MaAfrika-Dzonga ya rikwerhu,
Ri perile,
Sweswi i masiku ya mune kusukela loko tiko ra ka hina ri va na ku pfaleriwa ka tiko hinkwaro rosungula eka matimu ya xidemokirasi xa hina.
Leri i goza ro tika swinene leri a hi fanele hi ri teka eka ku angula eka ntungukulu wa COVID-19.
Tanihi mfumo, ha swi tiva leswaku ku pfaleriwa loku swi vangile nkavanyeto lowukulu swinene eka vutomi bya hina hinkwerhu na ku vanga ku tika lokukulu eka ikhonomi ya hina.
Kambe hinkwerhu ha swi tiva na ku pfumelelana leswaku ku pfaleriwa ka tiko hinkwaro i swa nkoka swinene ku ponisa vutomi bya magidigidi, hambi vakhume va magidigidi ya vanhu va ka hina.
Matiko yo tala eka tikokulu ra ka hina eka xifundza xa hina vini xa SADC ma sungurile magoza lama fanaka.
Mavabyi lama ma hangalaka hi xihatla eka matiko yo tala emisaveni hinkwayo laha kwalomu ka 740,000 wa vanhu va tluleriweke hi vuvabyi lebyi emisaveni hinkwayo.
Kutlula 35,000 ya vanhu va hundzile emisaveni.
Tisisiteme ta swa rihanyu ta matiko yo tala, ku katsa na swibedhlele na titliliniki ti le ka ntshikelelo lowukulu swonghasi loko ti ri karhi ti tirhana na ntungukulu lowu.
Valavisisi na vativinkulu va sayense va ka hina va hi byerile leswaku xiboho xa hina xa ku pfalela tiko i xiboho xa kahle.
A va vilerisiwa hi mhaka ya leswaku loko hi nga tekangi goza hi xihatla, a hi salele hi mavhiki mambirhi ntsena ku va eka xiyimo lexi fanaka na xa matiko man’wana lawa ma nga khumbeka hi ndlela yo chavisa swinene.
Leswi hi swona swi nga endla leswaku hi teka goza ro tika swinene ra ku pfalela tiko ku ringana masiku ya 21.
MaAfrika-Dzonga, eka xiphemu lexikulukumba, ma angurile hindlela ya vutihlamuleri eka xiboho lexi hi ku tshama emakaya, va landzelela swinawana na matikhomelo ya xiyimo xa le henhla swinene.
Ndzi lava ku khensa vanhu hinkwavo va le Afrika-Dzonga ku va va tikhomile hi ndlela leyinene eka nkarhi lowu wo tika swonghasi.
Hambiswiritano, ha khumbeka hi mayelana na vanhu lava nga si amukelaka ku tivikana ka mavabyi lawa.
Tanihi rixaka, timbilu ta hina ti mpfempfa vuxungu ku tiva leswaku eka masiku mangarimangani lama nga hundza, MaAfrika-Dzonga manharhu ma hundzile emisaveni hikokwalaho ka vuvabyi lebyi.
Hi yisa ku twela na ku chavelela ka hina eka mindyangu na vanghana va vona hinkwavo na le ka miganga ya vona.
Nhlayo ya ntlulelamavabyi yi ya emahlweni no kula, naswona sweswi ku na 1,326 ya timhangu ta khoronavhayirasi leti ti tivekaka eAfrika-Dzonga.
Hikokwalaho, ndza ha tlhela ndzi kombela muAfrika-Dzonga un’wana na un’wana ku tshama ekaya eka masiku ya 17 lama nga ta landzela.
Huma ntsena ekaya ra wena loko u dinga ku ya xava swakudya na swilaveko swa nkoka, ku ya hola mudende, ku ya xava mirhi kumbe ku ya kuma nhlayiso wa vutshunguri wa xihatla.
Vanhu lava va nga yaka entirhweni ntsena i vatirhi hi swa rihanyu, vatirhi va swa vurindzi na va xilamulelamhangu, lava va tirhaka ku vona leswaku vanhu va na mphakelo wa swakudya, mirhi na tinhundzu ta nkoka na vanyiki va vukorhokeri bya nkoka tanihilaka swi hlamuseriweke hakona eka swinawana.
Loko swi fanerile leswaku u humela ehandle, vona leswaku u endla hinkwaswo leswi faneleke leswaku a wu tluleriwi hi vuvabyi na leswaku a wu tluleti munhu un’wana vuvabyi.
Vanhu van’wana va anakanya leswaku vuvabyi lebyi i nchumu lowu nga va khumbiki, naswona a wu nge pfuki wu va hlaserile.
Na leswaku i nchumu lowu va wu hlayaka ntsena eka maphephahungu kumbe ku vona swiviko hi mayelana na byona eka TV.
Kambe leswi i ntiyiso, naswona byi na nxungeto lowukulu eka un’wana na un’wana wa hina na le ka rixaka ra ka hina.
Byi tlulela van’wankumi na lava sweleke, lavantshwa na lavakulu, vantima na valungu, lava tshamaka eka madorobakulu na lava va tshamaka emigangeni.
Hi nga endleni xihoxo xo anakanya leswaku lexi i xiphiqo xa munhu un’wana.
Nkarhi wun’wana na wun’wana lowu u tlulaka swinawana leswi mfumo wu swi vekeke kumbe u ringetaka ku papalata milawu, u le ku vekeni vanhu van’wana na wena n’wini eka nxungeto na ku pfuneta xitsongwatsongwana lexi ku hangalaka.
Masiku ya 17 lama nga ta landzela ma ta tikela munhu un’wana na un’wana.
Vatswari va vilerisiwa hi vuhlayiseki bya vana va vona.
Vini va mabindzu lamatsongo na van’waswimawusa va lahlekeriwa swinene hi vunyingi kumbe hinkwayo ya malinghena ya vona.
Vatirhi va vilerisiwa hi mitirho ya vona.
Vadyuhari na lava va nga tiyelangiki va dinga vanhu va ku va hlayisa.
Van’wana va lava va tshamaka eswitarateni a va na tindhawu to fihla nhloko kumbe swakudya.
Swichudeni swi salela endzhaku eka tidyondzo ta swona etlilasini naswona swi vilerisiwa hi vumundzuku bya swona.
Hinkwerhu ka hina hi na ku tikeriwa swinene na ku chava lokukulu eka nkarhi lowu.
Hi hlanganile na mitlhontlho yo hlayanyana leyi nga tisa mipingu leyikulu eka vanhu va ka hina.
Leswi hi swona swi endlaka hi teka magoza yo hambanahambana ku seketela mabindzu lawa ma tikeriwaka, ku pfuneta vatirhi lava mitirho ya vona yi nga enxungetweni na ku pfuneta mabindzu lamatsongo hi swa timali.
Hi nyika ndhawu yo fihla nhloko eka vanhu lava va kalaka makaya.
Hi ya emahlweni hi phakela mati eka tindhawu leti kalaka mati leswaku vanhu va ka hina va ta ya emahlweni va ri na tilevhele ta le henhla ya nsivelamavabyi.
Ha khumbeka swinene hi ntshikelelo wa ku pfaleriwa ka vanhu lava titirhaka na le ka mabindzu lama nga riki ya ximfumo.
Hi le ku tumbuluxeni ka magoza yo tatisela ku va phalala eka nkarhi lowo tika swonghasi.
Ha swi tiva leswaku ku na maAfrika-Dzonga yo tala lawa sweswi ma nga endzhandzheni, naswona ma lavaka ku vuya ekaya.
Hi le ku swi tekeleni enhlokweni leswi, naswona hi ta nyika mpfuneto laha swi kotekaka hi ku languta swipfuno swa hina leswi kayivelaka.
MaAfrika-Dzonga ya rikwerhu,
Sweswi hi nghena eka xiyenge lexintshwa xa ku lwisana na ntungukulu wa COVID-19.
Eka masiku lama nga ta landzela, mfumo wu ta sungula nongonoko wa ku hlela, ku kambela, ku landzelela na nongonoko wa malawulelo wa vutshunguri hi xikalo lexikulu.
Kwalomu ka 10,000 wa vatirhi vo ya evanhwini va ta endzela makaya emigangeni, eswidorobanini na le ka madorobankulu ku ya hlela vaakatiko loko va ri na swikombiso swa COVID-19.
Vanhu lava nga na swikombeto va ta yisiwa eka titliliniki ta le migangeni kumbe eka titliliniki leti nga endzeni ka mimovha ku ya kamberiwa.
Vanhu lava nga tluleriwa hi khoronavhayirasi, kambe va nga ri na swikombeyo kumbe swikombeto swa le xikarhi va ta tshama voxe ekaya kumbe eka muako lowu nyikiweke hi mfumo, naswona lava nga na swikombeto swo tika va ta yisiwa eswibedhlele.
Hi ku tirhisa thekinoloji yo rhwaleka, sisiteme yo landzelela yo angarhela yi ta tirhisiwa hi xihatla ku landzelerisa vanhu lava nga tihlanganisa na timhangu ta khoronavhayirasi leti tiyisisiweke na ku veka tihlo eka ndhawu ya mbangu ya timhangu letintshwa hi nkarhi lowu faneleke.
Pfhumba leri i rikulu swinene, ra kongomisa swinene naswona a ri si tshama ri va kona hi xikalo.
Xiyimo lexa xilamulelamhangu xa swa rihanyu lexo tika xi humelela hi nkarhi lowu ikhonomi ya hina yi nga ehansi ka ntshikelelo lokukulu swinene.
Loko tiko ra hina ri nghene eka ku pfaleriwa, hi amukele mahungu ya leswaku ejensi yo pima ya Moody’s yi yisile Afrika-Dzonga ehansi yi ya eka giredi ya le hansihansi ya vuvekisi.
Leswi swi tlakuse swinene ku durha ka ku lomba ku pfuneta matirhiselo ya timali ya mfumo, naswona swi ta va na ntshikelelo wo biha eka ikhonomi.
Xiendleko lexi xi nge nyamalali hi ndlela yihi kumbe yihi ya ku angula ka hina eka ntungukulu wa COVID-19.
Hi kongoma emahlweni na ku tirhisa miphalalo ya swa rihanyu leswi lavekaka na magoza ya swa ikhonomi na ya vaakatiko ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi lebyi na ku hunguta switandzhaku swa eka vanhu va ka hina.
Hambileswi ku nga na ku tikeriwa ka xirilo lexi nga kona sweswi, ha ha tiyimiserile ku tirhisa mipfuxeto ya swa ikhonomi leyi nga na xivumbeko ku ololoxa ku kula ka ikhonomi leyi nga tsana, timali ta mfumo leti nga titsongo na mabindzu ya mfumo lama tikeriwaka.
Hi le ku tirhisaneni na vatirhisani va vaaki ku kuma magoza man’wana lawa hi nga ma tekaka ku hunguta ku onhaka ka ikhonomi ya hina, na ku vona leswaku loko hi huma eka ntungukulu lowu, hi nghenisa ikhonomi ya hina eka gondzo ra ku kula.
Hambiloko tiko ra ka hina ri kongomana na mitlhontlho yo tika swonghasi leyi taka hi matlhelo yo talanyana, a ndzi na ku kanakana emiehleketweni ya mina leswaku hi ta hlula.
Leswi swi tano hikuva maAfrika-Dzonga ma khomanile kutlula leswi nga tshama swi va xiswona ku lwa nyimpi leyi yo lwisana na xitsongwatsongwana lexi.
Mabindzu yo tala na vanhu hi un’weun’we va le ku nyikeleni hi timali na swin’wana na swin’wana ku pfuneta.
Ku tatisela eka ku nyikela hi timali loku tivisiweke vhiki leri nga hundza, hi amukela ku tiboha ka Motsepe Foundation ka R1 biliyoni na ka Naspers hi R1.5 wa tibiliyoni eka ku lwisana na khoronavhayirasi.
Hi tlhela hi khensa swinene eka Ttn Jack Ma, musunguri wa khamphani ya Alibaba leyi kumekaka eChayina loyi a nga nyikela hi swa vutshunguri eka Afrika-Dzonga na le ka matiko man’wana eAfrika.
Hi lava ku khensa vaongori va hina, vadokodela na vatirhi va swa vutshunguri van’wana, vatirhi va vaaki na vatirhelamfumo lava nga rhanga emahlweni, vanhu lava nga tinyikela na tiNGO leti rhangeleke nyimpi ya ku lwa na vuvabyi lebyi.
Hi ba mandla eka 18,000 ya vatirhi va swa vusirheleri lava humaka eka vukorhokeri bya maphorisa, masocha, maphorisa ya madorobankulu na mavandla man’wana lama ma nga na vutihlamuleri byo vona leswaku ku na vuhlayiseki bya hina.
Hi swi vekile erivaleni leswaku ntirho wa vatirhi va swa vuhlayiseki va hina i ku seketela, ku tshembisa no chavelela vanhu va ka hina, na ku vona leswaku ku rhula na ntshamiseko swa hlayisiwa.
Va swi tiva leswaku va fanele va tirha ehansi ka nawu hi minkarhi hinkwayo na leswaku va nga vavisi wihi kumbe wihi wa vanhu va ka hina.
Kutani ku na wun’wana na wun’wana wa n’wina, vaakitiko va Afrika-Dzonga va 58 wa timiliyoni na vaakindhawu lava nga nyandza yin’we eka ku kongomana na xiyimo lexa xilamulelamhangu xa swa rihanyu xa rixaka.
Exikarhi ka hina ku na vavanuna na vavasati lava hubutaka hi matakuxa siku rin’wana na rin’wana, va ya tirha vusiku hinkwabyo leswaku tiko leri ri ya emahlweni.
Ndzi vulavula hi mutirhi wa le purasini loyi a pfunetaka leswaku hi va na mphakelo wa swakudya.
Ndzi vulavula hi mutivi wa swa xithekiniki eka xitichi xo endla gezi loyi a tirhaka hi mikarhi yo hambana leswaku hi ta kota ku lumeka timboni.
Ndzi vulavula hi muhlayisi ekaya ra vadyuhari, ekaya ra nhlayiso wa vana na tindhawu to hlayisa vavabyi, lava taka siku na siku ku hlayisa vaakatiko va hina lava nga sirhelelekangiki.
Eka muchayeri wa thekisi, muteki wa malakatsa, muhakerisi wa le supamakete, mutirhi wo basisa exibedhlele, mutirhi wo chela petirolo na vatirhi hinkwavo lava nyikaka vukorhokeri bya nkoka, hi n’wina tinhenha leti nga hava ndhuma, naswona ha mi khensa.
Eka nkarhi lowu hi pfumalaka ntshembo, ku na xitori lexi hi tiselaka ntshembo na nhlohlotelo.
Tolo, a ndzi ye ku ya hlangana na maAfrika-Dzonga ya 114 lava susiweke eWuhan, eChayina naswona va ya emakaya ya vona endzhaku ka mavhiki mambirhi va ri eka nhlambulo ePolokwane.
Lowu i ntlawa wa maAfrika-Dzonga yo hlamarisa lama hambanaka malembe hi vukhale, rixakanghohe, rimbewu na tindhawu leti va humaka eka tona.
Eka tin’hweti to tala, a va pfaleriwe va nga humahumi etikweni, rosungula eWuhan kwalomu ka masiku ya 51, nakambe ePolokwane eka masiku ya 14.
Sweswi va fanele va tshama masiku ya 17 ya ku pfaleriwa emakaya.
Hinkwerhu hi fanele hi tsaka hikuva va kamberiwile va kumeka va ri hava xitsongwatsongwana lexi, naswona va hanye kahle.
Va hanyile kahle emimoyeni ya vona, naswona va khensa swinene eka leswi tiko ri nga va endlela swona hi ku va vuyisa emakaya va hlayisekile.
Van’wana i swichudeni, van’wana i mathicara, van’wana a va ri vatirhi eChayina.
Hi khensa vatirhi va ka SAA, xipano xa wa swa vutshunguri, maphorisa na masocha na vatirhi vo hlamarisa na vufambisi bya hodela ya Ranch lava nga endla ntirho lowu wu humelela.
Ntokoto wa maAfrika-Dzonga lama vuyeke hi le Wuhan wu hi tiyisa nhlana loko hi ri karhi hi kongomana na mitlhontlgo ku yisa emahlweni.
Lexi i xiyimo xo kala xi nga tolovekangi eka hina hinkwerhu.
A hi se tshama hi kongomana na xiyimo xo fana na lexi eka nkarhi lowu nga hundza, naswona swihoxo swo hlayanyana swi ta endliwa, kambe hi kombela leswaku vanhu va ka hina va swi twisisa leswaku hinkwaswo leswi swi endleriwa hi xikongomelo lexinene eka munhu wun’wana na wun’wana.
Hi ta ya emahlweni hi ololoxa swihoxo laha swi endliweke kona.
Kambe ndza kholwa leswaku hi ta humelela hikuva hi ta tekela nxungeto lowu wa khoronavhayirasi enhlokweni, hi ta tifambelanisa tanihi rixaka, naswona hi ta tirha hindlela ya vutihlamuleri.
Loko hi tirhisana, loko hi tshama egondzweni leri hi tivaka leswaku hi fanele ku ri teka, hi ta hlula vuvabyi lebyi.
A ndzi kanakani leswaku hi ta hlula.
Ndzi mi navelela madyambu lamanene.
Xikwembu a xi katekise Afrika-Dzonga na ku sirhelela vanhu va yona.
