Mulaedza wa lushaka nga Phuresidennde Vho Cyril Ramaphosa

Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka Vho Baleka Mbete,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavundu (NCOP), Vho Thandi Modise,
Mufarisa Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo vha NCOP,
Mufarisa Muhaṱuli Muhulwane Vho Raymond Zondo na miraḓo yo khetheaho vha zwa vhulamukanyi,
Phuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki na mufumakadzi wavho,
Phuresidennde wa kaleVho  Kgalema Motlanthe na mufumakadzi wavho,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka Vho Dokotela Frene Ginwala,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka Vho Max Sisulu,
Dziminista na Vhafarisa Minista,
Vhalangavundu na vhalangadzulo vha vhusimamilayo ha mavundu,
Mudzulatshidulo wa Dzangano ḽa Muvhuso Wapo ḽa Afrika Tshipembe na dzimeyara khulwane,
Muluvhisi wa Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe, Vho Lesetja Kganyago, 
Vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwi tikedzaho dimokirasi (Chapter 9 institutions),
Isithwalandwe, Vho Sophie De Bruyn, 
Isithwalandwe, Vho Andrew Mlangeni,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala vha , Ikosi Sipho Mahlangu,
Murangaphanḓa wa Khoi San Kapa Vhukovhela,Vho  Mukolo Jacobus Titus,
Kgosi John Molefe Pilane,
Khosi  Aaron Martin Messelaar,
Mugudisi wa Ṅwaha wa 2018 Confederation wa Thimu ya Lushaka ya Vhafumakadzi ya Bola ya Milenzhe ya Afrika Tshipembe Vho Desiree Ellis,
Vharangaphanḓa vha madzangano a vhureleli,
Vharangaphanḓa vha zwimiswa zwa tsedzuluso na zwa pfunzo,
Vhalwelambofholowo vha kale,
Miraḓo ya dipoḽamati,
Vhaeni vho rambiwaho,
Miraḓo i ṱhompheaho ya Buthano ḽa Lushaka,
Miraḓo i ṱhompheaho ya  NCOP,
MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Ndi ṱhompho khulwane u ima phanḓa havho ṋamusi u ṋetshedza Mulaedza wa Lushaka (SONA) wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa vhu25  kha Afrika Tshipembe ḽa dimokirasi na ḽo vhofholowaho.

Ṅwaha uno, sa vhathu vho yaho nga u fhambana na lushaka lwo faranaho, ri ḓo vha ri tshi khou pembelela iṅwe ya tswikelelo ya muthu muhulwanesa.

Ri ḓo pembelela gundo ḽihulwane ḽa mbofholowo  nṱha ha thambulo, gundo ḽihulwane ḽa dimokirasi nṱha ha tsikeledzo ya tshiṱalula nga muvhala, gundo ḽihulwane ḽa fulufhelo  nṱha ha u hanganea.

Ri ḓo pembelela u fungelela hu tamisaho ha vhathu vho tsikeledzwaho uri vha vhofholowe, u lingana na u fushea.

Ri ḓo shumisa tshifhinga itshi u humbula tshiimo tshi konḓaho na  thambulo zwe mirafho ya vhathu vhashu vha konḓelela – thambulo yavho, u ḓikumedzela havho na vhuḓiimiseli havho hu sa fheli ha u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine ḽa vha ḽa vhathu vhoṱhe vha dzulaho khaḽo.

Ri ḓo humbula thuso na madakalo a ḓuvha ḽa mbofholowo, tshifhinga tsha musi ri tshi vha lushaka, shango ḽi re na mulalo na ḽone ḽiṋe khathihi na ḽifhasi.

Kha ṅwaha uno, ri fanela u sedza murahu kha lwendo lwa miṅwaha ya 25.

Sa MaAfrika Tshipembe, ri fanela u ḓivhudzisa uri naa ro swikelela phulufhedziso ya mabebo a lushaka lwashu.

Ri fanela u fhedza ṅwaha uyu, anivesari ya vhu25 ya mbofholowo yashu, ri tshi khou ḓivhudzisa uri naa ro fhaṱa tshitshavha tshine MaAfrika Tshipembe vhoṱhe nga u lingana, nahone hu si na phambuwo, vha ḓiphiṋa nga pfanelo dzi sa dzhiululwi murahu dza vhutshilo, tshirunzi na mbofholowo. 

Ro fhaṱa naa tshitshavha tshine vhushayavhulamukanyi ha tshifhinga tsho fhiraho vhu si tsha vha hone vhu ṱalutshedzaho vhutshilo ha zwino?

Ri fanela u shumisa tshifhinga itshi u sedza murahu kha mvelaphanḓa  ye ra ita, khaedu dze ra ṱangana nadzo, zwikhakhisi zwe zwa ri humisela murahu, na vhukhakhi he ra vhu ita.

Ṅwaha wo fhiraho, ro vhekanya nḓila ya nyaluwo na mvusuludzo.

U bva kha tshifhinga tsha u timatima na u xelelwa nga vhuḓifulufheli na fulufhelo; ra khetha u fhelisa zwoṱhe zwi ri fhandekanyaho, ra kuvhatedza zwoṱhe zwi ri ṱanganyaho. 
Ro khetha u ilafha shango ḽashu kha ḽo huvhalaho nga zwiito zwa vhuaḓa na u vhuedzedza  tshirunzi tsha zwiimiswa zwashu.

Ro khetha u khwinisa mikhwa ya Mulayotewa na u dovha hafhu u vhea vhukati ha adzhenda ya lushaka lwashu ṱhoḓea dza vhashai, vhashayamushumo, vho thudzelwaho thungo na vho ṱangulwaho.

Ro tenda uri, kha u ṱhompha senthinari ya Vho Nelson Rolihlahla Mandela na Vho Albertina Nontsikelelo Sisulu, ri ḓo kumedza nyito yashu, ndingedzo dzashu dzoṱhe, nyambo yashu yoṱhe  kha tswikelelo ya bono ḽavho ḽa tshitshavha tshi linganaho na tsho lugaho tsha dimokirasi.

Kha u sa fana hashu ho nakesaho, naho ri na phambano dzashu nnzhi, vhathu vha ḽino shango vho aravha khumbelo ya  Thuma Mina (Ruma Nṋe).

Nga vhunzhi havho, MaAfrika Tshipembe a vho ngo vhudzisa uri ndi zwifhio zwine vha nga itelwa zwone, fhedzi zwine vha nga itela shango ḽavho. 

Nga nḓila dzoṱhe ṱhukhu na khulwane, zwoṱhe muvhuso na phuraivethe, MaAfrika Tshipembe vho dzudzanyela u fhaṱa lushaka lwa khwine.

Vhanzhi vho kwama MaAfrika Tshipembe vhaṅwe u ṋetshedza tshanḓa hune vhaṅwe vha khou ṱangana na vhuleme.

Vhaṅwe vho sumbedzisa lutamo lwavho lwa u thusa muvhuso kha ndingedzo dzawo dza u lugisa shango.
 
Ṋamusi, musi ri tshi sedza murahu kha ṅwaha wo fhiraho, ri nga ṱanziela nga ha mvelaphanḓa i vhonalaho.

Vhathu vhashu vho kuvhatedza mvusuludzo ine shango ḽashu ḽa khou ṱangana nayo nahone vha na fulufhelo ḽihulwane nga ha vhumatshelo ha khwine. 

Fulufhelo ḽa vhathu vhashu a si ḽa fhedzi; ḽo ṱoka kha mvelaphanḓa ine ya khou itwa. 

Kha ṅwaha wo fhiraho, ro thoma u fhaṱa nga huswa tshiṱhopho tsha matshilisano tsho khwaṱhaho na tshanduko ya zwa ikonomi na vhathu vha kwameaho sa zwe zwa fhulufhedziswa.

Sa vhashumisani vha zwa matshilisano, ri khou vhuedzedza mbofho ya fulufhelo, nyambedzano na tshumisano. 

Ri khou swikelela zwipiḓa izwo zwa tshitshavha zwine zwa si tsha kwamea, u sa vha na dzangalelo kana zwo thudzelwaho thungo nga kha maitele o fhambanaho a nyambedzano na miṱangano.

Ndingedzo dzashu dzi nga vha dzi sa eḓani, nahone ri kha ḓi vha na mushumo munzhi une wa tea u itwa, fhedzi ro sumbedzisa kha ṅwaha wo fhiraho vhuḓiimiseli hashu vhu fanaho ha u shumisana na u lwa na khaedu dzashu dzine dza vha nthihi.

Ro livhisa ndingedzo dzashu kha u kuḓedza nyaluwo hafhu na u sika mishumo.

Ro shumisana – sa muvhuso, mishumo, bindu, vhadzulapo na zwitshavha – u bvisa vhuleme u ya kha nyaluwo yo katelaho na u ṱuṱuwedza tshiimo tshihulwane tsha vhubindudzi.

Ro fara Samithi ya Mishumo ya Muphuresidennde ye ya tshimbila zwavhuḓi ya tendelana kha maga o ṱanḓavhuwaho ane – musi o thoma u shumiswa nga vhuḓalo – a ḓo ita kavhili tshivhalo tsha mishumo i no khou sikwa kha ikonomi yashu ṅwaha muṅwe na muṅwe.

Ṅwaha wo fhiraho, tshivhalo tsha vhathu vha kwameaho tsho sumbedzisa mbilaelo  nga ha u sa khwaṱhisedzwa na u sa tshimbilelana ha mbekanyamaitele.  

Ro tandulula mbilaelo idzi.

Kha phindulo ya tshiimo tshi konḓaho kha mabindu a muvhuso (dziSOE) o vhalaho – he vhushayandangulo na zwiito zwa vhuaḓa zwa dzhiela fhasi zwihulwane u bvelela hazwo – ro dzhia maga o khwaṱhaho u khwinisa vhuvhusi, u khwaṱhisa vhurangaphanḓa na u vhuedzedza vhudziki kha zwiimiswa zwa vhuṱhogwa. 

Ro dovha hafhu ra tea u sedzana na zwibveledzwa zwa u thubiwa ha muvhuso kha zwiimiswa zwa muvhuso zwa vhuṱhogwa, hu tshi katelwa mazhendedzi a vhutevhedzeli ha mulayo, ane tshirunzi na vhukoni ha u bveledza mushumo wao wo ṱhoṱhela kha miṅwaha ya zwenezwino. 

Ngauralo, ro dzhia vhukando u dzikisa na u vhuedzedza ṱhompho ya zwiimiswa u fana na Maanḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka (NPA), Tshiimiswa tsha Tshumelo dza Mbuelo ya Muthelo tsha Afrika Tshipembe (SARS), Dzhendedzi ḽa Tsireledzo ya Muvhuso na Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS).

Ro thola Mulanguli wa Lushaka wa Vhutshutshisi ya Muvhuso (NDPP), Mueletshedzi Vho Shamila Batohi, u ranga phanḓa mvuseledzo ya NPA na u khwaṱhisa nndwa yashu kha u lwa na vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa.

Ri khou thoma u shumisa themendelo dza muvhigo wa Khomishini ya Nugent ya Ṱhoḓisiso kha SARS nahone ri kati kha fhungo ḽa u thola Khomishinari muswa ane a ḓo ranga phanḓa tshiimiswa itshi tsha ndeme.

U bva kha muvhigo na themendelo dza Phaneḽe ya Tsedzuluso ya Ḽevele ya Nṱha nga ha Dzhendedzi ḽa Vhutsireledzi ḽa Muvhuso, ḽe mudzulatshidulo waḽo ho vha hu Minista Vho Sydney Mufamaḓi, hu si kale ndi ḓo ḓivhadza tshivhalo tsha maga a u ṱavhanyedza a u fhaṱiwa nga huswa ha vhukoni ha vhusevhi ha lushaka ha phurofeshinaḽa ha Afrika Tshipembe.

 Vhukati ha maga ane ra ḓo a dzhia u fhaṱa nga huswa vhukoni ha vhusevhi ha lushaka hu ḓo vha u thomiwa nga huswa ha Khoro ya Tsireledzo ya Lushaka ine mudzulatshidulo wayo ha ḓo vha Muphuresidennde u itela u khwaṱhisedza pfananyo ya vhusevhi na mishumo ya tsireledzo i elanaho ya Muvhuso khathihi na u thoma nga huswa matavhi mavhili a tshumelo ya vhusevhi hashu, ḽithihi ḽi ḓo sedzana na fhano hayani ḽiṅwe kha vhusevhi ha sili.  

Mushumo kha u vhumbwa nga huswa ha Muvhuso u kha ḽiga ḽa tsini na u khunyeledzwa. 

Ro takala u ḓivha uri nga muya wa vhudzheneli ho khwaṱhaho ha vhudzulapo ha MaAfrika Tshipembe manzhi vha ḓo bvela phanḓa na u sumbedza dzangalelo ḽihulwane kha Muvhuso wo vhumbwaho nga huswa wa tshifhinga tshi ḓaho. 

Nga tshifhinga tsha ṅwaha wo fhiraho sa ofisi ya Muphuresidennde, ro sedzesa kha khakhathi na u tambudzwa hu itelwaho vhafumakadzi na vhana kha tshitshavha tsha hashu.

Ro fhindula mbilaelo dza lushaka na khuwelelo nga vhunzhi ha MaAfrika Tshipembe nga u fara Samithi nga ha Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu na Mabulayo a vhafumakadzi ye ya ṋetshedza mutheo wo khwaṱhaho u itela mafhindulele o vhekanywaho nga lushaka kha nyimele iyi i konḓaho.

Ro dovha ra fara Samithi ya Mutakalo ya Muphuresidennde nga Tshimedzi ṅwaha wo fhiraho, ye ya ṱanganya vhathu vha kwameaho vhahulwane u bva kha masia o ṱanḓavhuwaho a vhukhetheloni kha sekithara ya mutakalo.

Kha samithi ya mutakalo, vhadzheneli vho saukanya nyimele i konḓaho kha sisiṱeme ya mutakalo na u dzinginya thandululo dza u ṱavhanyedza dza tshifhinga tshipfufhi na dza tshifhinga tsha vhukati u khwinisa kushumele kwa sisiṱeme ya mutakalo. 

Ri thoma ṅwaha muswa uyu ro ṱuṱuwedzea nga mvelaphanḓa ye ra ita, ri tshi khou shumisana  kha u vusuludza ikonomi yashu na u vhuedzedza zwiimiswa zwa dimokirasi zwa shango ḽashu.

Ro ḓiimisela u isa phanḓa ro khwaṱha u swika mafheloni.

A ri shushedzwi nga vhuleme vhuhulwane vhune ra tea u vhu kunda.

Roṱhe, sa MaAfrika Tshipembe, ri fanela u ṱanganedza u vha hone ha khaedu na vhuleme vhune ha kha ḓi ḓa.

Mushumo wa u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽa khwine ndi vhuḓifhinduleli hashu roṱhe sa lushaka, sa vhathu vha Afrika Tshipembe.

Zwi kha tshivhindi tsha mushumo wa muhasho muṅwe na muṅwe, wa dzhendedzi ḽiṅwe na ḽiṅwe, wa tshiimiswa tsha muvhuso tshiṅwe na tshiṅwe. 

Zwi ḓivhadza mbekanyamaitele iṅwe na iṅwe, mbekanyamushumo iṅwe na iṅwe na vhurangeli vhuṅwe na vhuṅwe.

Na musi hu na tsielano yo ṱanḓavhuwaho ya mushumo wa ndeme une wa khou itwa u mona na muvhuso, madekwana a ṋamusi ndi tama u amba nga ha mishumo miṱanu i teaho u itwa nga u ṱavhanyedza zwa zwino kha ḓivhazwakale yashu.

Heyi ndi mishumo ine ya ḓo tikedza zwithu zwoṱhe zwine ra ita ṅwaha uno.

Nga u shumisana, ri fanela u ḓikumedzela kha mishumo i tevhelaho: 

-    Tsha u thoma, ri fanela u ṱavhanyisa nyaluwo ya ikonomi yo katelaho na u sika mishumo.

-    Tsha vhuvhili, ḓivhazwakale yashu i ṱoḓa uri ri khwinise sisiṱeme ya pfunzo na u bveledzisa zwikili zwine ra ṱoḓa zwino na tshifhinga tshi ḓaho.

-    Tsha vhuraru, ro vhofhiwa nga mushumo wa u khwinisa nyimele dza vhutshilo ha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, nga maanḓa vhashai.

-    Tsha vhuṋa, a ri na iṅwe nḓila, fhedzi ri fanela u engedza nndwa yashu ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa na u thubiwa ha muvhuso.

-    Tsha vhuṱanu, ri fanela u khwaṱhisa vhukoni ha Muvhuso ha u sedzana na ṱhoḓea dza vhathu.

U bva kha miṅwaha yo fhiraho, ro isa ndingedzo dzashu kha u ṱavhanyisa nyaluwo yo katelaho, zwihulwane u engedza tshiimo tsha vhubindudzi na u vhea maga a u sika mishumo minzhi.

Ṅwaha wo fhiraho, ikonomi yashu yo ṱangana na vhungoho ha u wa ha ikonomi. 

Muvhuso wo fhindula nga u bveledza pulane ya u vusa na u ṱuṱuwedza ikonomi ye ya livhiswa nga huswa kha sia ḽa u lambedza tshitshavha kha vhupo hune ha vha na khonadzeo khulwanesa ya nyaluwo na u sika mishumo.

Nḓila ya kuitele yashu ho vha hu si u fhedza tshifhinga kha u wana nḓila ya u bva kha thaidzo dza zwa ikonomi yashu, fhedzi u vhea ikonomi kha nḓila ya u i vusa.

Ro thoma tsielano ya maga a u ṱuṱuwedza mushumo wa ikonomi, u vhuedzedza fulufhelo ḽa vhabindudzi, thikhedzo ya mushumo na u tandulula khaedu dzi kwamaho matshilo a miraḓo  ya tshitshavha tshashu.

Ro takala u vhiga uri mvelaphanḓa ya vhuṱhogwa yo itwa kha u vhuedzedza fulufhelo kha mbekanyamitele nga ha ndaulo ya zwa maini na muvhuso wa visa, u vula nḓila ya u ya kha khovhelo yo ṱanḓavhuwaho ya u kona u tshimbila, na u sedzulusa vhuimangalavha, mitengo ya muḓagasi na raḽiwei.

Ro thoma maitele a u dzikisa na u tikedza masipala ya 57, hune thandela dza themamveledziso ya masipala ya 10,000 dza khou thoma u shuma.

Ndivho ye ra i vhea kha u vusuludza phakha dza zwa nḓowetshumo kha vhupo ha ḓoroboni na vhupo ha mahayani yo ḓisa tshanduko i vhonalaho vhukuma, phakha dza nḓowetshumo dze dza vha dzi sa tsha shuma dzi tshi vho dovha dza bveledza hafhu.  

U swika zwino ro no khunyeledza mvusuludzo nga huswa ya phakha dza nḓowetshumo dza 10 u bva kha dza 16 dzo topolwaho, kha vhupo ho raloho u fana na Botshabelo, Phuthaditjhaba, Garankuwa, Isithebe, Komani na Seshego.

Tshikalo tsha nyaluwo ine ra ṱoḓa yone u wana mbuelo dzi vhonalaho kha u sika mishumo dzi nga si konadzee hu si na vhubindudzi vhuswa vhunzhi vhukuma.

U rwelwa ṱari ha Khonferentsi ya Vhubindudzi ya Afrika Tshipembe nga Tshimedzi ṅwaha wo fhiraho ho ṋetshedza ṱhuṱhuwedzo khulwane kha fulo ḽashu ḽa u kuvhanganya R1.2 ṱhiriḽioni kha vhubindudzi kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

Khonferentsi ya vhubindudzi yo kokodza masheleni a ṱoḓaho u swika R300 biḽioni kha mbofho dza vhubindudzi u bva kha khamphani dza mashango a dzitshaka.

Ho vha na u gonya hu vhonaho hafhu kha vhubindudzi thwii ha mashango a sili ṅwaha wo fhiraho.

Nga 2017, ro rekhoda nyelelo ya vhubindudzi vhu dzhenaho u bva kha mashango a sili vhu linganaho R17 biḽioni. 

Data ya tshiofisi i sumbedza uri kha kotara ya u thoma  fhedzi ya 2018, ho vha na nyelelo i dzhenaho ya R70 biḽioni.

Hezwi ndi tswikelelo khulwane vhukuma zwi tshi vhambedzwa kha tshikalo tsha fhasi tsha vhubindudzi ho ḓivhadzwaho kha miṅwaha yo fhiraho.

Vhurumelwa ha vhubindudzi hashu – Vho Trevor Manuel, Vho Mcebisi Jonas, Vho Phumzile Langeni na Vho Jacko Maree – khathihi na InvestSA vha khou vhea iṱo zwavhuḓi kha vhuimo ha vhubindudzi ho ḓivhadzwaho kha khonferentsi ya vhubindudzi

U vha na vhuṱanzi ha uri khonferentsi ya vhubindudzi yo vha i sa tou vha mulomo fhedzi hune pfulufhedziso dzi siho dza itwa, ri tshi khou amba zwino, thandela dzi linganaho ndeme ya R26 biḽioni dzi kha luṱa lwa tsini na u thoma u shuma. 

U bva kha ngudo ya vhuṱhogwa ro guda, nga kha u lwisa ro tou ri fombe, na nga kha khwiniso dzine ra khou ita kha vhupo ha mabindu, ro ḓiimisela u kuvhanganya vhubindudzi vhuṅwe vhunzhi ṅwaha uno.

Ri ḓo vha ri khou topola sekithara na dzifeme dzine ra dzi funa na u dzi ṱoḓa Afrika Tshipembe na u dzhenela tshoṱhe kha u kunga vhabindudzi.

U  bva kha tshenzhemo yashu ya miṅwaha yo fhiraho, na u fhaṱa kha mushumo muhulwane we ra u swikelela, ri ḓo vha ṋemuḓi wa Khonferentsi ya Vhubindudzi ya Afrika Tshipembe hafhu ṅwaha uno. 

Ndi zwe ra ḓiimisela zwone uri vhubindudzi vhune ra vhu bveledza vhu fanela u phaḓalala kha thandela u mona na shango.

Malugana na izwi, ndo humbela mivhuso ya vundu u topola thandela na u khwaṱhisedza uri ri fhaṱa bugu dza vhubindudzi dza ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa mavundu a ṱahe dzine dza ḓo ṋetshedzwa kha vhabindudzi vha toḓaho u ita vhubindudzi.

Nga murahu ha khonferensi ya vhubindudzi ye ya tshimbila zwavhuḓi, tshigwada tsha vharangaphanḓa vha mabindu vha Afrika Tshipembe  vho dzinginywa nga muya wa Thuma Mina yo rangwaho phanḓa nga Vhurangeli ha Nyaluwo ya Phuraivethe na Muvhuso, u tshimbidza pulane dza vhubindudzi ho sedzwaho ha khamphani dzo rangaho phanḓa u mona na sekithara dza 19 dza ikonomi; u bva kha zwa maini u ya kha fulufulu ḽi vusuludzwaho; u bva kha zwa u maga u ya kha vhulimi.

Nḓowetshumo idzi dzi lavhelela u khwaṱhisedza ṱhanḓavhudzo ya vhubindudzi kha miṅwaha miṱanu i ḓaho na u sika tshivhalo tshihulwane tsha mishumo miswa, nga maanḓa arali ra kona u engedza ṱhoḓea ya thundu dzapo, na u dzikisa hafhu vhupo ha mishumo na u khwinisa milayo ya u tshimbidza bindu.

Sa tshipiḓa tsha mushumo u no khou bvela phanḓa wa u bvisa vhuleme kha vhubindudzi vhuhulwane, ro thoma tshigwada u bva kha ofisi ya Muphuresidennde, InvestSA, Tshikwama tsha Lushaka na Muhasho wa U pulana, U vhea iṱo na U ela ine ya ḓo sedzana na mbekanyamaitele, zwa mulayo, thivhelo dza zwa ndaulo na milayo i ḓaḓisaho vhabindudzi.

Hetshi ndi tshipiḓa tsha vhuṱhogwa tsha mushumo washu u khwinisa u leluwa ha u ita bindu Afrika Tshipembe, zwine zwa vha zwa ndeme kha u kunga vhubindudzi.

Tshigwada itshi tshi ḓo vhiga mvelaphanḓa kha Khabinethe ṅwedzi muṅwe na muṅwe.

Muvhigo wa U ita Bindu wa ṅwaha wa Bannga ya Ḽifhasi zwa zwino wo ela Afrika Tshipembe u vha kha vhuimo ha 82 u bva kha mashango a 190 o sedzwaho. 

Ro ḓi vhetshela tshipikwa tsha u wela kha vhaṅwe vha vhashumi vha 50 vha nṱhesa ḽifhasini kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru.

Zwo vhonala u bva kale uri vhuṅwe ha vhuleme vhu thivhelaho nyaluwo ya ikonomi yashu ndi tshikalo tsha nṱha tsha u sedzesesa kha zwa ikonomi fhedzi.

Tshivhumbeo tsha ikonomi yashu tsho vha tsho vhumbiwa nga nḓila ya uri ndaka i wele kha vha si gathi.

Hezwi zwo tzhipeledza nyaluwo na mabindu maṱuku na, zwihulwanesa, u sia vhunzhi ha vhoramabindu vha Afrika Tshipembe na mabindu maṱuku nnḓa ha ikonomi kana u vha kalela mpimo wa hune vha tea u vha hone.

Sa tshipiḓa tsha ndingedzo dza u engedza vhubindudzi, na u ṱuṱuwedza u katela huhulwane na u sika zwikhala zwiṅwe zwinzhi, hu si kale ndi ḓo saina Mulayotibe wa Khwiniso wa Muṱaṱisano wa vha mulayo.  

Hezwi zwi ḓo ṋetshedza maanḓalanga a muṱaṱisano vhukoni ha u tandulula thaidzo, fhedzi zwa vhuṱhogwa zwihulwane zwi ḓo vula zwikhala zwiswa zwa vhunzhi ha MaAfrika Tshipembe kha sekithara dzo fhambanaho dza ikonomi na u ṱaṱisana nga nḓila i linganaho.

U ṱuṱuwedza nyaluwo kha ikonomi, u fhaṱa mabindu maṅwe manzhi na u thola vhathu vhaṅwe vhanzhi, ri fanela u wana mimaraga mihulwane miswa ya thundu dzashu na tshumelo.

Ngauralo, ri ḓo sedzesa zwihulwane kha u ṱanḓavhudza zwivhambadzwaseli.

Zwi tshi tshimbilelana na vhuḓikumedzeli ha samithi ya mushumo, ri ḓo sedza kha zwivhambadzwaseli zwa thundu dzo magiwaho na mbambadzo kha tshumelo u fana na maitele a tshumelo u bva nnḓa na maitele a bindu na nḓisedzo ya tshumelo dza dzilafho fhethu hu sa swikelelei.  

Ri ḓo dovha ra sedza kha u thoma dzizounu dza ikonomi dzo khetheaho dzo ḓikumedzelaho kha u bveledza tshaka dzo tiwaho dza zwibveledzwa, u fana na zwiambaro na malabi, sa tsumbo. 

U khwinisa vhuṱaṱisani ha zwivhambadzwaseli zwashu, ri ḓo khunyeledza ngudo dzo thomaho nga ha u fhungudza mutengo wa muḓagasi, mbambadzo, vhudavhidzani, vhuendi na dziṅwe mbadelo.

Ri ḓo sedza kha u alusa nḓivho na vhuṱali kha zwivhambadzwaseli zwashu.

Thendelano nga ha mathomo a Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ya Dzhango ḽa Afrika vhu ṋeaho zwikhala zwihulwane zwa u vhea Afrika Tshipembe kha nḓila ya mbambadzo yo rangwaho nga vhubindudzi, na u shuma na maṅwe mashango Afrika u bveledzisa vhukoni ha zwa nḓowetshumo dza one aṋe. 

Thendelano i ḓo ḓisa  tsiko ya maraga wa vhathu vha fhiraho biḽioni na zwibveledzwaguṱe zwapo zwi ṱoḓaho u lingana $3.3 ṱhiriḽioni.

Ri tshi khou zwi tshimbidza khathihi na kha u sedza kha zwivhambadzwaseli, ri ḓo ṱuṱuwedza maga a u engedza ṱhoḓea dzapo, vhukati ha zwiṅwe, u engedza ndivhanele ya thundu dzapo na tshumelo dzo ṋetshedzwaho nga muvhuso na sekhithara dza phuraivethe.

U engedza ṱhoḓea dzapo, na u fhungudza tshumiso ya zwiṱunḓwa, ndi zwa vhuṱhogwa ngauri zwi engedza zwikhala zwa vhabveledzi nga ngomu Afrika Tshipembe u shumela maraga une wa khou aluwa.

Nga kha izwi, ri ḓo engedzedza mbekanyamushumo ya “ renga Afrika Tshipembe”.

Ho sedzwa mushumo muhulwane une mabindu maṱuku a khou ita kha u ṱuṱuwedza mushumo wa ikonomi na mushumo – na u bveledzisa u manḓafhadzwa lwa ikonomi yo ṱanḓavhuwaho –ṅwaha uno ri khou sedza kha vhuṱhogwa ha u ṱanḓavhudza Mbekanyamushumo dza  U alusa Mabindu Maṱuku.  

Mbekanyamushumo ya u alusa mabindu maṱuku i ṋetshedza vhoramabindu vhane vha khou shumiwa navho zwikhala zwa hune vha nga shumela hone, themamveledziso na tshumelo dzine vha kovhelana, u wana nḓivho yo khetheaho, u tshimbidza vhushaka ha mbambadzo vhukati ha masia, u pfumbudza nga ha kushumisele kwa thekhinoḽodzhi ntswa na u wana masheleni.   

Mbekanyamushumo ya u alusa mabindu maṱuku zwa zwino yo vhumbwa nga netiweke ya khamphani dza 51 dzi re kha bindu ḽa thekhinoḽodzhi dzi thusaho u thoma na u alusa bindu ḽiswa,  na khamphani dza 10 dzi thusaho u alusa bindu dza mveledziso ya muṋetshedzi na khamphani dza 14 dzi thusaho u alusa mabindu a vhaswa nga u ṱavhanya. 

Sa tshipiḓa tsha ṱhanḓavhudzo ya mbekanyamushumo idzi, dzihabu dza didzhithaḽa dza ḽokhesheni dzi ḓo thomiwa, mathomoni kha mavundu maṋa, hune maṅwe a ḓo tevhela.

Ri khou lavhelela dzihabu idzi u ṋetshedza tshumelo ya vhuthomabindu i ṱoḓeaho vhukuma kha mabindu maṱuku na a vhukati kha vhupo ha mahayani na ḽokhesheni fhedzi nga maanḓa kha vhathu vhaswa vha ṱoḓaho u thoma mabindu avho.

Khaedu khulwanesa yashu ndi u sika mishumo ya vhathu vha sa shumiho vha ṋamusi, ngeno hu tshi khou dzudzanyiwa vhashumi u itela mishumo ya matshelo.

Samithi ya Mishumo ya Phuresidennde ṅwaha wo fhiraho yo bveledza thendelano yo khwaṱhaho vhukati ha madzangano a vhashumi, bindu, tshitshavha na muvhuso. 

Thendelano idzi, dzine zwa zwino dza khou thoma u shuma nga vhashumisani vha matshilisano, dzine tshipikwa ha vha u sika mishumo ya tshoṱhe yo engedzwaho ya 275,000  ṅwaha muṅwe na muṅwe.

Ro wana pulane khulwane, luvhanḓe na vhurangeli vhune nga khaho ri bvela phanḓa na u kunga vhathu vhaswa nga tshivhalo tsha nṱhesa kha mushumo wa zwa ikonomi u bveledzaho nga kha vhurangeli vhu fanaho na Employment Tax Incentive.

Muholo uyu u ḓo engedzwa hafhu miṅwe miṅwaha ya 10. 
Zwiṅwe hafhu, ro rwela ṱari Tshumelo ya Mushumo wa Vhaswa, ine ya khou dzhenisa vhaswa vha si na mushumo kha vhugudamushumo vhu badelaho kha khamphani u mona na ikonomi. 

Ri khou vhidzelela khamphani dzoṱhe, ṱhukhu na khulwane , u dzhenela kha vhurangeli uhu na u shela mulenzhe hu si nga u fhaṱa mabindu avho fhedzi, fhedzi na nga u fhaṱa ikonomi na u ṱuṱuwedza mveledziso ya vhuthihi ha matshilisano. 

Mvelaphanḓa i khou itwa kha sia ḽa mishumo ya u dzhenisa, u lugisa na u ṱhogomela, mishumo ya thekhinoḽodzhi na didzhithaḽa u fana na khoudiṅi na u saukanya data, khathihi na tshumelo dza mabindu u ya kha ḽifhasi ḽoṱhe.

Hezwi zwi ita uri ri kone u dzhia vhaswa vhanzhi – nga maanḓa avho vha bvaho zwikoloni na magudedzini, na avho vha sa khou itaho zwa pfunzo, vhupfumbudzi kana mushumo – vha dzheniswa kha ikonomi i bveledzaho na zwikhala zwiṅwe zwa mushumo.

Sa muvhuso, ro dzhia tsheo ya uri ṱhoḓea ya tshenzhemo ya mushumo kha zwikhala zwa mathomo kha zwiimiswa zwa muvhuso i ḓo fheliswa. 

Vhaswa vhashu vha  ṱoḓa u dzheniswa kha ḽifhasi ḽa mushumo . 

A vha tei u ṱangana na thivhelo na zwithithisi musi vha tshi ṱoḓa mushumo.

Ri khou isa ṋungo dzashu , mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dzashu kha zwipiḓa zwihulwane zwa ikonomi zwine zwa engedza mishumo.

Hezwi zwi katela vhulimi, vhuendelamashango na Ikonomi ya Maḓanzhe.

Khonadzeo ya vhulimi Afrika Tshipembe kha u sika mishumo na nyaluwo ya ikonomi i kha ḓi vha yo salela murahu vhukuma kha mveledziso. 

Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi vha na vhupo vhuhulwane hu sa shumiseiho kana mavu a sa bveledzisi tshithu. 

Hu na vhorabulasi vhane vha khou thoma vhaṱuku vha ṱoḓaho u swika 250,000 vhane vha khou shuma mavu na u ṱoḓa thikhedzo nga vhuḓalo u bveledzisa mabindu avho.

Zwivhambadzwaseli zwa vhulimi ndi tshiko tsha vhuṱhogwa ha mbuelo ya ikonomi yashu, na mveledziso ya sekithara ya zwa vhulimi yashu ndi nḓila ya u engedza nḓisedzo ya zwiḽiwa na u kunga vhubindudzi. 

Ri na mashudu u vha na sekithara ya vhulimi yo bveledziswaho zwavhuḓi, i konḓelelaho na yo yaho nga u  fhambana. 

Ro ḓiimisela u i shumisa sa mutheo wo khwaṱhaho u thusa u bveledzisa vhulimi kha shango ḽashu u itela mbuelo ya vhoṱhe.

Nga kha mbekanyamushumo dza u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya mavu, ri ḓo shuma u ṱanḓavhudza mveledzo ya zwa vhulimi na u ṱuṱuwedza u alusa ikonomi yo katelaho.

Mbekanyamitele yashu na thusedzo ya zwa vhusimamilayo zwi ḓo khwaṱhisedza uri mavu manzhi a khou wanala u itela vhulimi, mveledziso ya zwa nḓowetshumo na vhudzulo ha vhathu.

Ndi tama u khoḓa MaAfrika Tshipembe manzhi vhe vha dzhenela kha mushumo wa Komiti ya Tsedzuluso ya Ndayotewa kha nyambedzano dze dza vha hone u mona na shango ḽoṱhe. 

Ndi khoḓa miraḓo ya Komiti ya Tsedzuluso ya Ndayotewa kha u ḓiimisela havho tshifhinga tshoṱhe itshi na u sedza Makumedzwa e a itwa nga MaAfrika Tshipembe zwavho na madzangano avho. 

Ri ḓo tikedza mushumo wa Komiti ya Tsedzuluso ya Ndayotewa we ya ṋewa u sedzulusa Khethekanyo ya 25 ya Mulayotewa u bvisela khagala  mbetshelwa dza u humisela mavu murahu hu si na ndiliso. 

Zwi tshi khou tshimbila khathihi na maitele a tsedzuluso ya ndayotewa, ro ṋea Mufarisa Phuresidennde mushumo wa u ranga phanḓa Komiti ya Dziminista nga ha Mbuedzedzo ya Mavu u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya mavu.

Phaneḽe ya vhueletshedzi ya vhomakone yo rangwaho phanḓa nga Vho Dokotela Vuyo Mahlathi, yo thomiwa u eletshedza muvhuso nga ha mbekanyamushumo dza mbuedzedzo ya mavu dzawo, i khou lavhelelwa u swikisa muvhigo wayo mafheloni a Ṱhafamuhwe 2019.

Sa tshipiḓa tsha u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya mavu, ro topola zwiputu zwa mavu zwine zwa vha zwa Muvhuso u itela khovhelo hafhu.

Mavu o kovhiwaho nga nḓila ya vhuṱali a ḓo ṋetshedzwa u thusedza kha ṱhoḓea dza vhudzulo ha vhathu kha vhupo ha ḓoroboni na vhupo ha mahayani ho tingwaho nga ḓorobo. 

Sa tshipiḓa tsha maga a u ṱuṱuwedza ikonomi kha vhulimi, ro bindudza zwihulwane kha thikhedzo ya mveledziso ya mulimi o fhelelaho u khwaṱhisedza uri mavu a vhoṱhe o vhuedzedzwaho a khou shumiswa nga  nḓila i bveledzaho.

Ri ḓo bvela phanḓa na u dzhiela nṱha zwikili zwa mveledziso na mbekanyamushumo dza u fhaṱa vhukoni ha vhorabulasi vhaṱuku na vhorabulasi vha vharema vhane vha khou thoma bindu. 

Kha ṅwaha u ḓaho, ri ḓo bvela phanḓa u sedza kha zwibveledzwa zwa vhulimi zwa ndeme ya nṱha zwi re na khonadzeo ya u vhambadzwa seli u fana na mitshelo yashu, veini na themamveledziso ya miroho, khathihi na dzikhuhu na ṋama tswuku.

Nga tshifhinga tsha SoNA ṅwaha wo fhiraho, ro amba nga vhuḓalo nga ha khonadzeo khulwane vhukuma ine ya vha hone ya u ṱanḓavhudza sekithara ya vhuendelamashango.

Ndingedzo dzo ṱanganelaho dzashu dza maraga Afrika sa hone fhethu huhulwane hu dalelwaho nga vhaendelamashango zwo bveledza mvelelo dzavhuḓi, na nyaluwo ya ṅwaha ya vhuṱhogwa kha tshivhalo tsha vhadali vha mashango a sili.

Kha ṅwaha wo fhiraho, ro vha na vhaendelamashango vha 10 miḽioni vhe vha ḓa kha shango ḽashu. 

Ro ḓiimisela u gonyisa tshivhalo itshi u ya kha 21 miḽioni nga 2030, vhukati ha zwiṅwe, maraga ine ya khou aluwa nga u ṱavhanyedza mihulwanesa ya India na China, khathihi na maraga yo khwaṱhaho ya dzhango ḽashu.

Zwiṅwe hafhu kha mishumo ya tshoṱhe, nḓowetshumo ya zwivhambadzwaseli i nga bveledza mishumo minzhi i linganaho miḽioni mbili kha zwiḽiwa na vhulimi, u fhaṱa, vhuendi, mavhengele, na nḓowetshumo dza zwa mvelele na vhusiki nga 2030. 

Ri ḓo khwaṱhisedza vhushumisani vhukati ha muvhuso na mabindu u swikelela bono ḽashu.

Zwa vhuṱhogwa vhukuma zwi teaho u itwa u thoma ṅwaha uno hu ḓo vha u thomiwa ha ndaulo ya Visa ya eḽekiṱhironiki ya maimo a nṱha ḽifhasini. 

Hezwi, zwo ṱangana na u vhambadza shango ḽashu  ho engedzeaho na maga a u khwaṱhisa vhutsireledzi ha vhuendelamashango, zwi ḓo sika nyimele dza nyaluwo ine ra khou lavhelela, na mishumo na zwikhala zwine zwa ḓo tevhela. 

Shango ḽashu ḽa u naka , Afrika Tshipembe, ḽi na iṅwe ya buroho dza phendelashango ndapfusa ḽifhasini ya 3,000km u mona na meme dza shango ḽashu u bva vhubvaḓuvha u ya vhukovhela. 

Vhuimo hashu fhedzi sa shango zwi amba uri ri nga langa na u shumisa vhukoni ha maḓanzhe ashu u alusa ikonomi.

U bva tsha Operation Phakisa kha Ikonomi ya Maḓanzhe nga 2014, ro kona u wana vhubindudzi vhu ṱoḓaho u swika kha R30 miḽioni ra sika na mishumo ya tshoṱhe ya 7 000.

Vhubindudzi ho vha hone nga maanḓa kha mveledziso ya themamveledziso, mamaga a zwa maḓini, vhufuwi ha maḓini, na sekithara ya gese na ole.

Vhubindudzi vhu lavhelelwaho kha Ikonomi ya Maḓanzhe kha miṅwaha miṱanu i ḓaho vhu anganyelwa kha R3,8 biḽioni nga muvhuso na R65 biḽioni nga sekithara ya phuraivethe.

Vhubindudzi uvhu vhu lavhelelwa u sika mishumo ya tshoṱhe i fhiraho 100,000 na 250 000 ya mishumo ya tshifhinga nyana.

Madekwe ndo wana luṱingo u bva kha Minista Vho Gwede Mantashe musi vha tshi mmbudza uri ḽimaga ḽihulu ḽa ole Total ḽi khou ḓo ita nḓivhadzo khulwane ṋamusi nga ha u tumbulwa ha gese na ole ya “maimo a nṱha” ntswa kha phendelashango ya Afrika Tshipembe. 

Ro ṱuṱuwedzea vhukuma nga muvhigo matsheloni a ṋamusi nga ha buḽoko ya Brulpadda  kha Outeniqua Basin, ine vhaṅwe vha i ṱalutshedza sa ngwanwa ya tshiḓisatshanduko.

Hezwi zwi nga ḓisa tshanduko khulwane ya shango ḽashu na uri zwi nga vha na mvelelo dza vhuṱhogwa kha tsireledzo ya fulufulu shangoni ḽashu na mveledziso ya ndowetshumo iyi.

Ri fhululedza Total na vhashumisani nayo vho fhambanaho na u vha tamela mashudu kha ndingedzo dzavho. 

Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u bveledzise mulayo wa sekithara uri i langiwe zwavhuḓi  u itela madzangalelo a vhoṱhe vha kwameaho.

Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, ro ita mvelaphanḓa ya vhuṱhogwa kha mbetshelwa ya themamveledziso. 

Masheleni a fhiraho R1,3 thiriḽioni o bindudzwa kha u ḓo fhaṱa zwikolo zwa maḓana na yunivesithi mbili, u fhaṱa maḓana a zwigidi zwa dzinnḓu ntswa, u dzhenisa muḓagasi kha mahaya a fhiraho miḽioni, u bveledza muḓagasi muswa na u engedza vhuendi ha nnyi na nnyi.

Vhubindudzi ha themamveledziso uvhu vhu dovha ha thusa u alusa ikonomi yashu na u sika mishumo miswa kha zwa u fhaṱa na dziṅwe sekithara. 

Mveledziso ya themamveledziso yo vha ḽivhili ḽi ḓisaho maanḓa kha nzhini ya ikonomi yashu nahone yo bveledza mbuelo khulwanesa dza shango lashu. 

Ri fanela u ita zwinzhi. 

Mveledziso ya themamveledziso yashu yo tsela fhasi nga nṱhani ha zwiitisi zwo vhalaho. 

Ro zwi vhona hafhu uri mbetshelwa ya themamveledziso yashu yo ṱhukukana vhukuma vhukati ha masia o fhambanaho a muvhuso. 

A i ṱanganyisi nga vhuḓalo mveledziso ya zwa dzinnḓu ntswa na zwikhala zwa ikonomi na u fhaṱiwa ha madamu, dziphaiphi dza maḓi, zwikolo na dziṅwe tshumelo. 

Khabinethe yo ṱanganedza u imiswa u shumiswa ha modeḽe wa themamveledziso ntswa u tandulula thaidzo idzi.

U ḓo tikedzwa nga Tshikwama tsha Themamveledziso tshiswa tsho ḓivhadzwaho nga Khubvumedzi ṅwaha wo fhiraho.

Muvhuso wo ḓikumedzela u dzhenisa R100 biḽioni kha Tshikwama tsha Themamveledziso kha tshifhinga tsha miṅwaha ya 10 i ḓaho na u shumisa ndambedzo ya thikhedzo u bva kha sekithara ya phuraivethe na zwiimiswa zwa masheleni zwa mveledziso.
 
Sa ḽiga ḽa u thoma, ri ḓo engedza thandela dzo no thomaho, u fana na vhudzulo ha matshudeni.
Ri khou pulana u ita zwithu nga iṅwe nḓila, u thoma nga vhushumisani ho khwaṱhaho na zwitshavha zwashu kha u pulana, u fhaṱa na ṱhogomelo ya themamveledziso. 

U fana na zwe ra ita kha Vaal River, he Mmbi ya Vhupileli ya Lushaka ya Afrika Tshipembe ya dzhenelela kha u thusa kha vilili ḽa tshampungane, ri ḓo vhidza vhakoni vhoṱhe vha Muvhuso na sekithara ya phuraivethe u tandulula khaedu dza themamveledziso. 

Ri ḓo khwaṱhisa vhukoni ha thekhinikhaḽa kha muvhuso na u khwaṱhisedza uri thandela dzi tshimbila nga u ṱavhanya, u fhaṱa tshigwada tsha vhainzhiniara, vhalanguli vha thandela, vhapulani vha vhupo na dzikhwanthithi  savei – tshigwada tsha u shuma tshine tsha kona u ita uri zwithu zwi bvelele nga u ṱavhanya mushumoni.

Sekithara ya vhudavhidzani nga ṱhingo i imela khonadzeo khulwane vhukuma dza u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi.

Minista wa Vhudavhidzani hu si kale vha ḓo ṋetshedza nḓila ya mbekanyamaitele kha Maanḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho ha Afrika Tshipembe u itela zwa ḽaisentsi ya sipekiṱiramu tsha firikhwentsi ya radio ya ṱhoḓea ya nṱha. 

Sa shango ḽi re na ṱhahelelo ya maḓi, ri khou ṱangana na vhuleme ha maḓi kha zwipiḓa zwinzhi zwa shango.

Ri khou bveledzisa pulane ya lushaka yo ṱanganelaho i katelaho zwoṱhe ine ya sedzana na ṱhahelelo ya maḓi, themamveledziso yo no vha ho hone  kale na mathomo a mushumo wa thandela ane a si vhe avhuḓi.

Ri khou thoma nga u ṱavhanyedza u vhekanya tshigwada tsha thekhinikhaḽa tsha mivhuso ya tshivhalo tsha u fhindulaho nga u ṱavhanya, i tikedzwaho nga dziphurofeshinaḽa dza vhomakone, u dzhenela kha vhupo vhune ha khou ṱangana na thaidzo khulwane vhukuma ya maḓi .

Kha vhuṅwe ha vhupo uhu, Giyani, mushumo muhulu vhukuma u kati u wana maḓi a vhadzuli nga u ṱavhanyedza nga kha u lugisa milonga ya maḓi, na nga kha ṋetshedzo ya themamveledziso dzo teaho nga u ṱavhanya. 
Vhutsireledzi ha vhagudi vhashu tshikoloni ndi ha vhuṱhogwa kha u sika vhupo ha u guda ho tsireledzeaho.

Ri humbula nga mbilu dzo ṱungufhalaho mpfu dza maḽisambilu dza Michael Komape, we a nwela khothe kha mugodi wa bunga ngei  Mahlodumela Primary School Limpopo nga 2014, na Lumka Mkethwa, u bva Luna Junior Primary School ngei Kapa Vhubvaḓuvha we a lovha nga Ṱhafamuhwe ṅwaha wo fhiraho. 

Ro ita odithi ya ṅwaha wo fhiraho ra wana uri zwikolo zwi ṱoḓaho u swika 4 000 na zwino a zwi na zwifhaṱo zwa tshampungane zwo teaho.

Kha nyimele iyi ya thaidzo ya shishi, ro rwela ṱari Vhurangeli ha SAFE nga Ṱhangule ṅwaha wo fhiraho, he ra kuvhanganya zwiko zwi re hone, hu tshi katelwa na mbofho u bva kha mabindu, vhashumisani vha tshiṱirathedzhi, na nḓowetshumo ya u fhaṱa u vhuedzedza mabunga oṱhe a songo tsireledzeaho kha zwikolo zwa muvhuso. 

U bva tshe ra rwela ṱari vhurangeli, zwikolo zwa 699 zwo ṋetshedzwa zwifhaṱo zwa tshampungane zwo teaho na thandela dza kha zwiṅwe zwikolo zwa 1,500 zwi khou pulana, u ola kana u vha kha luṱa lwa u fhaṱa.

Ro ḓiimisela u fhelisa zwifhaṱo  zwa tshampungane zwi songo teaho na u sa tsireledzea kha miṅwaha miraru i ḓaho. 

Hu na tsumbo yavhuḓi vhukuma ya tshumisano vhukati ha muvhuso na mabindu u lugisa nga u ṱavhanya ṱhoḓea khulwane ine ya kwama pfanelo ya vhana vha Afrika Tshipembe ya vhutsireledzi na tshirunzi kha zwifhaṱo zwa pfunzo.

Ri khou ita mvelaphanḓa ya vhuṱhogwa kha u vhuedzedza vhufhulufhedzei na vhukoni ha u shuma ha dziSOE dzashu.

U vhuedzedza kuvhusele kwa khamphani khulwane kwo teaho, bodo  ntswa dzi fhulufhedzeaho, vhalanguli vha re na mikhwa na tshenzhemo vho fanelaho, vho tholiwaho kha Eskom, Denel, Transnet, SAFCOL, PRASA na SA Express.

Ro thoma Khoro ya SOE ya Phuresidennde, ine ya ḓo ṋetshedza vhulavhelesi ha zwa poḽitiki na ndangulo ya tshiṱirathedzhi u itela u khakhulula, u vhuedzedza vhuimo ho fanelaho na u khwaṱhisa dziSOE, u itela uri dzi ite mushumo wadzo sa vhaḓisatshanduko kha nyaluwo ya ikonomi na mveledziso.

Ri ṱoḓa dziSOE dzashu dzi tshi kona u ḓiimisa na u kona u phetha mushumo wa ikonomi na mveledziso yavho. 

Musi dziSOE dzi sa koni u kuvhanganya ndambedzo yo linganaho u bva kha dzibannga, u bva kha mimaraga ya dzitshelede, u bva kha zwiimiswa zwa masheleni kana u bva kha tshikwama tsha tshelede, ri ḓo ṱoḓa u sedzulusa dziṅwe nḓila, u fana na tshiṱirathedzhi tsha vhushumisani ha ndingano kana u rengisa ndaka dzi sa elani na mushumo  wa vhuṱhogwa. 

Musi ri tshi khou ita zwoṱhe hezwi, a ri nga ḓo tikedza maṅwe maga  ane, nga tshivhumbeo tshiṅwe na tshiṅwe, a laṱa ndaka ya Muvhuso ine ya vha na mushumo wa vhuṱhogwa kha mutakalo wa ikonomi na vhathu.

Ri na mushumo na vhuḓifhinduleli ha u tsireledza, u fhaṱa na u khwaṱhisa zwiimiswa zwa ndeme izwi u itela murafho u ḓaho.

Ro ṱoḓa pulane dzi fhulufhedzeaho u bva kha dzibodo dza u shumisa zwikili zwone na vhukoni u langa khamphani idzi u itela uri ri sudzuluwe u bva kha vhudziki ha tshifhinganyana u ya kha u konḓelela ha tshifhinga tshilapfu. 

Ri ṱoḓa hafhu u fhaṱa vhushaka ha vhuanḓani vhu konadzeaho vhukati ha muvhuso, madzangano a mushumo na vhathu vha kwameaho kha sekithara ya phuraivethe, hune roṱhe ra nga kona ro ṱangana u wana nḓila ya mashumele a vhuṱali ya dziSOE u itela u sika mishumo, u tendela nyaluwo yo katelaho na u kona u ita mishumo na u langa masheleni.

Tsireledzo ya nḓisedzo ya fulufulu ndi ya vhuṱhogwa vhukuma.

Eskom i kha vilili na khohakhombo dzine ya khou dzi vhangela Afrika Tshipembe ndi khulwane. 

I nga tshinyadza zwihulwane lutamo lwashu lwa mveledziso ya matshilisano na zwa ikonomi.

Ri fanela u dzhia tsheo na vhukando zwo khwaṱhaho .
Masiandaitwa a nga vha a vhavhaho, fhedzi a nga vha tshinyadza vhukuma arali ra lenga. 

U ita zwiṅwe nga ha vilili iḽi, ro ḓivhadzwa nga ha ṱhoḓea ya u fhungudza muhwalo wa ikonomi i si yavhuḓi kha vharengi na vhatheli. 

Musi ri tshi khou lugisa khaedu dzo livhanaho na Eskom ri ḓo khwaṱhisedza uri hu na vhukwamani ho khwaṱhaho na nyambedzano na vhathu vha kwameaho vha ndeme vhoṱhe. 
 
Ri ḓo rangaphanḓa maitele a mishumo, Eskom na vhaṅwe vha kwameaho u dzudzanya zwidodombedzwa zwa u ita tshanduko, na pulane dzo khwaṱhaho dzi fulufhedzeaho dzo teaho dzine dza ḓo tandulula ṱhoḓea dza avho vhoṱhe vho kwameaho.

Musi ri tshi khou tandulula khaedu dzo livhanaho na Eskom, ri fanela u dovha ra tsireledza muhanga wa muvhalelano wa lushaka lwa hashu, u swikelela mvelelo dzavhuḓi kha muelo wa khohandozwo ya tshikolodo kha vhuḓivhusi hashu, na u sedzesa kha pfanelo na mishumo ya vhalambedzi vha ESKOM.

Eskom yo ḓa na pulane ya u shandukisa nyimele i sedzaho kha masia a ṱahe ine ra i tikedza na u ṱoḓa u I vhona I tshi khou thoma u shuma. 

Zwi tshi elana na pulane iyi, Eskom i fanela u dzhia maga nga u ṱavhanya a u fhungudza zwihulwane mbadelo dzayo.

Zwi ḓo ṱoḓa mbuelo nnzhi nga nyengedzedzo ya mbadelo dzi swikeleleaho. 

Ri khou tea u dzhia maga a u fhungudza zwiito zwa u sa badela masipala na u lwa na mvelele ya u sa badela ine ya vha hone kha zwiṅwe zwitshavha.

Ndi zwa vhuṱhogwa uri vhoṱhe avho vhane vha shumisa muḓagasi – nga nnḓa ha muḓagasi wa mutheo wa mahala u ṋetshedzwaho, vha fanela u u badela.

Muvhuso u ḓo tikedza tshatatamennde tsha kushumele kwa masheleni kwa Eskom, Minista wa Masheleni vha ḓo ṋetshedza zwidodombedzwa zwiṅwe nga ha izwi kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama.

Hezwi ri ḓo zwi ita hu si na u lemedza tshikwama nga tshikolodo tshi sa langeiho.

U khwaṱhisedza vhufulufhedzei kha pulane ya u shandukisa nyimele na u thivhela vilili ḽa zwa masheleni ḽi fanaho kha miṅwaha i si gathi i ḓaho, Eskom i ḓo fanela u bveledzisa modeḽe wa bindu muswa. 

Modeḽe wa bindu uyu u fanela u dzhiela nṱha mudzi wa zwivhangi zwa vilili ḽine ḽa vha hone zwino na tshanduko dzapo na dza dzitshaka khulwane vhukuma malugana na mbadelo, u engedzea ha thengiso ya zwiko zwa fulufulu, nga maanḓa thekhinoḽodzhi dzo kunaho. 

I fanela u dzhiela nṱha mushumo une Eskom yone ine ya tea u ita kha thekhinoḽodzhi dza vhubveledzi dzo kunaho.

U ḓisa vhufhulufhedzei kha tshandukiso ya nyimele  na u vhea sekithara dza maanḓa dza Afrika Tshipembe u itela tshifhinga tshi ḓaho, ri ḓo thoma nga u ṱavhanyisa maitele a u thomiwa ha zwiimiswa zwo fhambanaho zwiraru – Vhubveledzi , Phiriso na Phaḓaladzo – nga fhasi ha Ndango ya Eskom .

Hezwi zwi ḓo khwaṱhisedza uri ri khetha mbadelo na u ṋetshedza vhuḓifhinduleli kha tshiimiswa tsho teaho tshiṅwe na tshiṅwe. 

Hezwi zwi ḓo dovha zwa konisa Eskom  u kuvhanganya ndambedzo ya mishumo yayo yo fhambanaho nga nḓila i leluwaho u bva kha vhalambedzi na mimaraga.

Tsha vhuṱhogwa tshi ṱavhanyedzaho na tsho khetheaho ndi tshiimiswa tsha u langa giridi ya phiriso ya muvhuso yo ḓiimisaho yo ṱanganywa na muthu a langaho mishumo na pulane ya u ṱanganyisa muḓagasi, mishumo ya u wana na u renga zwithu.   

Ndi zwa ndeme uri ri shumisa maga aya hu si na u lenga u itela u dzikisa masheleni a Eskom, u khwaṱhisedza tsireledzo ya ṋetshedzo ya muḓagasi, na u thoma mutheo wo khwaṱhaho wa tshifhinga tshilapfu.

Vhukati ha zwoṱhe ndingedzo dzashu dza u swikelela nṱhesa na nyaluwo i linganaho, u kunga vhaswa kha mushumo na u lugisela shango ḽashu ṅwaha wa didzhithaḽa, hu tea u vha u dzhiela nṱha u thoma pfunzo na mveledziso ya zwikili.

Hu vhana vha fhiraho 700, 000 vha wanaho pfunzo thangelatshikolo kha ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho, ro thoma mutheo wo khwaṱhaho wa Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Pfunzo Thangelatshikolo ya Vhana (ECD) une wa  vha tshipiḓa tsha vhuṱhogwa kha sisiṱeme ya pfunzo.

Ṅwaha uno ri ḓo pfukisela vhuḓifhinduleli ha senthara dza ECD u bva kha Mveledziso ya Matshilisano u ya kha Pfunzo ya Mutheo, na u bvela phanḓa na maitele u ya kha miṅwaha mivhili ya ECD ya khombekhombe kha vhana vhoṱhe phanḓa ha musi vha tshi thoma Gireidi 1.

Tshiṅwe tshi teaho u dzhielwa nṱha u thoma ndi u khwaṱhisa u khwinisa  kupfesesele kha u vhala  kha miṅwaha ya u thoma ya tshikolo.

Hezwi ndi zwa ndeme kha u manḓafhadza ṅwana uri vha bvelele kha pfunzo, mushumoni na vhutshiloni – nahone ndi tshone tshithu tshi tshoṱhe tsha vhuṱhogwa kha u kunda vhushai , vhushayamushumo na u sa lingana.

Ngudo dza u vhala dza gireidi ya mathomo dza muhasho dzo sumbedzisa mvelelo dza uri  nzudzanyo dzo kumedzwaho dza zwiko zwa u vhala, vhupfumbudzi vha u vhala ha vhomakone na pulane dza ngudo dzi nga vha na mvelelo dza u vhala. 

Ri ḓo ṱanḓavhudza zwihulwane u vha hone ha zwiko zwa u vhala zwa vhana u mona na luṱa lwa mutheo lwa u dzhena tshikolo.

Kha miṅwaha ya rathi i ḓaho, ri ḓo ṋetshedza tshikolo tshiṅwe na tshiṅwe Afrika Tshipembe bugu dza mushumo dza didzhithaḽa na bugupfarwa kha divaisi ya thebuḽethe.

Ri ḓo thoma nga izwo zwikolo zwe u bva kale zwa dzhielwa fhasi vhukuma nahone zwi wanalaho kha zwitshavha zwi shayaho vhukuma, hu tshi katelwa na zwikolo zwine mudededzi a funza gireidi dzi fhiraho nthihi, mabulasini na zwikolo zwa mahayani.
Zwa zwino, 90% ya bugupfarwa kha thero dzi gudeswaho khulwane u mona na gireidi dzoṱhe na bugu dza mushumo dzoṱhe dzi wanala kha didzhithaḽa. 

Zwi tshi elana na Muhanga wa Zwikili zwa Ḽifhasi ḽine ḽa khou Shanduka, ri khou ṱanḓavhudza vhupfumbudzi ha vhoṱhe vhagudisi na vhagudi u shumisa thekhinoḽodzhi dzi no khou bvelela, hu tshi katelwa na inthanethe ya zwithu, zwa dzirobotho na vhusevhi ha tshiedza.

Thero dza thekhinoḽodzhi ntswa dzo vhalaho na thero dzo khetheaho dzi gudwaho zwi ḓo thomiwa, hu tshi katelwa na ngudambalo dza thekhinikhaḽa na saintsi ya thekhinikhaḽa, saintsi ya zwa maḓini, ngudo ya zwa mabupo, saintsi dza zwa maini na  akhwaponiki.

U ṱanḓavhudza vhudzheneli kha masia a thekhinikhaḽa, zwikolo zwo ḓoweleaho zwo vhalaho zwi ḓo shandukiswa zwa vha zwikolo zwa nṱha zwa thekhinikhaḽa.

Zwi tshi elana  na vhuḓikumedzeli ha muvhuso kha pfanelo dza u wana pfunzo ya nṱha ya vhashai, ṅwaha wo fhiraho ro thoma pfunzo ya nṱha ya mahala ya matshudeni vho teaho vhane vha khou ita ṅwaha wa u thoma. 

Ndivhuwo kha vhurangeli uhu, ṱhumano dzo thomiwa nga huswa na zwiimiswa zwoṱhe, ṱhoho dza zwiimiswa na vharangaphanḓa vha matshudeni vho itaho mushumo muhulwane kha u davhidzana na matshudeni.

Tshikimu tshi khou thoma u shumiswa  lwa miṅwaha ine ya fhira miṱanu u swikela matshudeni vhane vha khou ita digirii ya mathomo vhoṱhe vho ṱanganedzwaho u ya nga ṱhoḓea vha tshi vhuelwa.

U dzikisa maitele a bindu ḽa Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Vhagudi zwi ḓo vha zwa ndeme u thoma kha ṅwaha u ḓaho u itela uri tshi kone zwavhuḓi  u ita mushumo watsho wa ndeme wa u tikedza matshudeni vho teaho.

Ri khou vhilaedzwa nga ha zwine zwa khou bvelela kha dziṅwe Khemphasi vhege ino, nga maanḓa mivhigo ya khakhathi na tshutshedzo.

Zwine zwa vhilaedza, ndi lufu lu pfisaho vhuṱungu lwa Mlungisi Madonsela, mutshudeni wa Durban University of Technology.

Ri swikisa ndiliso dzashu kha muṱa wa hawe na u ita khuwelelo kha madzhendedzi a zwa vhutevhedzeli ha mulayo u sedzulusa nga vhuronwane tshiwo.

Ri ita khuwelelo kha vhaimeli vha matshudeni na maanḓalanga a yunivesithi uri vha shumisane u wana thandululo kha khaedu dzine matshudeni a khou ṱangana nadzo.

Ri ḓo ita zwe ra ḓikumedzela u fhaṱa vhudzulo ha vhathu kha vhupo ho dzulaho zwavhuḓi vhu ḓisaho zwikhala zwa ikonomi na tshumelo dzoṱhe dzine vhathu vha dzi ṱoḓa.

Dzhendedzi ḽa Mveledziso ya zwa Dzinnḓu ḽi ḓo fhaṱa dziṅwe dzinnḓu dza 500 000 kha miṅwaha miṱanu i ḓaho , masheleni a linganaho R30 biḽioni a ḓo ṋetshedzwa kha mimasipala na mavundu uri vha kone u swikelela mishumo yavho u ya nga u fhambana hayo.

Fhedziha, arali ri tshi tea u lugisa nga vhukoni u salela murahu ha u fhaṱiwa ha dzinnḓu kha shango ḽashu, ri fanela u bveledzisa mimodeḽe yo fhambanaho ya u lambedza madzulo a vhathu. 

Ndi nga nṱhani ha zwenezwi ri tshi khou thoma Bannga ya Mveledziso ya Vhudzulo ha Vhathu ine ya ḓo hadzimisa ndambedzo kha sekithara dzoṱhe dza muvhuso na phuraivethe u thusa kha nḓisedzo dza dzinnḓu.

Ri ḓo ṱanḓavhudza Mbekanyamushumo dza Dzinnḓu dza Vhathu, hune miṱa ya ṋewa zwitentsi zwo shumiwaho uri vha fhaṱe nnḓu dzavho nga vhoṱhe kana nga kha khamphani dza zwa dzinnḓu dzo rangiwaho phanḓa nga tshitshavha. 

Afrika Tshipembe ḽi na iṅwe ya ndindakhombo ya matshilisano yo katelaho zwoṱhe ya ṋthesa ḽifhasini, i ṋetshedzaho tsireledzo vhukati ha miṱa i shayaho na vhushai vhuhulwanesa. 

Ṅwedzi muṅwe na muṅwe mindende ya 17.5 miḽioni i ṋetshedzwa MaAfrika Tshipembe. 

Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano utea u khoḓiwa ngauri wa ṱhompha ndaela ya Khothe ya Ndayotewa ya u fhelisa tshumelo ya Cash Paymaster Services. 

U swika zwino vhunzhi ha vhaholi vha mundende vho kona u pfulutshela zwavhuḓi kha garaṱa dza Poswo ya Afrika Tshipembe, na ya Dzhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano ya Afrika Tshipembe, vha tshintsha garaṱa ya kale. 

Ro ita mvelaphanḓa ya vhuṱhogwa kha u pulana zwavhuḓi Tshiṱirathedzhi tsha Tsireledzo ya Matshilisano tsho katelaho zwoṱhe nga kha Khoro ya Mishumo na Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka.

Khakhululo dzi sedza kha u swikelela tsireledzo ya matshilisano yo katelaho na khakhululo ya u ya phenshenini i swikeleleaho, yo khwaṱhaho na yo teaho MaAfrika Tshipembe oṱhe. 

Nga thikhedzo ya Khomishini ya U pulana ya Lushaka, ro swikelela thendelano nga ha khakhululo ine ya katela Tshikwama tsha Tsireledzo ya Matshilisano ya Lushaka, nzudzanyo dza zwiimiswa, khakhululo ya ndaulo, mbuelo dza mushumo dzo khwiniswaho, thusedzo ya matshilisano yo khwiniswaho, na mbekanyamaitele dza mimaraga ya mishumo ya vhadzulapo vha vhukati ha miṅwaha ya 18 u swika 59. 

Zwa zwino ri ḓo ṱanganyisa thendelano iyi kha muhanga wa mbekanyamaitele u dededza mathomo a mushumo.

Ṅwaha uno ri ḓo dzhia maga a vhuṱhogwa u ya kha tswikelelo yo katelaho ya ndondolo ya mutakalo wa ndeme wa MaAfrika Tshipembe vhoṱhe.

Nga murahu ha vhukwamani vhuhulwane, Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka (NHI) i ḓo lugela u rumela Makumedzwa Phalamenndeni.

NHI i ḓo konisa MaAfrika Tshipembe u wana tshumelo dza mahala fhethu ha ndondolo kha zwifhaṱo zwo ṱanganedzwaho zwa phuraivethe na zwa muvhuso. 

Nga u shumisa mulayo wa vhuthihi ha matshilisano na u tsitswa ha mitengo ya nṱha uri i swikelelee, ndivho yashu ndi u ḓo fhungudza u sa lingana kha tswikelelo ya ndondolo ya mutakalo. 

Ri tshi khou limuwa nga ha vhuhulu ha khaedu kha ndondolo ya mutakalo, ro thoma NHI na War Room ya khwiniso ya ndeme kha ofisi ya Phuresidennde, yo vhumbwaho nga mihasho yo fhambanaho u lugisa vilili ḽa sisiṱeme ya mutakalo wa tshitshavha ngeno ri tshi khou lugisela u thoma u shumisa NHI. 

Ro lambedza pulane ya khwiniso ya mutakalo wa ndeme ya lushaka u khwinisa kiḽiniki iṅwe na iṅwe na sibadela zwine zwa ḓo shumisa NHI. 

Nga u thoma NHI roṱhe na mbekanyamushumo ya khwiniso ya ndeme ya zwifhaṱo zwa mutakalo zwa muvhuso, ri khou shuma ri tshi ya kha tshanduko  khulwane ya tshenzhemo ya ndondolo ya mutakalo  ya MaAfrika Tshipembe. 
Musi ro ita mvelaphanḓa u bva 1994 kha u fhelisa dziṅwe khethekanyo dza vhugevhenga vhuhulwane, zwitshavha u mona na shango zwi kha ḓi vha zwo welwa nga zwiito zwa zwigwada zwa vhugevhenga na dzikhakhathi.

Sa tshipiḓa tsha ndingedzo dzashu u ita uri shango ḽashu ḽi vhe ḽo tsireledzeaho, Tshiṱirathedzhi tsha Mapholisa a Tshitshavha tsho rwelwa ṱari nga Tshimedzi ṅwaha wo fhiraho. 

Tshiṱirathedzhi tshi sedzesa kha u fhaṱa vhushumisani vhukati ha zwitshavha na mapholisa, u ṋetshedza zwiko zwinzhi zwa u ita mushumo wa vhupholisa na vhudavhidzani ha khwine vhukati ha mapholisa na zwitshavha nga ha zwiṱirathedzhi zwa u thivhela vhugevhenga. 

Hezwi zwi ḓo konisa mapholisa vha vhanna na vha vhafumakadzi u ita mushumo nga u ṱavhanya kha u tandulula vhugevhenga na mbilaelo dza tsireledzo ya tshitshavha zwo ṱanḓavhuwaho. 

Zwiṅwe hafhu, ri khou khwaṱhisedza kushumele kwa yuniti dzo tiwaho dzo fhambanaho u fana na yuniti ya Khakhathi dza Miṱani, Tsireledzo ya Vhana na Vhutshinyi ha zwa Vhudzekani na u khwinisa vhukoni ha u vhulunga rekhodo na mishumo ya ndaulo kha vhuimo hoṱhe. 

SAPS yo thoma u ita maitele a tshandukiso u sudzulusa zwiko zwinzhi zwa u ṱhogomela vhutevhedzeli ha mulayo kha vhuimo hapo.

Khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana dzo no tou vha dwadze ḽo fhiraho mpimo.

Ḓuvha na ḓuvha , vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe  vha ṱangana na khethululano, u tambudzwa , khakhathi na lufu tshiṅwe tshifhinga , kanzhi nga avho vhane vha vha tsini navho.

Kha ṅwaha wo fhiraho, ro thoma u sedzana na dwadze iḽi nga nḓila yo khwaṱhaho.

Kha Samithi ya Mabulayo a vhafumakadzi na Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu ya Phuresidennde, vhafumakadzi u bva kha masia oṱhe a vhutshilo vho ṱangana  na muvhuso na vhadzulapo u amba nga ha nḓila ya u ya phanḓa ya u fhelisa khakhathi dza ḓitikaho nga mbeu, u khwinisa pfananyo ya u pulana, na u wana vhuḓikumedzeli ha u ṋetshedza tshomedzo na vhuḓifhinduleli. 

Mushumo u kati wa u thoma u ita tsheo ya samithi, hu tshi katelwa na u lugisela Pulane ya Tshiṱirathedzhi nga ha Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu.

Ṅwaha uno, ri ḓo shuma na vhashumisani vhashu tshitshavhani u thoma u shumisa tsheo dza Samithi ya Lushaka nga ha Mabulayo a vhafumakadzi na Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu.

Ri khou ṱanḓavhudza na u kumedza maṅwe masheleni fhethu ha thikhedzo u fana na  Thuthuzela Care Centres na Khuseleka Care Centres. 

Ri khou shuma u khwaṱhisedza kushumele kwavhuḓi kwa khothe dza milandu ya zwa vhudzekani.

Ri ḓo khwinisa ndeme ya tshumelo kha vhudzulo ha tsireledzo na u khwaṱhisedza uri vha ṋea vhudzulo miraḓo ya tshitshavha tsha LGBTQI+ .

Ri ḓo khwaṱhisa senthara ya luṱingo lwa lushaka lu tikedzaho vhafumakadzi vho ṱanganaho na khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na u khwaṱhisedza uri lu khou shuma. 
Ro thetshelesa khumbelo ya uri hu vhe na masheleni a u lwa na khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu, nahone ro kovhela ndambedzo kha mugaganyagwama wa zwino u tikedza tsheo dzo dzhiiwaho kha samithi.

Muvhuso u ḓo rangaphanḓa fulo ḽa u katela vhanna na vhatukana sa vhakundi vha shumaho kha nndwa ya khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu.

U fhelisa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu ndi zwithu zwa vhuṱhogwa zwa lushaka zwi teaho u itwa hu na tshumisano ya MaAfrika Tshipembe vhoṱhe na u dzhenela ha zwiimiswa.

Afrika Tshipembe ḽi na tshikalo tsha nṱha tsha u shumisa zwidzidzivhadzi, zwi fushaho vhugevhenga na khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana,zwi ṋanisa vhushai na u vhanga thambulo khulwane na vhuṱungu miṱani.

Sa muvhuso ri ḓo bvela phanḓa na u ṋetshedza thikhedzo kha u lugisa thaidzo dza matshilisano dzine dza khou kwashekanya zwitshavha zwashu u fana na vhudakwa na u shumisa zwidzidzivhadzi.

Kha ndivho ine ra vha nayo zwino ya uri hu na vhuṱumani vhuhulwane vhukati ha tshumiso ya zwidzidzivhadzi, u rengisa zwidzidzivhadzi, vhugevhenga na vivho zwitshavhani – ri khou sedza kha u lwa na thaidzo iyi u bva vhubvoni hayo nga kha mbekanyamushumo dza thivhelo dzo pikaho vhathu vha re khomboni nga maanḓa vhaswa vhashu. 

Ro ḓiimisela uri zwipoto zwoṱhe, mahalwani na mavhengele a rengisaho halwa tsini na zwikolo zwi fanela u valwa.

Ri khou zwi vhona, na MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha khou zwi vhona uri ndingedzo dzashu khulwane dza u fhelisa vhushai,  u shaya mushumo na u sa lingana dzi ḓo swikelela zwiṱuku nga nnḓa ha uri ri lwe na u hombokwa ha ndaulo ya muvhuso na zwiito zwa vhuaḓa hoṱhe hune zwa bvisa ṱhoho hone na kha vhupo hoṱhe ha matshilo a tshitshavha.

Vhukando he ra vhu dzhia zwino ha u fhelisa zwiito zwa vhuaḓa na u hwedza vhuḓifhinduleli avho vha kwameaho zwi ḓo ṱavhanyisa musevhe wa tshanduko ya ikonomi i sa ṱahedzi tshithu ine ra  i ṱoḓa.

Nzumbululo dzine dza khou bvelela kha Khomishini ya Zondo ya Ṱhoḓisiso kha U dzhiwa ha Ndaulo ya Muvhuso na dziṅwe khomishini zwi khou pfisa vhuṱungu, ngauri dzi khou dzumbulula vhuhulu ha zwiito zwa vhugevhenga zwi ṋeaho khaedu mutheo wonoyo wa Muvhuso wa dimokirasi.

Ri khoḓa khomishini kha mushumo une dza khou ita, kanzhi nga fhasi ha nyimele dzi konḓaho, u wana ngoho. 
Khomishini idzi dzi fanela u kona u ita mushumo wadzo hu si na zwithithisi, nahone ri khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe vhane vha vha kha vhuimo u dzi thusa kha ṱhodisiso dzadzo uri vha ḓibvisele khagala.

Musi khomishini iyi i tshi ḓo swika hune ya ṋea mawanwa na themendelo zwi tshimbilelanaho na mushumo wadzo, vhuṱanzi ha zwiito zwa vhugevhenga he ha waniwa vhu fanela u sedzuluswa nga sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga. 

Hune ha vha ho tea uri hu vhe na u tshutshiswa, vhutshutshisi vhu ḓo tevhela zwavhuḓi masheleni o tswiwaho nahone a ḓo tea u badelwa murahu nga u ṱavhanya.

U swika zwino, ri fanela u tendelana na NDPP,  uri hu na ṱhodea ya shishi ya u thoma ofisi ya NDPP ya vhulanguli ha u ṱodisisa i sedzanaho na zwiito zwa vhuaḓa zwihulwane na vhutshinyi vhu elanaho nazwo, u ya nga khethekanyo ya 7 ya Mulayo wa NPA.

Hu si kale ndi ḓo ḓivhadza nḓivhadzo ine ya ḓo vhea milayo yo tiwaho ya referentsi ya vhulanguli. 

Nga u ṱanḓavhudza, mulanguli u ḓo sedza kha vhuṱanzi he ha waniwa kha Khomishini ya Zondo ya Ṱhoḓisiso kha u Hombokwa ha Ndaulo ya Muvhuso , dziṅwe khomishini  na ṱhoḓisiso dza khaidzo.

I ḓo topola milandu ya ndeme ine ya ṱoḓa u ṱoḓisiswa na u tshutshiswa na u wana ndaka yo topolwaho u vha matshimbidzele a zwiito zwa vhuaḓa.

Mulanguli u ḓo ṱanganyisa tsielano ya ṱhoḓisiso na vhukoni ha zwa u tshutshiswa nga ngomu kha muvhuso na kha sekithara ya phuraivethe nga fhasi ha mulanguli wa ṱhoḓisiso a vhigaho kha NDPP. 

Kha tshifhinga tshilapfu, ri ḓo shuma na NPA na maṅwe mazhendedzi a mulayo u bveledzisa thandululo dzo khwaṱhaho dzine dza ḓo khwaṱhisa  vhukoni ha sisiṱeme ya vhulamukanyi ha zwa vhugevhenga u sedzana na zwiito zwa vhuaḓa. 

MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Musi ri tshi khou piringedzana na khaedu dza tshifhinga tsho fhiraho, na musi ri tshi khou khwaṱhisa ndingedzo dzashu dza u kunda vhushayavhulamukanyi ka miṅwaha ya maḓana, ndi zwa vhuṱhogwa u ita izwo ro sedza kha vhumatshelo.

Shango ḽine ra khou tshila khaḽo zwino ḽi khou shanduka nga luvhilo na nga nḓila isongo lavhelelwaho kha ḓivhazwakale ya muthu.
Khwiniso dza tshanduko kha thekhinoḽodzhi dzi khou vhumba nga huswa nḓila ine vhathu vha shuma na u tshila ngayo.

Dzi khou shandukisa nḓila ine vhathu vha tshilisana ngayo, nḓiia ine zwitshavha zwa shuma ngayo na nḓila ine zwa vhuswa ngayo.

Maḽisambilu a mufhiso wa ḽifhasi kha kiḽima yashu o no ḓi pfala, na zwiimo zwa mutsho zwo kalulaho zwi tshinyadzaho zwi tshilaho, zwitshavha na ikonomi.

Sa lushaka lune lwa kha ḓi vha luswa, miṅwaha ya 25 fhedzi ro dzhena kha dimokirasi, ri khou ṱangana na u khetha hu sa tinyei.

Ndi khetho vhukati ha u fhiriwa nga tshanduko ya thekhinoḽodzhi kana u i langa uri i ri shumele kha ṱhuṱhuwedzo ya mveledziso.

Ndi khetho vhukati ha u omelela kha u sa lingana kana u sika lupfumo nga kha vhubveledzi.

Nga nnḓa ha uri ri ṱanganedze, nga nnḓa ha uri ri pfesese nzulele ya tshanduko khulwane ine ya khou vhumba nga huswa shango ḽashu, na nga nnḓa ha uri ro lugela u ṱanganedza zwikhala musi zwi tshi bvelela, phuluphedziso ya mabebo a lushaka lwashu i ḓo dzula i songo wedza.

Ṋamusi, ri khetha u vha lushaka lu no khou swikelela vhumatshelo.

U ita nga u ralo, ri khou fhaṱa luvhanḓe lwa tswikelelo ya zwa saintsi i mangadzaho vhukuma .

U fhaṱwa ho konadzeaho ha teḽesikoupo ya MeerKat ya Devhula ha Kapa , yone teḽesikoupu ya radio i faraho vhukuma khulwanesa kha ḽifhasi ḽoṱhe, na mveledziso ya Square Kilometre Array zwo konisa  Afrika Tshipembe u bveledzisa vhukoni kha sia ḽa vhusedzi ha tshikhalani, zwa inzhiniara zwo khwiniseaho na zwa dzikhouphyutha.

Zwikili izwi na vhukoni zwi khou shumiswa u fhaṱa HERA, teḽesikoupu ya radio yo oliwaho u wana, lwa u tou thoma siginaḽa ya radio yo khetheaho u bva kha ṋaledzi dza u thoma na dzigaḽikisi dze dza vhumbwa u thoma kha vhutshilo ha ḽifhasi.

Hezwi a si nga ha u khwinisa kupfesesele kwa muthu fhedzi nga ha vhubvo ha ḽifhasi- ndi nga ha u ṱanganedza khaedu dzi ṱanganaho na MaAfirka Tshipembe zwino na kha tshifhinga tshi ḓaho.

Ndi nga ha u bveledzisa thekhinoḽodzhi na vhukoni zwine zwa ḓo fhaṱa ikonomi yo khwaṱhaho ine ya sika mishumo i sa nyeṱhi yavhuḓi.

Ndi nga ha u khwaṱhisa tsireledzo ya zwiḽiwa , ndangulo ya malwadze ya khwine, na tshumiso ya fulufulu ḽo kunaho ḽi sa ḓuriho.

Ndi nga ha vhudzulo ha vhathu havhuḓi na thandululo dza mveledziso ya matshilisano zwi fhaṱwaho u ya nga ṱhoḓea dza vhathu na zwine vha zwi takalela.

U khwaṱhisedza uri nga vhukoni nahone nga u ṱavhanyedza ri langa kushumele kwa tshanduko ya thekhinoḽodzhi ri tshi khou ṱoḓa nyaluwo yo katelaho na mveledziso ya matshilisano, ndo ta Khomishini ya Phuresidennde nga ha Tshanduko ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa.

Yo vhumbwa nga vhathu vha ḓivheaho vha bvaho kha sekithara dzo fhambanaho dza tshitshavha, khomishini i ḓo shuma nga nḓila ya vhueletshedzi vhuhulwane ha lushaka kha tshanduko ya didzhithaḽa. 

I ḓo topola mbekanyamaitele dzo themendelwaho, zwiṱirathedzhi na pulane dzine dza ḓo vhea Afrika Tshipembe kha mudzheneli a linganaho na maṅwe mashango ḽifhasini kha tshikhala tsha tshanduko ya didzhithaḽa.

U fhaṱa kha mushumo we ra ita kha ṅwaha wo fhiraho, ri ḓo sedza kha u khwaṱhisedza hafhu vhukoni ha Muvhuso. 
Ri ita mvelaphanḓa kha u linga saizi na tshivhumeo tsha Muvhuso, nahone ri ḓo khunyeledza mushumo uyu mafheloni a ndaulo iyi.

Ri khou ramba vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe u ḓisa Makumedzwa nga ha uri ri nga khwinisa hani muvhuso uri u kone u ḓisa ṱhoḓea na madzangalelo a vhathu. 

Kha u khwinisa vhukoni hashu sa vhashumeli vha muvhuso,  Tshikolo tsha Lushaka tsha Muvhuso tshi khou thoma khoso dza khombekhombe , dzi katelaho masia a fanaho na mikhwa, u lwa na zwiito zwa vhuaḓa, vhulanguli vhuhulwane na ndangulo ya tshumelo, na u tholiwa ha vhalanguli kha mishumo i konḓaho u khwaṱhisa nḓisedzo ya tshumelo.

Ri ḓo tshimbidza kushumele kwa Khethekanyo ya 8 ya Mulayo wa Ndaulo ya Muvhuso na Vhulanguli, i khwaṱhisaho u pandelwa ha vhashumeli vha muvhuso vha itaho mabindu na Muvhuso na u konisa muvhuso u sedzana zwavhuḓi na zwiito zwa vhuaḓa.

Mbetshelwa iyi i ḓo kombetshedza ndaṱiso dzi konḓaho, hu tshi katelwa na dzifaini na/kana u gwevhelwa u ya dzhele ha vha ofisiri vha pfukaho mulayo.

Yuniti ya Thusedzo ya Thekhinikhaḽa na Khaidzo na Vhufhulufhedzei na Mikhwa i ḓo thomiwa u khwaṱhisa ndangulo ya mikhwa na u lwa na zwiito zwa vhuaḓa na u khwaṱhisedza ndangulo ya masiandaitwa a u pfuka maitele a muvhuso.

MaAfrika Tshipembe vha Hashu,

Afrika Tshipembe ṅwaha uno ḽo dzhia tshidulo tshi si tsha tshoṱhe kha Khoro ya Tsireledzo ya Mashango Mbumbano.

Ri ḓo shumisa vhuimo uvhu u bveledzisa mulalo kha dzhango na u mona na ḽifhasi, ri tshi khou isa bono ḽa Vho Nelson Mandela ḽa ḽifhasi ḽo lugaho ḽa mulalo.

MaAfrika Tshipembe vha Hashu,

Kha miṅwedzi ine ya khou ḓa i si gathi, MaAfrika Tshipembe vha ḓo ya khethoni dza vhurathi kha dimokirasi yashu u yo khetha mivhuso ya mavundu na wa lushaka.

Hetshi ndi tshikhala tsha vhathu vha hashu u shumisa pfanelo dzavho dze vha dzi wana u konḓa u yo sumbedzisa sia ḽa shango iḽi.

Ndo ambedzana na Khomishini ya zwa Khetho yo Ḓiimisaho na vhalangamavundu vha mavundu oṱhe, na u ṱoḓa u ḓivhadza uri nga ḽa 8 Shundunthule 2019 ndi ḓuvha ḽa khetho. 

Ri tama u humbudza MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vho lugelaho u khetha vha sa athu ḓiṅwalisa sa vhakhethi uri vha kha ḓi vha na tshifhinga u swika hu tshi ḓivhadzwa lwa tshiofisi datumu ya khetho. 

MaAfrika Tshipembe vha Hashu,

Ri vhathu vha konḓelelaho, vho ḓiimiselaho na u vha na fulufhelo. 

Nga nnḓa ha masalela a muvhuso wa tshiṱalula, a ro ngo ṱoḓa u lifhedza musi mbofholowo yashu yo winiwa. 

Dimokirasi yashu yo bvelela na u aluwa, i tshi khou ṱhogomelwa nga vhulenda ha vhanna na vhafumakadzi vha ḽifhasi ḽihulwane, vha pfesesaho zwavhuḓi uri zwi amba mini u i wana. 

Fhedzi nḓila ya kha mbofholowo yo lapfa, nahone ro vhona khethekanyo dzi tshi aluwa kha tshitshavha tshashu. 
Vhukati ha vharema na vhatshena, vhapfumi na vhashai, vhukati ha dzimbeu, na vhukati ha zwigwada zwa luambo na mvelele. Nga tshiṅwe tshifhinga zwo vha zwi tshi nga mafhi a vhulenda ha muthu o ri tendelaho u vhuedzana  nga 1994 o vhila. 

Fhedzi a ri nga ḓo ḓiṋekedzela kha maanḓa a u vhona vhuvhi fhedzi na u laṱa thaula. 

Tshitshavha tsha hashu ṱoka kha midzi ya u konḓelela na u tshilisana, nahone ri ima ro khwaṱha , ri sa dzinginyei, ra konḓelela na u farana kha u lwa na zwoṱhe zwi ṱoḓaho u ri fhandekanya kana u ri tshinyadza zwe ra zwi wana zwi tshi konḓa. 
Vho ri vhudza uri u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽi si na khethululano nga muvhala a zwi konadzei, na uri ri nga si vhuye ra fhola kha vhuṱungu ha tshifhinga tshi vhavhaho tsho fhiraho. 

Fhedzi ra ṱhowisa maḓumbu, ri ḓo bvelela. 

Ho vha fulufhelo ḽa nga ngomu ḽa muya wa muthu ḽe ḽa ita uri fulufhelo ḽi sa fe musi zwithu zwi tshi khou konḓa.

Ndi fulufhelo ḽine ḽa ḓo ḽi hwala u ya phanḓa musi ri tshi khou ṱangana na vhumatshelo huswa ho khwaṱhaho.
Ndi Afrika Tshipembe ḽine munna muṅwe na muṅwe, musadzi na ṅwana vha ṋewa tshikhala na nḓila dza u khwinisa matshilo avho vhone vhaṋe. 

Ndi Afrika Tshipembe ḽo lugelaho u shumisa tshanduko ya thekhinoḽodzhi u swiela ḽifhasi u itela uri ikonomi yashu i aluwe na u sika mishumo ya vhathu vha hashu.

Ndi Afrika Tshipembe ḽine vhathu vhaḽo vha vha na bono, ṱhuṱhuwedzo, vhuhovheleli, u ḽi ita uri ḽi vhe tshiko tsha vhubveledzi, vhuthomabindu na mabindu. 

Ndi Afrika Tshipembe ḽine ḽa ṱanganedza thaidzo dza tshifhinga tsho fhiraho, fhedzi ḽa sedza vhumatshelo ḽo khwaṱha.

Ndi Afrika Tshipembe ḽine vharangaphanḓa vhaḽo vho khwaṱha na u vha na tshivhindi, vharangaphanḓa vhane vha dzula vhe vhashumeli vha vhathu – vhane u bveledza mishumo yavho ya vha pfufho ya nṱhesa.

Nṱha ha zwoṱhe, ndi Afrika Tshipembe ḽine ra ḓihudza nga zwe ra zwi swikelela na zwine ra khou fulufhela uri ḽi ḓo vha . 

Mushumo u re phanḓa hashu u a shusha.

Nṱha ha zwoṱhe, ri fanela u ita uri ikonomi yashu i shume hafhu.

Ndi khou ramba MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha dzhie mushumo uyu sa wavho.
Ngauri musi ri tshi bvelela – kha izwi ri na vhuṱanzi – ndi lushaka lwoṱhe lune lwa ḓo vhuelwa.

Sa muvhuso, mabindu, vhashumi na vhadzulapo, kha ri farane ri kuvhatedze matshelo. 

Kha ri fare vhumatshelo hashu roṱhe nga zwanḓa zwoṱhe, kha maipfi a sa fiho a Thendelanomviswa ya Mbofholowo: tsini na tsini, ri sa khou vhulunga maanḓa kana vhuhali.

Mushumo uyu – wa u fhaṱa Afrika Tshipembe – ndi mushumo wa roṱhe sa lushaka, sa vhathu vha Afrika Tshipembe. 

Musi ri tshi khou thoma mishumo iyi na khaedu, ri fanela u thetshelesa ipfi ḽa Theodore Roosevelt, we ari:

“A si tsatsaladzo ine ya vha na mushumo, a si munna ane a sumba uri munna o khwaṱhaho u lepalepa hani, kana he muiti wa zwithu a vha o fanela o zwi ita khwine. 

“Mbuelo ndi ya munna ane a vha luvhanḓeni, ane tshifhaṱuwo tshawe tsho ḓala mabuse na mabiko na malofha; a lwelaho nga vhuhali, a khakhaho, a kundelwaho u dovha na u dovha, ngauri a hu na ndingedzo hu si na vhukhakhi na vhuṱudzeṱudze; fhedzi ane a sa lwele u ita zwithu; ane a ḓivha ṱhuṱhuwedzo khulwane, vhukumedzeli vhuhulwane, a fhedzaho tshifhinga tshawe kha zwithu zwi vhuedzaho; ane a ḓivha zwavhuḓi uri mafheleloni hu na dakalo ḽa tswikelelo khulwane, ane musi zwo mu vhifhela tshoṱhe, arali a balelwa, u balelwa musi o lwa zwihulwane, u itela uri fhethu hawe a hu nga ḓo vha na mimuya i si na fulufhelo na i rotholaho ene a sa ḓivhe gundo kana u kundiwa,”

Roṱhe ri na tshipiḓa tshine ra tea u tshi tamba sa Muafrika Tshipembe nga eṱhe, madzangano a vhureleli, madzangano a mitambo, madzangano a vhashumi, mabindu, matshudeni, vhorapfunzo na vhadzulapo.
Kha ri bvele phanḓa na u kuvhatedza muya wa vhadzulapo vha shumaho zwi tshi tshimbilelana na ndaela ya Thuma Mina, kha mutshimbilo u yaho phanḓa kha ndingano, mbofholowo na lupfumo lwa vhoṱhe. 

Ndi a livhuwa.

Share this page

Similar categories to explore