u shumisa thekhinoḽodzhi yo bvelaho phanḓa khathihi na u engedza vhaṅwe vhalindi vha tsireledzo.

Haya maga a tshumisano a vho thoma u sumbedza u vha na mvelelo dzavhuḓi ngauri hu vho vha na u fhungudzea zwihulu kha zwa u khakhisea ha kushumele kwa zwiporo.

Tshiimo tshine tsha si vhe tshavhuḓi tsha zwiporo zwa zwidimela zwa u endedza vhaṋameli fhano Afrika Tshipembe tshi vha na masiandaitwa o tou livhaho nahone ane a   tshinyadza matshilo a vhathu vhashu.

Ngauralo ri khou shuma ro khwaṱha u vusulusa netiweke ya zwiporo zwa zwidimela zwa u endedza vhaṋameli kha nḓila dza 10 dza ndeme.

Nḓila ya Tshipembe ngei Cape Town na ya Mabopane fhaḽa Pretoria dzo vulwa hafhu nahone dzi ḓo tevhelwa nga dziṅwe dzo salaho kha ṅwaha u ḓaho.

Tshiṅwe tsha zwikhakhisi zwihulwane kha zwa mveledziso ya thekhinoḽodzhi ya ikonomi yashu tsho vha tshilengo tshi sa ṱanganedzei kha u shandukiswa ha khasho u bva kha anaḽogo u ya kha didzhithaḽa.

Zwa u dzimiwa ha zwirathisi zwa anaḽogo zwa zwino zwo no khunyeledzwa kha vhunzhi ha mavunḓu.

Sa zwe nda ḓivhadza kha SoNA ya ṅwaha wo fhelaho, maṅwe mavunḓu a ḓo pfulutshela kha didzhithaḽa mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2022.

Sa tshipiḓa tsha haya maitele, muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u ṋea mutikedzelo kha miṱa i ine ya vha na mbuelo ṱhukhu u itela uri na yone i kone u swikela set-top box   ine ya ḓo ita uri vha kone u pfulutshela kha TV ya didzhithaḽa.

Vhalanguli vhashu vha zwa vhudavhidzani, ICASA, vha ḓo mbo ḓi thoma na zwa u rengiswa ha high frequency communications spectrum kha tshifhinga tsha vhege tharu u bva zwino.

Hezwi zwi ḓo vulela dziṅwe tshaka ntswa dza vhudzavhidzani ha ṱhingothendeleki lwa u tou thoma kha miṅwaha I fhiraho fumi.

Nga nṱha ha zwenezwo, ri ḓo leludza zwa u rumelwa nga tshihaḓu ha themamveledziso ya inthanete kha mimasipala yoṱhe nga u thomiwa ha maitelea fanaho a u ṋetshedza mimasipala thendelo.

Tshanduko hedzi dzi ḓo shandukisa mveledziso ya thekhinoḽodzhi kha shango ḽashu, zwine zwa ḓo ita uri hu vhe na tswikelelo ya inthanethe ine ya vha na luvhilo kha vhunzhi ha vhathu khathihi na u fhungudza mbadelo dza vhudavhidzani ha didzhithaḽa.

U mona na ḽifhasi ḽoṱhe, vhukoni ha u kona u kunga vhabvannḓa vha re na zwikili ndi tshone tshiga tsha u sumbedza ikonomi ya musalauno nahone ine ya vha na mvelaphanḓa.

Ngauralo ri khou fhungudza na u khwinifhadza maitele u ita khumbelo dza visa u itela uri zwa u endela fhano Afrika Tshipembe hu tshi itelwa zwa vhuendelamashango, mabindu na mishumo zwi leluwe.

Sa zwe ra ḓiimisela zwone ṅwaha wo fhelaho, sisiṱeme ya eVisa zwazwino yo no rwelwa ṱari kha mashango a 14 ane khao ha katelwa China, India, Kenya na Nigeria.

Mutevhe wa Zwikili zwa Ndeme wo shandukiswaho zwazwino wo anḓadzwa lwa u tou thoma u bva tsha ṅwaha wa 2014 nga murahu ha mushumo wo dodombedzwa wa zwa thekhiniki khathihi na vhukwamani ho angalalaho he ha vha hone na vha mabindu khathihi na vhashumi. Mutevhe uyu wo shandukiswaho u sumbedzisa zwikili zwine zwa khou ṱahela fhano shangoni u swika zwino hu tshi itelwa uri mbekanyamaitele dzashu dza zwa vhufhalali dzi elane na ṱhoḓea dza ikonomi yashu.

Tsenguluso yo fhelelaho ya nga ha mushumo wa sisiṱeme ya visa zwazwino i kati, i tshi khou rangwa phanḓa nga Mulangi Muhulu wa kale wa Muhasho wa Muno, Vho Mavuso Msimang.

Tsenguluso iyi i khou sedzesa kha khonadzeo ya u bveledza tshigwada tshiswa tsha visa tshine tsha ḓo ita uri hu vhe na nyaluwo ya ikonomi, u fana na visa dza u thoma khathihi na visa dza mushumo dzine wa shuma u henefho fhethu hune wa bva hone. Maḓi ndi tshiko tsha mupo tsha ndeme kha shango ḽashu.

Ndi a ndeme kha vhutshilo, kha mveledziso na kha nyaluwo ya ikonomi.

Ndi ngazwo ro dzhiela nṱha tshanduko dza zwiimiswa kha sia ḽeneḽi u itela uri hu kone u vha nḓisedzo yavhuḓi ya maḓi tshifhingani tshi ḓaho, vhubindudzi kha zwiko zwa maḓi khathihi na ṱhogomelo ya ndaka dzine dza vha hone zwa zwino.

Ro dzhena kha maitele a u ḓisa tshanduko kha zwiimiswa nga u maanḓafhadza Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili (DWS) khathihi na u shandukisa bodo dza zwa maḓi ro sedza kha vhuḓifhinduleli vhune dza vha naho khathihi na u vhona uri dzi khou shumela mimasipala u ya nga Maedza a Mveledziso ya Tshiṱiriki (DDM).

Hedzi tshanduko dzi khou rangwa phanḓa nga Minisṱa vha Maḓi na Vhuthathazwitzhili, vhe vha dalela tshiko tshiṅwe na tshiṅwe tsha maḓi kha shango.

Pulane yo fhelelaho ya tshandukiso i kati na u thoma u shumiswa hu tshi itelwa u fhungudza maitele a u ita khumbelo dza ḽaisentsi ya kushumisele kwa maḓi. Tshipikwa ndi u fhelisa zwa u salela murahu ha khumbelo nga ṅwedzi wa Fulwi 2022 khathihi na u khunyeledza 80% ya khumbelo dzoṱhe hu sa athu fhela maḓuvha a 90 kha ṅwaha u ḓaho wa muvhalelano.

Ho dzudzanywa milayo ya u thomiwa ha Zhendedzi ḽa Themamveledziso dza Zwiko zwa Maḓi ḽa Lushaka, nahone i ḓo anḓadzwa hu tshi itelwa uri hu vhe na vhupfiwa ha nnyi na nnyi kha ṅwedzi u ḓaho.

Sisṱeme ya vhulavhelesi ha vhunzani ha maḓi yo vhuiswa hafhu hu tshi itelwa u khwinisa zwa u kombetshedzwa ha zwilinganyi zwa maḓi kha mimasipala, khathihi na u tendela vha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili vha tshi dzhenelela afho hune tshumelo dza zwa maḓi na vhuthathazwitzhili dza vha dzi sa khou tshimbila zwavhuḓi.

Ri ḓo sengulusa hafhu mbekanyamaitele na muhanga wa zwa milayo kha u bveledzwa ha nḓowetshumo dza mbanzhe u itela u bvukulula khonadzeo khulwane ine ya nga vha hone ya zwa vhubindudzi na u sikwa ha mishumo.

Naho tshanduko dza milayo dzi tshi ḓi vha dza ndeme ngaurali kha u ita uri hu kone u vusuluswa nyaluwo ya ikonomi, nga dzone dziṋe fhedzi, a dzo ngo lingana.

Houno ṅwaha, ri khou ḓiimisela u dzhia maga ane a ḓo ri swikisa kule a u bvukulula vhukoni kha mabindu maṱuku, zwibindu zwiṱuku na mabindu a tshayanzudzanyo.

Hya ndi mabindu ane a sika vhunzhi ha mishumo khathihi na u ṋetshedza vhunzhi ha zwikhala kha vhathu vha shayaho uri na vhone vha kone u ḓitshidza.

Ro no thoma nyambedzano na vhashumisani vha zwa matshilisano sa tshipiḓa tsha maitele a thendelano dza zwa matshilisano dza u sengulusa milayo ya zwa vhashumi kha mabindu maṱuku u itela uri a kone u thola vhathu vhanzhi, ngeno nga thungo hu tshi khou ḓi bvelwa phanḓa na u tsireledza pfanelo dza vhashumi.

Tshikimu tshiswa, tsho dzudzanyululwaho nga huswa tsha khadzimiso ya masheleni tshi khou ḓo thomiwa u itela u thusa mabindu maṱuku uri a kone u vuwa hafhu nga murahu ha tshiwo tsha dwadze khathihi na khakhathi dza vhadzulapo.

Hetshi tshikimu tshiswa tsha u vuwa hafhu ha mabindu tshi katela na ngudo dze dza gudwa u bva kha tshikimu tsha kale tsha khadzimiso ya masheleni.

Tshi ḓo katela zwiimiswa zwa masheleni a mveledziso na vhaṋetshedzi vha SME vhane vha si vhe dzibannga vhane vha ḓo ṋetshedza masheleni, vha engedza tshaka dza thuso ya zwa masheleni dzine dza vha hone khathihi na u dzudzanya hafhu ṱhoḓea dzo tiwaho dza u swikela masheleni aya hu tshi itelwa u ṱuṱuwedza uri a dzhiiwe nga vhunzhi.

Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka u khou shumisana na vhashelamulenzhe vha kha nḓowetshumo hu tshi itelwa u khunyeledza tshikimu itshi nahone u ḓo ṋetshedza zwidodombedzwa hu si kale.

Ri khou sengulusa Mulayo wa zwa Mabindu, wa 1991 (Mulayo 71 wa 1991) – khathihi na tsenguluso yo angalalaho ya milayo ine ya kwama mabindu maṱuku, a vhukati na maṱuku (SMMEs) – u itela u fhungudza vhuleme ha zwa milayo kha mabindu a tshayanzudzanyo.

Hu na milayo minzhisa kha ḽino shango ine ya konḓa zwi songo tea, ine ya ita uri zwithu zwi ḓure nahone ya konḓa u i tevhedza. Hezwi zwi thivhela khamphani uri dzi aluwe khathihi na u sika mishumo.

Ngauralo, ri khou shuma ro livha kha u khwinifhadza sia ḽa zwa mabindu hu tshi itelwa khamphani dza mielo yo fhambanaho nga u shumisa vhathu vha re na vhukoni vhane vha ḓo tou shuma na fhungo ḽeneḽo kha Ofisi ya Phresidennde u itela u fhungudza milayo i konḓaho.

Arali ri tshi ṱoḓa u vhona mvelaphanḓa kha zwa u fheliswa ha tshilengo tshi vhangwaho nga milayo i songo teaho kha zwa mabindu, ri tea u vha na vhathu vha re na vhukoni vhane vha ḓo tou shuma na fhungo ḽeneḽo vha dovha hafhu vha vha na nḓila dza u kona u ḓisa tshanduko.

Ngauralo, ndo thola Vho Sipho Nkosi uri vha range phanḓa tshigwada tsha tsha u fhungudza milayo i konḓaho ya zwa mabindu kha mihasho yoṱhe ya muvhuso ngomu ofisini yanga.

Vho Nkosi vha na tshenzhemo khulwane vhukuma kha zwa mabindu, hu tshi katelwa na uri vho vhuya vha vha CEO ya Exxaro Resources, na uri zwa zwino, ndi vhone mudzulatshidulo wa Tshiimiswa tsha Mabindu Maṱuku (Small Business Institute).

Tshigwada itshi tsha milayo i konḓaho tshi ḓo ṱalusa tshanduko dza ndeme dzine dza tea u itwa kha ṅwaha u ḓaho, hu tshi katelwa na maitele a u vhona uri mihasho ya muvhuso i khou badela vhaṋetshedzi vha tshumelo na thundu nga tshifhinga tshe tsha tiwa tsha maḓuvha a 30.

Tshigwada itshi tshi ḓo dovha hafhu tsha shuma na miṅwe mihasho ya muvhuso khathihi na mazhendedzi kha u thudzela thungo zwiṅwe zwikhukhulisi zwa vhubindudzi na nyaluwo ya mabindu. Tshi ḓo dovha hafhu tsha tikedza maga ane a vha hone zwazwino a u leludza maitele ane a elana na zwa u ṅwaliswa ha ndaka, mbambadzo ya vhaukati ha mikaṋo khathihi na thendelo dza zwa u fhaṱa.

Themamveledziso ndi ya ndeme kha phaṱhululo na mvusuluso ya ikonomi yashu.

Nga u shumisa nḓila ntswa dza wana masheleni na vhukoni ho khwinifhadzeaho ha zwa thekiniki, ro dzhiela nṱha thandela dza themamveledziso u itela u tikedza nyaluwo ya ikonomi khathihi na mishumo ya khwiṋe, nga maanḓa kha sia ḽa fulufulu, dzibada khathihi na ndangulo ya maḓi.

Tshikwama tsha Themamveledziso ndi tsha ndeme ndi mushumo hoyu, hune ha vha na mukovho wa masheleni a linganaho R100 biḽioni u bva kha muhasho wa gwama kha tshifhinga tshi linganaho miṅwaha ya 10.

Tshikwama itshi zwazwino tshi khou shuma na zwiimiswa zwa muvhuso kha u dzudzanya thandela nnzhi dzi re nḓilani dzine musi dzo ṱangana dza vha dza ndeme ya masheleni a swikaho R96 biḽioni dza zwa vhudzulo ha matshudeni, dzinnḓu dza zwa matshilisano, vhudavhidzani ha ṱhingo, maḓi na vhuthathazwitzhili hu tshi katelwa na zwa vhuendi.

Hu khou lavhelewa uri thandela nnzhi dzine dza ḓo ḓisa tshanduko dza ndeme ya masheleni ane a lingana R21 biḽioni dzi ḓo thoma u fhaṱiwa kha uno ṅwaha. Kha heneya masheleni, R2.6 biḽioni ndi ine ya ḓo bva kha muvhuso ngeno iyo iṅwe yo salaho i tshi ḓo bva kha sekhithara ya phuraivethe khathihi na zwiimiswa zwa masheleni a mveledziso.

Muvhuso u ḓo ita vhubindudzi ha masheleni a u thoma ane a vha R1.8 biḽioni kha themamveledziso khulwane, zwine hezwi zwi ḓo vulela nḓila thandela dza sekhithara dza phuraivethe dza sumbe dzine dza vha na ndeme ya masheleni a linganaho R133 biḽioni.

Kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha dzimiḽioni vhane vha wanala kha vhupo ha mahayani, dzibada na dziburoho dzi ṋetshedza tswikelo kha mimaraga, zwikhala zwa mishumo na tshumelo dza zwa matshilisano.

Naho zwo ralo, vhana vhanzhi vha kha ḓi wanala vha tshi tea u dzhena milambo yo ḓalesaho u tela uri vha kone u swika zwikoloni ngeno vhareili vha mimoḓoro vha tshi tea u reila kha bada dzi sa tshimbilei uri vha kone u swika ḓoroboni i tevhelaho.

Ngauralo, ri khou engedza Mbekanyamushumo ya Maburoho a Vhupo ha Mahayani ya Welisizwe uri i kone u ṋetshedza buroho dzi linganaho 95 nga ṅwaha u bva kha dza 14 dza zwino.

Mmbi yashu ya Vhupileli ha Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANDF) ndi yone zhendedzi ḽa u ṋetshedza iyi mbekanyamushumo ya Welisizwe, nahone yo no ḓi sumbedza vhukoni vhune vhainzhiniere vha SANDF vha vha naho kha zwa u fhaṱa maburoho.

Mathomoni a vhege ino, ndo vha ndi fhaḽa muvhunduni wa Thakgalane, hune ha vha Limpopo ndi tshi khou rwela ṱari bada ntswa ine ya khou ḓo ḓisa tshanduko khulwane kha matshilo a zwitshavha zwi re henefho nga tsini. Heyi bada yo fhaṱwa hu tshi shumiswa pheivi ya mabuḽoko khathihi na zwiṅwe zwishumiswa, zwine hezwi ndi maitele ane a ita uri ri kone u fhaṱa bada dzo khwaṱhaho nga u ṱavhanya nahone dzi sa dzhiiho masheleni manzhi.

Mbekanyamushumo ya bada dza vhupo ha mahayani i ḓo shumisesa maitele a u thola vhathu vhanzhi vhane vha ḓo fhaṱa kana u vusulusa bada dza vhupo ha mahayani dza vhulapfu vhu linganaho khiḽomithara dza 685 kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru i ḓaho. Heyi mbekanyamushumo ya mabindu a vhadzulapo, i ḓo katela bada dza tswikelo dza ngei Limpopo na Eastern Cape, zwa u khwiṋifhadzwa ha bada u bva kha dza giravhulo u ya kha dza tshigonṱiri fhaḽa Free State na North West, khathihi na khwiṋifhadzo dza vhukoni ha mashumele na khwiṋifhadzo dza bada dza vhuṱumani fhaḽa Western Cape.

Muvhuso wo thoma na maitele a u ṋetshedza Thandela ya Maḓi ya uMzimvubu.

Thandela iyi yo vhumbwa nga damu ḽa Ntabelanga na ḽa Lalini, themamveledziso dza tsheledzo na tshiimiswa tsha muḓagasi u bvaho kha maḓi, tshiimiswa tsha u kunakisa maḓi tsha Ntabelanga khathihi na themamveledziso ya u ṋetshedzwa ha maḓi nga vhunzhi a tshi ya kha zwitshavha zwa nga tsini.

Ḓuvha ḽa u vala ḽa maitele a u thoma a thendara ane a ḓo vha na zwipiḓa zwivhili, ndi ḽine ḽa ḓo vha nga vhuya ṅwedzi uno, hune vhawini vha thendara iyi vha ḓo ḓivhadzwa nga ṅwedzi wa Khubvumedzi 2022.

Muvhuso u khou thoma maitele maswa a u ṋetshedza themamveledziso dza zwa matshilisano u itela u tandulula thaidzo dzine dza kwama nḓisedzo ya themamveledziso dza zwikolo.

Maitele aya a ḓo tandulula thaidzo dza tshilengo, u ṋetshedzwa masheleni na ndambedzo, vhunzani ha nḓisedzo, u tholwa ha vhathu vhanzhi na ṱhogomelo ya themamveledziso dzenedzo.

Aya maitele maswa a nḓisedzo ndi one ane a ḓo ḓivhadza Tshiendedzi tsha Mishumo yo Khetheaho, hu tshi khou shumiwa na Zwiimiswa zwa Masheleni a Mveledziso zwine zwa ḓivhea khathihi na sekhithara ya phuraivethe u itela u ṋetshedza themamveledziso ya pfunzo ya zwikoloni.

Haya maitele a khou thoma u shumiswa kha zwikolo zwi re fhaḽa Northern Cape na Eastern Cape.

Kha ṅwaha wo fhelaho, muvhuso wo fhaṱa u tshi bvela phanḓa kha pulane dzawo dza Hydrogen SA dza u dzhia maga mahulwane a u vhea Afrika Tshipembe phanḓa sa ḽone murangaphanḓa ḽifhasini kha uyu maraga muswa.

Hezwi zwi katela mveledziso ya Hydrogen Society Roadmap kha tshifhinga tsha miṅwaha ya fumi i ḓaho khathihi na Green Hydrogen Strategy ya fhaḽa Northern Cape, dzine dza tikedza mveledziso ya phaiphi dza geseluḓi dza mutengo u linganaho R270 biḽioni.

Tshinyalelo ye ya vhangwa nga u tswiwa ha mutale na khebuḽu kha themamveledziso dzashu dzi fanaho na dza muḓagasi, zwidimela na dziṅwe tshumelo dza ndeme ndi khulwane vhukuma. Ri ḓo dzhia vhukando ho khwaṱhaho hounu ṅwaha nga u shumisa zwa u kombetshedzwa ha milayo ho khwinifhadzwaho khathihi na nga u thoma u shumisa maṅwe maga a u langa zwa u rengiswa kana u rengiselwa nnḓa ha mutale uyo.

Thikho ya ndeme ya ERRP yashu ndi u vusulusa mutheo washu wa zwa vhumagi na u bveledza nḓowetshumo dza mbambadzelannḓa dzine dza vha kha maimo a fanaho na a dziṅwe dza ḽifhasi.

Kha ṅwaha wo fhelaho, ro rwela ṱari pulane ntswa khulwane dza kha nḓowetshumo ya tsimbi, fanitshara na tshumelo dza zwa mabindu a ḽifhasi.

Nga kha hedzi pulane, mabindu, muvhuso na vhashumi vha khou shumisana u itela u engedza vhubveledzi khathihi na u sika mishumo minzhi kha sekhithara.

Kha sekhithara ya zwiambaro, vhunzhi ha mavhengele o ḓivhadza pulane khulwane vhukuma dza u rengisa zwibveledzwa zwi bvaho fhano hayani.

Ḽiṅwe ḽa haya mavhengele ḽine ḽa vha Foschini, ndi ḽone ḽo rungaho heyi suthu ye nda i ambara ṋamusi kha ḽimaga ḽavho ḽiswa ḽa zwiambaro zwa mushumo kana vhuṱambo, ine ya pfi Prestige Epping.

Kha miṅwaha miṱanu yo fhelaho, zwirengiswa zwoṱhe zwa Foschini Group zwi fhiraho 80% zwo vha zwi tshi bva kha mashango a Vhubvaḓuvha. Ṋamusi, zwirengiswa zwavho zwi linganaho hafu, zwo bveledzwa fhano hayani.

Hezwi zwienda zwa mukumba wa vhukuma zwe nda ambara, zwo itwa nga miraḓo ya dzangano ḽa Mbumbano ya Vhashumi vha Mikumba na zwi Elanaho u bva fhaḽa Bolton Footwear hune ha vha ḓoroboni ya Cape Town na ngei Dick Whittington Shoes hune ha vha fhaḽa Pietermaritzburg.

Miṅwaha i linganaho miṋa yo fhelaho, ro ḓivhetshela tshipikwa tsha u kuvhanganya masheleni a linganaho R1.2 thiriḽioni ya vhubindudzi vhuswa kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

Nga tshifhinga tsha Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe nga ṅwedzi wa Ḽara 2020, ro vha ro no swikela masheleni a linganaho R776 biḽioni nga pfulufhedziso dza zwa vhubindudzi.

Ṅwedzi u ḓaho, nga ḽa 24 Ṱhafamuhwe, ri ḓo vha ri tshi khou fara Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe wa vhuṋa fhaḽa Johannesburg.

Ri ḓo sumbedzisa zwikhala zwinzhi zwa vhubindudzi zwine zwa vha hone fhano zwenezwo musi Afrika Tshipembe ḽi tshi khou thoma u vutsheledza u bva kha dwadze ḽa COVID-19, hune ra ḓo dovha ra vhiga hafhu murahu nga ha mvelaphanḓa ya pfulufhedziso dza tshifhinga tsho fhelaho.

Nga murahu ha tsheo dza Muṱangano wa Mbumbano ya Afrika, mafheloni a vhege yo fhiraho, zwa mbambadzo zwazwino zwi nga bvela phanḓa nga fhasi ha thendelano dza Mbambadzo yo Vhofholowaho ya Dzhango ḽa Afrika.

Khamphani dza Afrika Tshipembe dzo ḓiimisela u shela mulenzhe zwihulwane nga u dzhia zwikhala zwine zwa khou vha hone zwa u ṋewa tshikhala tsha tswikelo kha miṅwe mimaraga ya Afrika.

Thendelano dza Mbambadzo yo Vhofholowaho ndi dza nga uri Afrika ḽi dzhie vhuḓifhinduleli ha vhumatshelo haḽo na u alusa ikonomi yaḽo nga u ṱavhanya.

Ri ḓo bvela phanḓa na u lwela zwa u ḓiimisa nga ḽoṱhe ha dzhango ḽa Afrika kha zwa mutakalo, nga tshumisano na maṅwe mashango a Afrika khathihi na vhashumisani vha dzitshaka u itela u tikedza zwa u khwaṱhiswa ha vhukoni ha dzhango kha u lwa na zwiwo zwa madwadze.

Ri ḓo engedza nungo dzashu dza u bveledza vhukoni ha Afrika ha u maga khaelo.

Ro no ita mvelaphanḓa khulwane fhano Afrika Tshipembe.

Zwazwino ri na khamphani mbili dza fhano Afrika Tshipembe; Aspen na Biovac dzine dza vha na khonṱhiraka ya u bveledza khaelo dza COVID-19. Ho ḓivhadzwa dziṅwe thandela mbili dza u ḓadzisa dza u maga khaelo.

U ḓadzisa kha zwenezwi, ri na vhukoni ho fhelelaho ha u bveledza zwithusamufemo fhano hayani, sanithaiza dza zwanḓa, maski ya tshifhaṱuwo ya maimo a nṱha kha zwa mishonga khathihi na magiḽafu hu tshi katelwa na mishonga ya phodzo na ya u dzidzivhadza.

Hovhu vhukoni ha u bveledza zwithu izwi zwine zwa ḓura masheleni a dzibiḽioni dza dzirannda nga ṅwaha, ho dzudzanywa nga tshifhinga tshi sa swiki miṅwaha mivhili.

Zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe zwo swika he zwa rengiselwa nnḓa na kha maṅwe mashango a Afrika, zwe zwa engedza nḓisedzo ya ndeme khathihi na u engedza mishumo kha vhaswa vha Afrika Tshipembe.

Musi ri tshi khou thusa nḓowetshumo dzine dza vha hone zwazwino uri dzi aluwe, ri khou dovha hafhu ra bveledza zwikhala zwiswa zwa nyaluwo na u sika mishumo.

Muvhuso na sekhithara ya phuraivethe zwo shumisana zwavhuḓi u itela u alusa sekhithara ya tshumelo dza zwa mabindu dza ḽifhasi u bva kha u vha tshigwada tshiṱuku tsha khamphani u ya kha u vha bindu ḽi ḓivheaho ḽifhasini.

Sekhithara ya tshumelo dza zwa mabindu a ḽifhasi i kha nḓila yoneyone ya u sika mishumo miswa i linganaho 500 000 kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

Sekhithara ya mbanzhe i na vhukoni ha u nga sika mishumo miswa i linganaho 130 000.

Ngauralo, ri khou fhungudza maitele a zwa milayo u itela uri sekhithara ya mbanzhe na yone i kone u shuma zwavhuḓi u fana na kha maṅwe mashango a fanaho na shango ḽa Lesotho.

Vhathu vhashu vha re ngei Eastern Cape, KwaZulu-Natal khathihi na huṅwe fhethu vho ḓilugisela u lima tshiliṅwa hetshi tsha kale na kale vha fhedza nga u tshi ḓisa kha mimaraga tsho no vha kha zwivhumbeo zwiswa.

Ikonomi ya zwa matshilisano, hu tshi katelwa na fhethu ha u alusa vhana vhaṱuku, vhunese, vhushumelavhapo na tshumelo dza zwitshavha, zwi na vhukoni vhuhulwane hu si ha u sika mishumo fhedzi, na ha u ṋetshedza tshumelo dza ndeme dzine zwitshavha zwa dzi ṱoḓa.

Dziṅwe dza nḓowetshumo dzo aluwaho dza fhano shangoni na dzone dzi na zwinzhi zwine dza nga ita kha u khwinifhadza vhukoni ha zwa nḓowetshumo na vhumagi ha shango ḽashu.

Sekhithara ya zwa vhulimi i na vhukoni vhuhulwane ha u sika mishumo kha zwiliṅwa zwi fanaho na siṱirasi, nḓirivhe thethe kana dzo omiswaho, mitshelo ya sabuṱuropika, maafukhada, mutshelotshelwana na nḓuhu.

Pulane khulwane kha nḓowetsho dza swigiri na vhufuwakhuhu dzi khou shela mulenzhe zwihulwane kha vhubindudzi vhune ha khou engedzea, khwiṋifhadzo kha zwa vhubveledzi khathihi na tshanduko.

U itela u kunga vhabindudzi kha zwa minerala i bvaho fhasi mavuni ine ya khou ṱoḓea kha ikonomi ntswa ya ḽifhasi, hu si kale ri ḓo vha ri tshi khou khunyeledza pulane dzashu dza u ita ṱhoḓisiso dza zwa migodi.

Ri ḓo bvela phanḓa na u tikedza mveledziso ya nḓowetshumo ya gese i bvaho maḓini, sa izwi i na vhukoni vhuhulwane ha u sika mishumo khathihi na mveledziso ya ikonomi nga u angaredza.

Ri ḓo vhona uri hezwi zwi khou itiwa hu tshi tevhedzwa milayo ya zwa mupo khathihi na miṅwe milayo ya shango, khathihi na uri afho hune ha vhonala hu na khuḓano, ri shumisane u itela u dzi tandulula ri tshi itela shango ḽashu na vhathu vhaḽo.

Ri khou tshila tsha ḽiṅwe ḽa madzingu ḽifhasini ane o kwamea vhukuma nga tshanduko ya kilima.

Ri dzulela u ṱangana na thaidzo ya gomelelo, miḓalo na zwiṅwe zwiwo zwa mutsho wo kalulaho zwine zwa elana na thempheretsha ya ḽifhasi i re nṱhesa. Zwenezwino, miḓalo i kha ḓi tou bva u kwama vhunzhi ha mavunḓu nga nḓila ine ya si vhe yavhuḓi hu tshi katelwa vunḓu ḽa KwaZulu-Natal, Gauteng na Eastern Cape.

Hezwi zwo no ḓi vhanga tshinyalelo khulwane vhukuma kha themamveledziso na nḓila dza u ḓitshidza ngadzo.

Kha ṅwaha wo fhelaho, ro vha na mvelaphanḓa khulwane kha nndwa ya u lwa na tshanduko ya kilima, nahone, tshiṅwe tshifhinga, ro kona u vhona ikonomi yashu i tshi khou shuma zwavhuḓi.

Lwa u tou thoma, zwipikwa zwashu zwa nga ha kilima zwi khou elana na u fhungudzwa ha mufhiso nga 1.5°C.

Hetshi ndi tshipikwa tshe mashango oṱhe a tendelana khatsho sa tshipiḓa tsha Thendelano dza Paris dza nga ha Kilima, nahone ndi zwa ndeme u thivhela masiandaitwa o kalulaho a tshanduko ya kilima.

U bva tshe nda thoma Khomishini ya nga ha Kilima Ofisini ya Phresidennde ṅwaha muthihi wo fhelaho, yo no ita mushumo  u vhonalaho wa u tikedza tshanduko i pfalaho ya u ya kha ikonomi ya tshifhinga tshilapfu, i katelaho vhoṱhe, yo khwaṱhaho nahone ine ya vha na gesepfuḓi ṱhukhu.

Kha muṱangano wa ḽifhasi wa nga ha tshanduko ya kilima we wa farelwa fhaḽa Glasgow ṅwaha wo fhelaho nga ṅwedzi wa Lara, Afrika Tshipembe ḽo vha na thendelano ya ḓivhazwakale ya masheleni a linganaho R131 biḽioni na mashango a European Union, France, Germany, United Kingdom na the United States.

Vhushaka hovhu ho raloho vhune ha vha ha u tou thoma vhu ḓo katela u shandukisa zwipikwa na fulufulu ḽine ḽa shumiswa kha zwiṅwe zwa zwiṱitshi zwi shumisaho malasha zwine zwa khou swika magumoni a vhutshilo hazwo, khathihi na u sika mishumo miswa hu tshi itelwa vhashumi na zwitshavha zwine zwa vha zwone zwo kwameaho vhukuma nga tshanduko iyi.

U itela u vhona uri Afrika Tshipembe ḽi khou kona u wana mbuelo dzo fhelelaho dza hovhu vhushaka khathihi na vhuṅwe, ndo thola Vho Daniel Mminele, vhe vha vha vhe Muthusamuluvhisi wa kale wa Reserve Bank, sa vhone Murangaphanḓa wa Tshigwada tsha u Shuma tsha Masheleni a zwa Kilima ngomu Ofisini ya Phuresidennde uri vha range phanḓa zwa u kuvhanganyiwa ha masheleni hu tshi itelwa zwa mupfuluwo washu u pfalaho.

Arali wa langwa nga nḓila yavhuḓi, mupfuluwo uyu wa zwa fulufulu u ḓo vhuedza vhathu vhoṱhe.

Vhubveledzi ha fulufulu ḽi vusuluseaho vhu ḓo ita muḓagasi u sa ḓure nahone u vhe nga nḓila in era nga ḓitika ngawo, nahone hezwi zwi ḓo ita uri nḓowetshumo dzashu dzi vhe dza maimo a nṱha ḽifhasini.

Zwa u bindudza kha mimoḓoro ya muḓagasi na geseluḓi zwi ḓo ita uri Afrika Tshipembe ḽi kone u swikela vhumatshelo ha fulufulu ḽo kunaho ḽifhasini.

Ri ḓo kona u engedza nḓowetshumo yashu ya zwa migodi kha minerala ya ndeme ine ya vha minerala ya fulufulu ḽo kunaho, u fana na puḽatinamu, vanadiamu, khobalti, koporo, manganisi na ḽithiamu.

Ri dovha hafhu ra vha na tshikhala tsho khetheaho kha zwa geseluḓi i sa tshinyadzi mupo musi ho sedzwa zwiko zwashu zwa masana a ḓuvha na muya zwine zwa vha zwa maimo a nṱha ḽifhasini khathihi na thekhinoḽodzhi yapo na vhukoni.

Haya maga oṱhe, u bva kha u shandukiswa ha milayo u ya kha thikhedzo ya dziSMME, vhubindudzi kha themamveledziso khathihi na u bvelela ha sekhithara ntswa, zwoṱhe zwi ḓo ṱuṱuwedza tshanduko kha nyaluwo ya ikonomi ine ya khou itiswa nga nyaluwo ya sekhithara ya phuraivethe kha miṅwaha i ḓaho.

Fhedziha, ri a zwi ḓivha uri naho hu tshi nga vha na nyimele yavhuḓi ya zwa mabindu khathihi na tshikalo tsha u aluwa ha ikonomi nga luvhilo, zwi ḓo dzhia tshifhinga uri sekhithara ya phuraivethe i kone u sika mishumo hu tshi itelwa dzimiḽioni dza vhathu vha Afrika Tshipembe vhane vha khou i ṱoḓa vhukuma.

Tshipikwa tshashu ndi u sa sia muthu na muthihi murahu.

Ndi ngazwo ri tshi khou engedza mishumo yo engedzedzwaho ya muvhuso na ya matshilisano.

Nṱha mbili dza u thoma dza mbekanyamushumo ya Magavhelo a zwa Mishumo ya Phuresidennde ye ya rwelwa ṱari nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2020 dzo tikedza zwikhala zwi fhiraho 850 000.

Vhathu vha fhiraho 80% vhe vha shela mulenzhe vho vha vhathu vhaswa, ngeno vha fhiraho 60% ho vha vhafumakadzi.

Yo tikedza vhafumakadzi vhane vha kha ḓi vha vhaṱuku u fana na VhoTracy Nkosi vha bvaho fhaḽa Springs, vhe vha ḓo tholwa sa muthusi kha zwa pfunzo fhaḽa Tshikoloni tsha Phuraimari tsha Welgedag vhe vha amba uri hetshi tshikhala tsho vha ṱuṱuwedza uri vha bvele phanḓa na u guda kha sia ḽa zwa pfunzo.

Yo dovha hafhu ya tikedza Vhomme Nosipho Cekwana u bva fhaḽa Impendle kha ḽa KwaZulu-Natal vhe vha shumisa vautshara yavho ya zwa vhulimi vha renga ngayo mavhele, manyoro na zwiḽiwa zwa zwifuwo zwavho.

Tshivhaloguṱe tsha vhathu vhane vha tea u vhuelwa tshi ḓo engedzea hu si kale tsha vho fhira miḽioni nthihi ya MaAfrika Tshipembe.

Hezwi zwi katela vhathu vhaswa vhane vha fhira hafu ya miḽioni vhe vha tholwa sa vhathusi kha zwa pfunzo, zwe zwa ita uri i vhe mbekanyamushumo khulwanesa ya u thola vhathu vhaswa lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale yashu.

Magavhelo a zwa mishumo a ḓo dovha hafhu a ita uri Muhasho wa Muno u kone u thola vhaswa vha si na mishumo vha linganaho 10 000 vhane vha ḓo shuma u shandukisa rekhode dze dza vhulungwa nga u tou ṅwala kha mabambiri uri dzi vhe dza didzhithaḽa, zwine zwa ḓo engedza zwikili zwavho khathihi na u shela mulenzhe kha u ita uri tshumelo dza vhadzulapo dzi vhe dza musalauno.

Tshikwama tsha zwa Mishumo ya Matshilisano tshi ḓo sika zwiṅwe zwikhala zwa mishumo ya u ḓadzisa zwi linganaho 50 000 hu tshi shumiswa vhukoni ha madzangano ane a sa vhe a muvhuso kha masia a fanaho na vhulimi ha vhupo ha dziḓoroboni, u aluswa ha vhana vhaṱuku, vhutsila ha tshitshavha khathihi na u lwa na zwiito zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu.

Nga nṱha ha u engedza mishumo ya muvhuso, ri khou dovha hafhu ra ṋetshedza thikhedzo kha vhathu vhaswa ya u vha lugisela zwa mushumo khathihi na u vha ṱumanya na zwikhala.

U itela u ṱuṱuwedza zwa u tholwa ha vhathu nga vha mabindu maṱuku, ri khou ḓo engedza ndeme khathihi na u khwaṱhisa maitele a u shela mulenzhe kha zwa Magavhelo a Muthelo wa Vhatholi.

Lwa tshifhinga tsha miṅwaha minzhi, hezwi zwo vha yone nḓila yavhuḓi ya u ṱuṱuwedza khamphani uri dzi thole vhaṱoḓi vha mishumo vhaswa. Tshanduko kha magavhelo aya dzi ḓo ita uri zwi leluwe, nga maanḓa kha vha mabindu maṱuku uri a thole vhathu vhaswa.

Minisṱa wa Gwama vha ḓo ḓivhadza zwidodombedzwa zwa tshanduko idzi kha mugaganyagwama wavho.

Ri khou ita khuwelelo kha khamphani dzoṱhe ya uri dzi tikedze aya maga, dzi dzhie magavhelo aya u itela uri dzi kone u ṋetshedza vhathu vhaswa tshikhala kha ḽifhasi ḽa zwa mishumo.

Puḽatifomo ya SAYouth.mobi ya vhaṱoḓi vha mushumo vhane vha kha ḓi vha vhathu vhaswa yau ri vha kone u swikela zwikhala na thikhedzo zwazwino yo no vha na vhathu vhaswa vha Afrika Tshipembe vhane vha swika 2,3 miḽioni vhe vha ḓiṅwalisa.

Kha havha vhathu, vhaṅwe vhavho vha fhiraho 600 000 vho no ḓi dzheniswa kha zwikhala zwa mushumo.

Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka yo vusuluswaho i ḓo thola tshigwada tsha u thoma tsha vhaswa vha linganaho 50 000 kha ṅwaha u tevhelaho, zwine ha ḓo vha u sikela vhaswa zwikhala zwauri vha kone u shela mulenzhe kha zwitshavha zwavho, u bveledza zwikili zwavho khathihi na u engedzea khonadzeo ya u nga tholwa.

Muhasho wa Pfunzo dza Nṱha na Vhugudisi u ḓo thola matshudeni vha magudedzi a TVET vhane vha kha ḓi tou bva u khunyeledza pfunzo dzavho dza nṱha vhane a vha athu wana mishumo vha linganaho 10,000 u bva nga ṅwedzi wa Lambamai 2022.

Musi ndi tshi khou lugisela heyi SoNA, ndo thuswa nga vhaswa vhavhili vha Afrika Tshipembe vhane vha khou shuma lwa tshifhinganyana vha tshi itela u wana tshenzhemo ya mushumo kha Ofisi ya Phresidennde vhane vha vha Vho Naledi Malatji na Vho Kearabetswe Mabatle.

Vho nṱalutshedza nga ha vhuṱungu vhune ha pfiwa nga vhathu vhaswa vhane vha ḓiwana vhe na ndalukano, fhedzi vha si na mushumo nga mulandu wa uri a vha na tshenzhemo ya mushumo.

Hezwi zwi mbo ḓi kombetshedza vhunzhi havho uri vha ye kha shume mishumo ine ya sa elane na zwe vha zwi gudela.

Maga haya oṱhe e nda a bvisela khagala, ndi a ndeme kha u ṋetshedza vhaswa tshikhala tsha u wana tshenzhemo ya mushumo ine vha i ṱoḓa u itela uri vha kone u dzhia ḽiga ḽa u thoma vha tshi livha kha maraga wa zwa mishumo.

Ri khou ita khuwelelo kha sekhithara ya phuraivethe ya uri na yone i tikedze maga aya na uri, hune zwa konadzea, vha litshe zwa u ṱoḓa tshenzhemo sa ṱhoḓea ya u tholwa u itela u ṋea vhunzhi ha vhaswa u ya nga hune zwa nga konadzea ngaho mushumo wavho wa u thoma.

Musi ri tshi khou shuma ro livha kha u alusa ikonomi khathihi na u sika mishumo, ri ḓo dovha hafhu ra engedza thikhedzo kha miṱa yo shayaho u itela u vhona uri a hu na muthu na muthihi kha ḽino shango ane a tea u konḓelela vhuṱungu na u shonedzwa nga nḓala.

Sisiṱeme yashu ya tsireledzo kha zwa matsilisano ndi iṅwe ya mvelaphanḓa khulwanesa ya muvhuso washu wa demokirasi nahone i swikelwa nga vhathu vha linganaho 18 miḽioni ṅwedzi muṅwe na muṅwe.

Arali hu songo tou vha thikhedzo iyi, vhaṅwe vhathu hafhu vha linganaho miḽioni vho vha vha tshi ḓo tshila nga vhushai.

U tou bva tshe COVID-19 ya thoma, Magavhelo a Ṱhaḓulo ya Matshilisano kha Thambulo o ṋetshedza thikhedzo kha vhathu vha linganaho miḽioni dza fumi vha si na mishumo vhe vha kwamea nga nḓila ine ya si vhe yavhuḓi nga masiandaitwa a dwadze iḽi.

Vhaṅwe vhathu vho shumisa masheleni ayo kha u ḓithomela mabindu avho.

Vho Thando Makhubu vha bvaho Soweto vho ṱanganedza masheleni aya a magavhelo a linganaho R350 lwa tshifhinga tsha miṅwedzi ya sumbe ṅwaha wo fhelaho he vha a vhulunga vha tshi itela u vula vhengele ḽa u rengisa ḽine zwazwino ḽo thola vhathu vhaṋa.

Vho Lindokuhle Msomi, mubveledzi wa theḽevisheni a sa shumi ane a bva fhaḽa Hosiṱeḽe ya KwaMashu, vho vhulunga magavhelo avho a R350 e vha a ṱanganedza lwa miṅwedzi ya ṱahe uri vha kone u thoma tshitolo tshine vha rengisela zwiḽiwa zwo bikwaho khatsho khathihi na u ṱunḓela muṱa wavho.

Naho yo ḓi vha na thuso khulwane, ri tea u zwi dzhiela nṱha uri ri khou ṱangana na vhuleme vhuhulwane siani ḽa zwa masheleni.

Tshiimo tshine tsha si tshavhuḓi itsha zwa masheleni tshi ḓo vhaisa vhashai zwihulwane nga mulandu wa u tsela fhasi vhunzani ha tshumelo dza fhasisa dzine vha ḓitika ngadzo.

Nga mulandu wa u vhona mbuelo dzo khwaṱhisedzwaho dza magavhelo aya, ri ḓo dovha hafhu ra engedza tshifhinga tsha u ṋetshedzwa ha magavhelo aya nga ṅwaha muthihi, u vhuya u swika mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2023.

Nga tshenetshi tshifhinga, ri ḓo ḓidzhenisa kha zwa vhukwamani ho angalalaho khathihi na mushumo wo dodombedzwaho wa zwa thekhiniki u itela u ṱalusa dziṅwe nḓila dza khwine dzine dza nga ima vhuimoni ha gavhelo iḽi.

Thikhedzo iṅwe na iṅwe ya tshifhinga tshi ḓaho i tea u thoma ya fhira nga fhasi ha ndingo dza u vhona arali i tshi nga kona u swikelwa, nahone a i tei u ima vhuimoni ha tshumelo dza ndeme kana ya ḓa nga nḓila ine ha ḓo vha u shumiswa ha masheleni nga nḓila ine zwa sa ḓo konadzea u bvela phanḓa nayo lwa tshifhinga tshilapfu.

Zwi kha ḓi vha tshipikwa tshashu u vha na thikedzo ya fhasisa kha avho vhane vha na ṱhoḓea khulwane.

Zwa u engedza tswikelo kha mavu ndi zwa ndeme kha ndingedzo dzashu dza u fhungudza nḓala na u ṋetshedza vhathu nḓila dzi pfalaho dza u ḓitshidza ngadzo.

Ri khou bvela phanḓa na tshandukiso ya mavu u ya nga Ndayotewa nahone ri khou lavhelela u ṱanganedzwa ha Mulayotibe wa Mukovho kha uno ṅwaha.

Zwa u vhumbiwa ha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya zwa Vhulimi na Tshandukiso ya Mavu zwi ḓo khunyeledzwa ṅwaha uno.

Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Themamveledziso u ḓo khunyeledza zwa u ṋetshedzwa ha hekhithara dza 14 000 dza mavu a muvhuso kha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Dzinnḓu.

Ri na mavu a zwa vhulimi o linganaho u tikedza dzimiḽioni dza vhafuwi vhaṱuku vhane vha khou shuma zwavhuḓi kha nḓowetshumo ya vhufuwakhuhu, zwifuwo, mitshelo na miroho.

Nga kha mbekanyamushumo ya Magavhelo a Vhatholi ya Phresidennde na Tshikwama tsha Tshumisano, vhalimi vha fhiraho 100 000 vho no wana vautshara dza zwishumiswa zwa vhulimi u swika zwino u itela uri vha engedze vhubveledzi havho.

Hetshi tshikimu tsho sumbedzisa uri tshi khou shuma zwavhuḓi nahone tshi khou ḓisa zwivhuya.

Sekhithara ya zwa vhulimi yo dovha hafhu ya dzhiela nṱha ndeme ya u tikedza vhalimi vhaṱuku khathihi na u vha dzhenisa kha sisiṱeme dza u renga na u rengisa.

Nga kha pulane khulwane ya swigiri, nḓowetshumo iyi yo ṋetshedza masheleni a linganaho R225 miḽioni kha vhalimi vhaṱuku vha movha vha fhiraho 12 000 sa tshipiḓa tsha pfulufhedziso ya R1 biḽioni ya u tikedza vhalimi vha vharema.

Ri khou ḓo engedza zwa u ṋetshedzwa ha vautshara dza zwishumiswa zwa vhulimi khathihi na u ita khuwelelo kha dziṅwe sekhithara uri dzi dzhenele haya maga u itela uri ri roṱhe ri kone u swikela 250 000 ya vhalimi vhaṱuku ṅwaha uno.

A hu na na nungo yashu na nthihi ya u vusulusa ikonomi yashu ine ya ḓo bvelela arali ri sa khou lwa na thaidzo ya zwiito zwa vhuaḓa ra vhu fhelisa lwa tshoṱhe.

U tou bva tshe uno ṅwaha wa thoma, ndo no ṋetshedzwa zwipiḓa zwa u thoma zwivhili zwa muvhigo wa Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Zwiito zwa u Dzhenelelwa ha Muvhuso nga Vhathu vha Nnḓa ye ya vha i tshi khou rangwa phanḓa nga Muhaṱuli Muhulwane wa Tshifhinganyana Vho Raymond Zondo.

Naho hu na uri khunyeledzo yo fhelelaho i tshi kha ḓi tea u ṋetshedzwa mafheloni a uno ṅwedzi, zwipiḓa zwivhili zwa u thoma zwa muvhigo uyu zwi tou zwi bvisela khagala uri nangoho ho vha hu na zwiito zwa u dzhenelelwa ha muvhuso nga vhathu vha nnḓa.

Hezwi zwi amba uri zwiimiswa zwa muvhuso khathihi na mabindu a muvhuso (SOEs) zwo vha zwo dzhenelwa nga netiweke ya zwigevhenga zwe zwa vha zwo ḓiimisela u tswa tshelede ya muvhuso zwi tshi itela u ḓivhuedza.

Heyi mivhigo yo sumbedzisa nga vhuḓalo masiandaitwa a vhavhaho a hezwi zwiito zwa vhugevhenga kha South African Airways, Transnet, Denel, South African Revenue Service (SARS) na Government Communications.

Zwa u dzhenelelwa ha muvhuso nga vhathu vha nnḓa zwo vha na masiandaitwa a re khagala nahone a vhavhaho kha matshilo a vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, fhedzi nga maanḓa kha avho vho shaesaho khathihi na miraḓo ya zwitshavha zwashu i songo tsireledzeaho.

Zwo ita uri vhukoni ha Muvhuso ha u ṋetshedza tshumelo khathihi na u swikela ndavhelelo na pfanelo dza vhathu u ya nga ndayotewa vhu fhungudzee.

Zwa zwino ri tea u ita zwoṱhe zwine ra nga kona u vhona uri zwithu izwi a zwi tsha dovha hafhu zwa bvelela.

Vhuḓifhinduleli hanga ndi u vhona uri muvhigo wa khomishini u khou dzhielwa nṱha nga nḓila yavhuḓi nahone yo teaho.

Ndi ḓo ṋetshedza pulane ya zwine zwa ḓo tea u itwa nga ha themendelo dza khomishini hu sa athu swika ḓuvha ḽa 30 Fulwi.

Sa zwine muvhigo wa khomishini wa u thoma wa khou themendela ngaho, ri ḓo khwaṱhisa sisṱeme dza u tsireledza tsevhi, sa vhathu vhane vha vha vha ndeme kha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa nahone vhane vha vhea matshilo avho khomboni khulwane nga u vhiga zwiito zwo khakheaho.

Ri khou ita tsenguluso yo dodombedzwaho ya milayo yoṱhe yo teaho khathihi na ṱhoḓisiso ya nga ha mbambedzo ya miṅwe milayo hu tshi itelwa u khwaṱhisa milayo ya u tsireledza tsevhi.

Mazhendedzi a khombetshedzo ya milayo o teaho a khou dzhia maga o teaho a u amba nga ha thaidzo dzi re khagala dza nga ha u tsireledzea ha tsevhi.

Vhunzhi ha vhathu na dzikhamphani dze khomishini ya wana uri dzi na mulandu wa u vha na vhuḓifhinduleli ha zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso, zwa zwino vha tea u dzhielwa vhukando.

Ndi na fulufhelo ḽo fhelelaho kha vha Maanḓalanga a zwa Vhutshutshisi ha Lushaka (NPA) ḽa uri vha ḓo bvela phanḓa na dziṅwe ṱhoḓisiso dze dza themendelwa nga khomishini, na uri vha ḓo sengisa miraḓo ya netiweke ya zwa vhugevhenga ye ya dzhenelela kha muvhuso ya fhedza nga u dzhia ndango ya shango nga u ṱavhanya.

Khethakanyo ya zwa Ṱhoḓisiso ya NPA zwazwino yo ḓiimisela u ita mushumo wayo, nahone ho vhumbiwa tshigwada tsho tou livhanaho na zwenezwo zwa u sala murahu milandu iyi.

Ri khou ḓo thola murangaphanḓa muswa wa Khethekanyo ya zwa Ṱhoḓisiso nga murahu ha u litsha mushumo ha Muambeli Vho Hermione Cronje.

Khwiniso ya milayo ya Khomishini ya u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso ye ya itwa nga ṅwedzi wa Fulwi 2020, yo ṋea maanḓa kha zwa u kovhana mafhungo vhukati ha Khomishini na mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo.

Hedzi khwiṋiso dzo dovha hafhu dza tendela u tholwa ha vhashumi vha kha Khomishini ya u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso nga mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo.

Hedzi mbetshelwa dza u ṋea maanḓa dzo livhisa vha Khethekanyo ya Ṱhoḓisiso kha uri vha kone u sala murahu ṱhoḓisiso dzine dza khou bva kha khomishini nga nḓila yo fhelelaho.

Ro ṱanganedza nga nḓila yavhuḓi thuso ya thikhedzo u bva kha sekithara ya phuraivethe ya u ṱoḓa u thusa nga u ṋetshedza zwikili zwine ra sa vhe nazwo kha muvhuso u itela uri hu kone u vha na ṱhoḓisiso khathihi na u sengiswa ha milandu iyi ya vhugevhenga.

U itela u khwaṱhisedza uri vha maanḓalanga a zwa vhutshutshisi vha khou dzulela u ita mushumo na vhuḓifhinduleli havho ho teaho u ya nga ndayotewa khathihi na u vhona uri hu khou vha na u ita zwithu khagala, ri khou bveledza muhanga wa tshumisano na vha sekhithara ya phuraivethe une wa ḓo langwa nga Vhufaragwama ha Lushaka.

Hu dovha hafhu ha vha na nyambedzano dzine dza khou bvela phanḓa na vha Vhulamukanyi dza nga ha vhumbiwa ha khothe dzo khetheaho dza nga ha milandu ya u dzhenelelwa ha muvhuso nga vhathu vha nnḓa khathihi na miṅwe milandu ya zwiito zwa vhuaḓa.

Musi ro ralo u dzhia maga o khwaṱhaho a u fhelisa zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha muvhuso, ri a zwi ḓivha uri nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa i kha ḓi vha kule na u fhela.

Musi sa shango ro vha ri tshi khou tambula nga tshinyalelo ya dwadze ḽa COVID-19, khamphani na vhathu vho vha vha tshi khou songa mutumba na vhashumeli vha muvhuso uri vha kone u fhura muvhuso dzibiḽioni dza dzirannda kha dzikhonṱhiraka dzi elanaho na zwa COVID-19.

Zwenezwo musi hu tshi thoma u pfala vhuṱanzi ha zwiito izwo zwa vhuaḓa, ro mbo ḓi dzhia vhukando.

Ro fhelisa miṅwe milayo ya thendara dza shishi, ra vula senthara ya ṱhanganelano ye ya ṱanganya mazhendi o fhambanaho a khombetshedzo ya milayo, ra anḓadza zwidodombedzwa zwa khonṱhiraka dzoṱhe dzi elanaho na COVID-19 kha inthanethe ra dovha hafhu ra thoma iṅwe ya ṱhoḓisiso dzo angalalaho nga maanḓa dze vha Tshigwada tsha Ṱhoḓisiso dzo Khetheaho vha vha vha sa athu dzi ita u bva tshe tshigwada itsgi tsha vhumbiwa.

Nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku, vha SIU vho ṋetshedza muvhigo wavho wa u fhedzisela wa nga ṱhoḓisiso dzavho dza nga ha khonṱhiraka dzi elanaho na COVID-19.

Nga mulandu wa zwenezwi, milandu ya 45, ine ya vha na ndeme ya masheleni a linganaho R2.1 biḽioni, yo swika he ya redzhisiṱariwa na vha Khothe yo Khetheaho.

Vha SIU vho rumela vhaofisiri vha muvhuso vha linganaho 224 uri vha dzhielwe vhukando ha ndaṱiso vha dovha vha fhirisela milandu ya 386 kha vha NPA u itela uri i sengiswe.

Ofisi ya Phresidennde yo bveledza maitele a lavhelesa u tevhedzwa ha themendelo idzi dza SIU khathihi na u khwaṱhisedza uri mihasho ya muvhuso na zwiimiswa zwa muvhuso zwi khou lwa na avho vhe vha pfuka milayo khathihi na u i vunḓa.

Nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa i ḓo shanduka ya vho konḓa vhukuma, nga maanḓa nga murahu ha mawanwa wa Khomishini ya nga ha u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Muvhuso, zwa u khwaṱhiswa ha mazhendedzi a khombetshedzo ya milayo.

DziSOE dzi shela mulenzhe wa ndeme kha ikonomi yashu.

U bva kha maḓi u ya kha dzibada, fulufulu u ya kha vhuimangalavha, vhupileli u ya kha zwa vhufhufhi ha muyani, hedzi ndaka dza ndeme ndi dza vhuṱhogwa kha u ita uri shango ḽashu ḽi bvele phanḓa.

Ndi zwa ndeme uri ri humisele murahu u wa hazwo, ri dovhe ri kone u zwi vhea kha vhuimo vhune zwa kona u shela mulenzhe nga nḓila yavhuḓi.

Ngauralo, ro dzhena kha maga o fhambanaho a tshifhinga tshipfufhi a u vhuedzedza khamphani idzi kha vhuimo ha mutakalo wavhuḓi, nga tshenetsho tshifhinga, musi ri tshi khou ita tshanduko dzine dza ḓo ri swikisa kule dza ita uri SOE dzashu dzi shume zwavhuḓi, dzi vhe kha maimo ane dza nga vhambedzwa na dziṅwe, dzi vhe na vhuḓifhinduleli nahone dzi vhe na vhutshilo ha tshifhinga tshilapfu.

Khoro ya dziSOE ya Phresidennde, ye nda i thola nga ṅwaha wa 2020, yo themendela uri muvhuso u ṱanganedze maitele a vhufaramikovhe ha vhukati kha khamphani dzawo khulwane dza zwa mikovhe.  Hezwi zwi ḓo khethela thungo tshipiḓa tsha u vha muṋe kha muvhuso u bva kha zwa mushumo wa u ita mbekanyamaitele na milayo, u fhungudza tshikoupu tsha u dzhenelela ha zwa polotiki, u thoma zwa mashumele a u tevhedza mikhwa na maitele khathihi na u langa ndaka dza muvhuso nga nḓila ine zwa tsireledza ndeme ya vhufaramikovhe.

Sa tshipiḓa tsha zenezwi, mushumo wa u dzudzanyela wo thoma hu tshi itelwa u thomiwa ha khamphani ya muvhuso ine ya ḓo vha yone i faraho mikovhe na u langa SOE dza ndeme khathihi na u ita zwa vhulavhelesi ha mufaramikovhe ho dzudzanyeaho.

U itela u vhona uri dziSOE dzi khou shuma zwavhuḓi nahone dza ita mushumo wadzo, Khoro ya dziSOE ya Phresidennde i khou dzudzanya themendelo dza nga dziSOE dzine muvhuso wa tea u bvela phanḓa nadzo, u dzi ṱanganya kana u dzi fhaladza.

Themendelo iṅwe na iṅwe i ḓo itwa ho thoma u vha na vhukwamani ho angalalaho na vhashelamulenzhe.

Ri khou dzhia maga a u tsireledza demokirasi yashu, u tsireledza themamveledziso ya ikonomi yashu khathihi na u bveledza zwitshavha zwo tsireledzeaho kha vhoṱhe.

Mathomoni a ino vhege, ro bvisa muvhigo wa phaneḽe ya vhaḓivhi nga ha khakhathi dza vhadzulapo dze dza vha hone nga ṅwedzi wa Fulwana ṅwaha wo fhelaho.

Muvhigo u sumbedza tshifanyiso tsho vhifhaho tsha nga vhukoni ha tshumelo dzashu dza zwa vhutsireledzi khathihi na zwiimiswa zwine zwa vha hone u itela u tshimbidza mushumo wonoyo.

Muvhigo u pendela nga ḽa uri nḓila ye muvhuso wa tshimbidza ngayo zwithu mathomoni nga ha zwiwo zwa Fulwana 2021, yo vha i tshi sumbedza u sa kona mushumo, mashumele a mapholisa o vha a songo eḓana, ho vha hu si na tshumisano yavhuḓi vhukati ha vha vhutsireledzi ha shango na vha tshumelo dza vhusevhi, na uri maphiolisa a si kanzhi vha tshi ḓidzhenisa ngomu ha zwitshavha zwine vha zwi shumela.

Phanele ya vhaḓivhi yo amba uri arali hu na zwiṅwe zwithu zwe khakhathi idzi dza zwi bvisela khagala, zwithu zwenezwo ndi vhushai na tshayandingano zwine zwa vha zwone mudzi wa tshivhangi tsha u hanganea ha vhathu vha Afrika Tshipembe.

Phanele ya vhaḓivhi yo dovha hafhu ya wana uri Khabinethe i tea u dzhia vhuḓifhinduleli hoṱhe ha tshiwo tsha Fulwana 2021.

Hovhu ndi vhuḓifhinduleli vhune ra khou vhu dzhia na u vhu ṱanganedza.

Sa zwe zwa themendelwa nga phaneḽe, ri ḓo bveledza na u ranga phanḓa pulane ya lushaka ya maga ane ra ḓo a dzhia u itela u fhelisa vhuṱudzeṱudze he ha ḓo sumbedziswa nga phanele.

Ri ḓo mbo ḓi thoma nga u ṱavhanya nga u ḓadza zwikhala zwa ndeme na u amba nga ha maimo o kwameaho nga mulamdu wa u imiswa ha vhathu kha tshiimiswa tsha Zhendedzi ḽa Vhutsireledzi ha Lushaka na Vhusevhi ha zwa Vhugevhenga.

Hu si kale ri ḓo ḓivhadza tshanduko dza vhurangaphanḓa kha vhunzhi ha mazhendedzi a zwa vhutsireledzi u itela u khwaṱhisa zwiimiswa zwashu zwa tsireledzo.

Zwa u tholwa ha vhashumi kha yunithi ya mapholisa ya zwa vhudziki tshitshavhani ya vha Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe zwi ḓo swikiswa kha vhuimo ho teaho, lune ha ḓo vha na khoso ya vhupfumbudzi yo teaho.

Zwa u tshinyadzwa na u tswiwa ha themamveledziso dza ikonomi zwine zwa khou bvela phanḓa zwo vhaisa fulufhelo zwa dovha zwa khakhisa vhukuma nyaluwo ya ikonomi, vhubindudzi na u sikwa ha mishumo.

Nga tshenetsho tshifhinga tshithihi, ri khou tea u tou livhana na gennge hedzi dza zwigevhenga dzine dza govhela fhethu hune ha khou fhaṱiwa na huṅwe fhethu ha mabindu vha tshi itela u homboka masheleni nga khani u bva kha dzikhamphani.

Hezwi zwi ṱoḓa maga o khwaṱhaho nahone o dzudzanyeaho.

Muvhuso ngauralo wo vhumba tshigwada tsho khetheaho tsha mishumo minzhi u itela u tandulula thaidzo dza u tshinyadzwa ha ikonomi, u homboka masheleni fhethu hune ha khou fhaṱiwa hone na zwiito zwa u tshinyadzwa ha themamveledziso.

Ri ḓo ita uri hu vhe na zwiko zwo teaho zwa u kunga na pfumbudza maṅwe mapholisa maswa vha linganaho 12 000 u itela u vhona uri vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe vha khou wana vhukoni ha mashumele vhune ha ṱoḓea.

Huṅwe fhethu hune ha ṱoḓa u lavheleswa nga u ṱavhanya ndi kha zwa u vhumbwa hafhu nga vhuswa ha foramu dza vhupholisa ha tshitshavha u itela u khwinisa vhushaka na tshumisano vhukati ha mapholisa apo na vhadzulapo vha vhupo vhune vha shumela khaho.

Zwi tou vha khagala u bva kha mawanwa a phanele ya vhaḓivhi uri ri khou tea u shumisa maitele ane a katela vhathu vhoṱhe musi ri tshi sengulusa mishushedzo kha vhutsireledzi ha shango ḽashu ra konaha u ḓa na nḓila dzo teaho.

Ndi khou ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe nga kha zwiimiswa zwavho zwo fhambanaho ya uri vha shele mulenzhe kha u bveledzwa ha Maga a Vhutsireledzi a Lushaka.

Ndi khou ḓo kwamana na vhalangadzulo vha Phaḽamennde uri ndi ite khumbelo ya uri Phalamennde i shele mulenzhe muhulwane kha u tshimbidza maitele a vhukwamani vhu katelaho vhoṱhe.

Vha tshumelo dza zwa vhutsireledzi vho humbelwa nga vha Khoro ya zwa Vhutsireledzi ya Lushaka uri vha bveledze pulane dza u thoma u shuma nga u ṱavhanya dzine dza ḓo amba nga ha themendelo dzo fhambanaho dze dza itwa nga vha phanele ya vhaḓivhi.

Haya maga a ḓo ita zwinzhi u tandulula thaidzo khulwane dza nga ha u shayea ha mulayo na vhudziki.

Houno ṅwaha, ri khou khwaṱhisa nndwa ya u lwa na zwiito zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi nga kha u shumiswa ha Pulane dza Lushaka dza nga Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu khathihi na u Vhulahwa ha Vhafumakadzi, khathihi na maṅwe maga a u ṱuṱuwedza na u maanḓafhadza vhafumakadzi.

Mathomoni a uno ṅwedzi, ndo saina milayo miswa miraru ye ya khwaṱhisa sisiṱeme ya vhulamakanyi ha zwa vhugevhenga, u ṱuṱuwedza vhuḓifhinduleli kha Muvhuso khathihi na u tikedza avho vho ponyaho.

Zwa u thoma u shumiswa ha uno mulayo zwi ḓo thusa vhukuma kha u ita uri milandu i khou sengiswa nga nḓila yavhuḓi, uri avho vho ponyaho vha khou tsireledzwa khathihi na hu khou vha na zwine zwa nga thivhela muthu ane a khou humbula u ita vhutshinyi uri a si tsha bvela phanḓa.

Ro no ita mvelaphanḓa khulwane kha u fhungudza u salela murahu ha tsenguluso dza DNA, lwe zwa fhungudzwa zwa vho vha henefha kha tsumbo dza 210 000 nga ṅwedzi wa Lambamai 2021u swika kha 58 000 ine ya vha yone ya zwino.

Fhedziha, nndwa ya u lwa na zwiito zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu a i nga ḓo fhela nga nnḓa ha musi sa vhadzulapo ri tshi nga kuvhanganya zwiimiswa zwoṱhe na vhadzulapo nga fhasi ha mbekanyamushumo ya tshifhinga tshilapfu ya u lwa na zwiito izwi.

Sa zwe dwadze ḽa COVID-19 ḽa tou zwi sumbedzisa zwi khagala, mutakalo wa lushaka u na vhuṱumani na mvelaphanḓa ya ikonomi ya lushaka lwonolwo khathihi na mveledziso ya matshilisano.

Ri ḓo bvela phanḓa na mushumo une wa vha kati zwazwino wa u vhona uri hu khou vha na tswikelo kha zwa dzilafho kha muthu muṅwe na muṅwe wa Afrika Tshipembe, hu sa sedzwi arali a tshi nga kona u badela kana a sa nga kone.

Musi zwa vhupfiwa ha nnyi na nnyi nga ha Mulayotibe wa Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI) vhu tshi khou bvela phanḓa Phaḽamenndeni, nga thungo hu khou itwa mvelaphanḓa khulwane kha u ita ndugiselo dza u ḓivhadzwa ha NHI.

Ho no vha na vhathu vha firaho 59 miḽioni vhe vha ḓiṅwalisa kha Sisiṱeme ya u Ṅwalisa Mulwadze wa Mutakalo.

Nga ṅwedzi wa Khubvumedzi 2021, ho tholwa vhaṅwe vhashumi vha zwa mutakalo vha linganaho 56 000 ngeno vhashumi vha zwa mutakalo wa tshitshavha vha linganaho 46 000 vho swika he vha dzheniswa kha sisiṱeme ya mutakalo ya muvhuso.

Kha miṅwaha mivhili yo fhelaho, pfunzo ya vhana vhashu na vhaswa vhashu yo swika he ya thithisea zwihulwane.

Musi ri tshi khou humela murahu kha zwa mishumo ya pfunzo nga nḓila yo ḓoweleaho, ri ḓo shuma ro khwaṱha ri tshi itela u vhona uri vhagudi vhoṱhe na matshudeni vha khou wana pfunzo ya maimo a nṱha yo teaho nahone ine vha i ṱoḓa.

MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Muvhuso u tea u shumela vhathu.

Ndi ngazwo tshipikwa tshashu tsha u tou thoma hu u fhaṱa shango ḽine ḽa kona, ḽa mikhwa nahone ḽa mvelaphanḓa.

Hu si kale ri ḓo vha ri tshi khou khunyeledza muhanga wa u ita uri vhashumeli vha muvhuso vha vhe vhathu vho gudelaho zwine vha khou shuma zwone.

Hezwi zwi ḓo katela maga o khwaṱhaho a u thola vhashumeli vha muvhuso, u pfumbudzwa hune ha ha dzulela u bvela phanḓa nga vha Tshikolo tsha Muvhuso tsha Lushaka na vhashumisani vhukati ha madzangano a muvhuso, madzangano a zwa vhugudisi ha mishumo na dziyunivesithi.

Zwa vhuṱoli ha zwa matshilele na zwone zwi vho thoma u shumiswa kha Tshumelo dzoṱhe dza Muvhuso.

Uno ṅwaha, ri ḓo bvela phanḓa na u thoma u humiswa ha DDM.

Haya maedza na one a ḓisa masia mararu a muvhuso fhethu huthihi khathihi na vhaṅwe vhashumisani vha zwa matshilisano kha tshiṱiriki tshiṅwe na tshiṅwe u itela uri hu aluswe ikonomi yapo i katelaho vhoṱhe khathihi na u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo.

Nga maanḓa, DDM ndi yone ine ya tshimbidza zwa vhupulani ho ṱanganelaho khathihi na migaganyagwama vhukati ha masia a muvhuso ya dovha ya khwinisa zwa u ṱanganela ha thandela dza lushaka kha vhuimo ha tshiṱiriki.

Naho hu na zwipiḓa zwinzhi zwa muvhuso zwine zwa ṱoḓa mushumo munzhi, hu dovha ha vha na zwiimiswa zwine zwa bvela phanḓa na u shumela vhathu vha ḽino shango zwavhuḓi nahone nga nḓila yo fhelelaho.

Tshiṅwe tsha zwiimiswa zwenezwo ndi SARS, tshine tsha ḓo vha tshi na miṅwaha ya 25 uno ṅwaha.

Naho hu na uri SARS yo tshinyadzwa vhukwama nga mulandu wa zwiito zwa u tendela vhathu vha nnḓa vha tshi dzhenelela kh muvhuso, u swika zwino yo no ita mvelaphanḓa khulwanesa kha u vhuedzedza tshirunzi tshayo, u fulufhedzea na mashumele.

U tou bva tshe ya vhumbiwa, SARS yo no kuvhanganya masheleni a linganaho R16 thiriḽioni hu tshi itelwa mvelaphanḓa ya shango siani ḽa zwa matshilisano na ikonomi. Heyi mbuelo yo ita uri muvhuso u kone u khwiṋifhadza matshilo a vhathu vha dzimiḽioni nga u vha ṋetshedza ndondolamutakalo, pfunzo, magavhelo a zwa matshilisano na dziṅwe tshumelo dza ndeme.

Shango ḽine ḽa khou shuma zwavhuḓi a ḽi tou sedza fhedzi kha vhuḓi ha vhashumeli vha muvhuso na mashumele avhuḓi a zwiimiswa zwaḽo.

Zwa ndeme, ḽi dovha hafhu ḽa vha, nga ha nḓila ine vhadzulapo vhaḽo vha maanḓafhadzwa ngayo uri vha kone u shela mulenzhe.

Ri tea u shumisana u itela u vhona uri zwiimiswa zwi fanaho na khorombusi dza zwikolo khathihi na dziforamu dza vhupholisa ha tshitshavha dzi khou shuma zwavhuḓi nahone dzi katela vhoṱhe.

Tshitshavha tsha vhadzulapo vhane vha a tshila ndi tsha ndeme u itela muvhuso une wa shuma zwavhuḓi khathihi na mveledziso.

Ngauralo, ri ḓo shumisana na vhashumisani vhashu vha zwa matshilisano kha u vhidza muṱangano wa sekhithara ya zwa matshilisano une ndi kale wo lavhelelwa.

Hoyu muṱangano ndi une wa khou ṱoḓa u khwinisa tshikhala tshine tsha vha hone vhukati ha muvhuso na tshitshavha khathihi na u tandulula khaedu dzine madzangano ane a sa vhe a muvhuso khathihi na madzangano a zwitshavha a khou ṱangana nadzo.

Shango ḽashu ḽi kha ḓi bva u ṱangana na zwithu zwinzhi zwi vhaisaho zwenezwino.

Mimuya minzhi yo fhambanaho, ye vhunzhi hayo ra vha ri sa koni u i langa, ndi yone yo ri swikisaho hafha hune ra vha hone zwazwino.

Ri khou ṱangana na khaedu khulwane nahone dzi konḓaho.

Ndi ngoho, ri kha nndwa ya u tsireledza heḽi shango.

Fhedzi a zwi vhuyi zwa kanganyisa uri ri ḓo fhenya.

Ndi khou humbela mudzulapo muṅwe na muṅwe wa Afrika Tshipembe uri ri tikedzane kha nndwa yashu ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa, kha nndwa yashu ya u sika mishumo, kha nndwa yashu ya u swikela tshitshavha tshi re khagala na u vha na ndinganelo.

Ro ṱangana na zwiwo zwinzhi tshifhingani tsha kale, fhedzi ra fhedza ro kunda.

Ro swika he ra ḓiwana ri tshi khou tea u dzhia tsheo dzi konḓaho, nangoho ra dzi dzhia.

Kha zwifhinga zwi konḓaho, ro sumbedza u vha na vhuhali khathihi na u konḓelela.

Tshifhinga tshoṱhe, ro kona u ḓiphulusa, ra ḓibvisa kha nyimele ya u shaya fulufhelo ra ṱuṱuwedza fulufhelo, mvusuluso na mvelaphanḓa.

Zwa zwino, ri tea u dovha hafhu ra ita ngauralo.

Kha ri bveledze thendelano ntswa u itela uri ri kone u livhana na maitele maswa, thendelano dzine dza ri ṱanganya nga fhasi ha vhuḓiimiseli vhu fanaho ha u shandukisa ikonomi yashu khathihi na u fhaṱa hafhu zwiimiswa zwashu nga huswa.

Kha ri humele mushumoni.

Kha ri fhaṱulule shango ḽashu.

Nahone hu songo vha na muthu ane a salela murahu.

Ndo livhuwa.