MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Swi lava ku endla kwalomu ka malembe mambirhi kusukela loko ndzi yimile emahlweni ka n’wina ku tivisa leswaku Afrika-Dzonga yi ta nghena eka ku pfariwa ka tiko hinkwaro ku hunguta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana xa COVID-19.
Leri a ri ri goza ro tika naswona ro ka ri nga si tshama ri va kona.
Kambe ri nonokisile ku hangalaka ka xitsongwatsongwana ku endlela leswaku miako ya hina ya rihanyo – naswona hakunene na rixaka ra ka hina – ri vile na nkarhi wo lulamisela ntlakuko lowu a wu languteriwile wa mitluletavuvabyi.
Kusukela nkarhi wolowo, hi bohekile ku cinca angulo wa hina tanihileswi ntungukulu lowu wu nga cinca, tanihileswi mitluletavuvabyi yi nga ya ehenhla na ku ya ehansi, na tanihileswi miako ya hina ya rihanyo yi nga va ehansi ka ntshikelelo.
Ku ringana malembe mambirhi, vutomi bya hina byi lawuriwile hi ntungukulu lowu.
Afrika-Dzonga yi vile ni timhangu to tlula 3.7 wa timiliyoni naswona yi rhekodile ku lava ku ringana 100,000 ya mafu ya COVID-19.
Ntungukulu lowu wu cincile ndlela leyi hi tirhaka hayona, hi tekaka tendzo hayona, hi gandzelaka hayona na leyi hi hlanganaka na vanhu van’wana hayona.
Wu onhile tindlela to tihanyisa to tala na ku tikisela ikhonomi ya hina, leswi nga vanga ku pfariwa ka mabindzu yo tala na ku lahlekeriwa hi mitirho ya kwalomu ka timiliyoni timbirhi.
Hambiswiritano wu tlhele wu kombisa leswaku vanhu va Afrika-Dzonga i vanhu va musa na ntwelavusiwana, lava pfunanaka hi nkarhi lowu ku nga na xilaveko lexikulu.
Loko hi komberiwile ku landzelela swipimelo hi mayelana na ku fambafamba, tinhlengeletano na migingiriko yo hambanahambana, tanihi vanhu va Afrika-Dzonga, hi endlile tano, hi ri karhi hi swi tiva leswaku swi ta vuyerisa rihanyo ra hina na vutomi na ku va kahle ka tiko.
Eka nkarhi wa malembe mabirhi lama nga hundza, hi tekile magoza lama nga si tshamaka y ava kona ku tiyisa sisiteme ya hina ya rihanyo.
Hi thole vanhu vo tala ku tirhana na ntungukulu lowu, hi ake vuswikoti bya swibedhlele na bya tilaboretari lebyikulu naswona hi tiyisise leswaku vavabyi lava nga na COVID-19 va hlayisiwa hi ku hetiseka eswibedhlele swa ka hina.
Sweswi se hi le ka nkarhi wo cinca swilo.
Sweswi se hi lulamerile ku nghena eka xiyenge xintshwa eka malawulelo ma hina ma ntungukulu lowu.
Endzhaku ka magandlati ya mune ya ntluletavuvabyi, i vanhu vatsongo lava vabyaka hi matimba naswona va lavaka ku amukeriwa exibedhlele. Ku na mafu matsongo swinene loko ku pimanisiwa na nkarhi lowu nga hundza.
Vativi va sayense va ka hina va hi byela leswaku leswi swi vangiwa ngopfungopfu hikuva 60 kufika 80% ta vanhu hinkwavo va na muxaka wo karhi wo nsawuto eka xitsongwatsongwana lexi, ku nga va hikwalaho ka ntluletavuvabyi wa nkarhi lowu nga hundza kumbe hikwalaho ka nsawutiso.
Kusuka eka ntokoto wa malembe mambirhi lama nga hundza, vukorhokeri bya hina bya rihanyo byi dyondzile ku lawula vuvabyi hi ku htiseka.
Hi toloverile ku ambala timasiki na ku hlamba mavoko mikarhi hinkwayo.
Xa nkoka swinene, 48 wa tiphesente ta vanhu lavakulu hinkwavo va kumile kwalomu ka mpimamurhi wa nsawutiso wun’we.
Hikokwalaho hi nghena eka lembe ra vunharhu ra ntungukulu lowu hi ri ni ku tshemba swinene ku lula leswi nga tshama swi va xiswona eka nkarhi lowu nga hundza.
Hambileswi ntungukulu wu nga se helaka, na hambileswi hi yaka emahhlweni hi hanya hi vuxiyaxiya, hi vona swiphemu swo tala swa vutomi bya hina bya siku na siku byi vuyela eka ntolovelo.
Hi vona ikhonomi ya hina yi vuyela eka ku tirha hi ku hetiseka.
Hi chava na ku hela ntamu ka malembe mambirhi lama nga hundza swi suka emakatleni ma hina.
Hikwalaho ka muxaka lowu cincacincaka wa ntungukulu lowu, na hi ku humelela loku fikeleriweke hikwalaho ka matshalatshala ya hina ya nhlanganelo, hi kunguhata ku susa Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu xikan’wekan’we loko ku kumiwa ka swibumabumelo swa vanhu hi mayelana na swinawana swa rihanyu leswi hangalasiweke hi Holobye wa Rihanyo swi fikile emakumu.
Swinawana leswi, loko swi fikisiwile emakumu, swi ta siva swinawana swa Xiyimo xa Mhangu tanihi xitirho xa xinawu lexi hi xi tirhisaka ku lawula ntungukulu lowu.
Vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo va rhambiwa ku nyika swibumabumelo eka swinawana swa mpfapfarhuto ku nga si fika siku ra 16 Dzivamusoko.
Leswi faneleke ku va erivaleni hi leswaku ku hela ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu a swi vuli ku hela ka ntungukulu lowu.
Swo vula ntsena leswaku hi cinca ndlela leyi hi lawulaka ntungukulu lowu hayona, naswona hi ta tshembela eka swinawana swa rihanyo ematshan’weni ya swinawana swa malawulelo ya timhangu.
Swi vula leswaku hi le ku dyondzeni ku hanya na xitsongwatsongwana exikarhi ka hina.
Swi vula leswaku hi le ku tlheleleni eka vutomi lebyi a hi byi hanya loko ku nga si va na ntungukulu lowu, hilaha swi kotekaka hakona.
Swi vula leswaku hi le ku pfuleni ka ikhonomi ya hina ku ya emahlweni, na leswaku hi le ku vuyeleleni eka migingiriko ya hina ya ku hlangana ka vanhu na migingiriko ya mfuwo leyi hi nga yima ku va na yona eka nkarhi wa malembe mambirhi lama nga hundza.
Kusukela hi Nhlangula lembe leri nga hundza, tiko a ri ri eka Levhele ya Vulemukisi leyi Fambelanisiweke ya 1, leswi a swi vula leswaku migingiriko yo tala ya ntolovelo a yi vuyelerile ku ri karhi ku landzeleriwa swiletelo swa rihanyo hi mikarhi hinkwayo.
Vunyingi bya swipimelo swa nghingiriko wa ikhonomi swi susiwile.
Sweswi hi kota ku olovisa swipimelo ku ya emahlweni.
Eka ku teka xiboho xa leswaku hi swihi swipimelo leswi faneleke ku olovisiwa na leswaku hi swihi leswi faneleke ku ya emahlweni, hi leteriwa – ku fana na le ka nkarhi lowu nga hundza – hi switsundzuxo swa Komiti yo Tsundzuxa Holobye hi mayelana na COVID-19.
Hi tlhele hi languta mitokoto ya matiko man’wana, ku katsa na laha ku susiwa ko hetiseka ka swipimelo swi nga landzeriwa hi ku tlakuka ka mitluletavuvabyi na mafu.
Ku tiva leswaku hi fanele ku nghena eka xiyenge xintshwa xa malawulelo ma hina ma ntungukulu lowu, hi tekile nkarhi hi tihlanganisa na vakhomaxiave vo hambanahambana, ku katsa na tihuvo ta vukhongeri na varhangeri va ndhavuko.
Ekusunguleni namuntlha, hi khomile nhlengeletano ya Khansele yo Hlanganisa ya Phuresidente, leyi yi tisaka ndhawu yin’we Vaphirimiya, Vameyara va Madorobakulu hinkwawo, Vaholobye na Swandla swa Vaholobye, vayimeri va Nhlangano wa Mfumo wa Miganga wa Afrika-Dzonga, ku katsa na varhangeri va ndhavuko.
Hi ku ya hi mikanerisano yoleyo na swibumabumelo swa Khansele yo Lerisa ya Khoronavhayirasi ya Rixaka, Khabinete yi tekile xiboho xo olovisa swipimelo swo talanyana tanihi xiphemu xa Levhele ya Vulemukisi leyi Fambelanisiweke ya 1.
Swipimelo hi mayelana na tinhlengeletano swi le ku cinciweni hi ndlela yo tivikana.
Eka swinawana swa nkarhi lowu nga hundza, ntshikelelo a wu ri eka ku veka mpimo wa le henhla hi mayelana na nhlayo ya vanhu lava a va ta kota ku ta eka nhlengeletano.
Endlelo ku ya emahlweni hi leswaku havumbirhi bya tindhawu ta le ndzeni ka miako na ta le handle ka miako sweswi ti nga teka kufika eka 50 wa tiphesente ta vundzeni lebyi ntsenaloko mipimo ya ku nghena yi ri vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa COVID-19 lexi nga riki kutlula tiawara ta 72 hi vukhale.
Kambe laha ku nga hava ku ndzulamiselo wa vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa COVID-19, kutani mpimo wa le henhla wa nkarhi wa sweswi wu ta tirha – wa vanhu va 1 000 endzeni ka miako na vanhu va 2,000 ehandle ka miako.
Ku cinca loku ka swipimelo hi mayelana na tinhlengeletano ta vanhu swi ta tisa ku vuyeriwa lokukulu eka tindasitiri ta mitlangu, ta mfuwo, ta vuhungasi na na swiendleko ngopfungopfu.
Leswi swi vula leswaku loko hi sawutisiwile kumbe haha ku kamberiwa hi kumeka hi ri hava xitsongwatsongwana, hi ta kota ku vuyela eka ku hlalela mitlangu eswitediyamu na ku ya eka tikhonsati ta vuyimbeleri, mitlangu ya le thiyetha, tikhomferense na swiendleko swin’wana.
Nhlayo ya le henhla ya vanhu lava pfumeleriwaka enkosini yi ta tlakuka kusuka eka 100 kuya eka 200.
Ku fana na le ka nkarhi lowu nga hundza, mirindzelo, tinhlengeletano ta le ndzhaku ka nkosi na tinhlengeletano ta ‘le ndzhaku ko rila’ a ti pfumeleriwi.
Ku tlhela ku va na ku cinca ka nkoka ka xinawana hi mayelana na ku ambariwa ya timasiki.
Ku fana na le ku ka nkarhi lowu nga hundza, swa boha ku ambala masiki ya lapi kumbe nchumu lowu fanaka lowu pfalaka nhompfu na nomu eka tindhawu ta mani na mani leti nga endzeni ka miako.
Hambiswiritano, masiki a yi bohi ehandle ka miako.
Lewi swi vula leswaku haha fanele ku ambala timasiki loko hi ri emavhengeleni, etimolweni, etihofisini, etifemeni, emathekisini, emabazini, eswitimeleni kumbe ndhawu ya mani na mani leyi nga endzeni ka miako yin’wana na yin’wana.
Kambe a hi boheki ku ambala timasiki loko hi ri karhi hi famba eswitarateni kumbe eka tindhawu leti nga pfuleka, loko hi ri karhi hi endla vutiolori kumbe loko hi yile eka nhlengeletano ya le handle ka miako.
Swinawana swa ku siya mpfhuka exikarhi ka vanhu na swona swa cinciwa, swi lava leswaku ku va na mpfhuka wo ringana mitara yi 1 exikarhi ka vanhu eka tindhawu hinkwato handle ka le swikolweni.
Ku tlhela ku va na ku cinca eka swinawana swa ku teka tendzo ya matiko ya misava. Vatekarendzo lava nghenaka laha Afrika-Dzonga va ta fanela ku komba vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa PCR lexi kombaka leswaku va hava xitsongwatsongwana, lexi nga riki kutlula tiawara ta 72 hi vukhale.
Vatekarendzo hinkwavo lava nga sawutisiwangiki lava nghenaka laha tikweni lava va lavaka ku sawutisiwa va ta nyikiwa nsawutiso.
Magoza lama ma ta sungula ku tirha mundzuku, Ravunharhu, 23 Nyenyankulu 2022, xikan’wekan’we loko swinawana leswintshwa swi gazetiwile.
Hi ku cinca loku, kwalomu ka swipimelo hinkwaswo swa nghingiriko wa ku hlangana ka vanhu na wa ikhonomi swi ta va swi susiwile.
Ku ya emahlweni, vusirheleri bya hina bya nkoka swinene ehenhla ka vuvabyi, xosungula, i nsawutiso, kasi, xavumbirhi, i ku landzelela magoza ya masungulo, yo tanihi ku ambala timasiki endzeni ka maiko.
Ku olovisiwa ku ya emahlweni ka swipimelo leswi nga sala swi ta lava leswaku hi tlakusa mpimo wa nsawutiso exikarhi ka vanhu va Afrika-Dzonga.
Xisawutisi xi kombisile ku va xi hunguta swinene ku vabya ko tikisa.
Tinhlayonhlayo kusuka eka miako ya hina ya rihanyo, ti komba hi ndlela leyi nga erivaleni leswaku vanhu lava va nga sawutisiwangiki va le ka nxungeto wa le henhla wo amukeriwa eswibedhlele kumbe ku lova hikwalaho ka COVID-19.
Nsawutiso wu nga kota ku hunguta ku tluletana emakaya na le ka tindhawu to fana na swikolo na tiyunivhesiti, laha ku nga na ku hlangana ka le kusuhi.
Hikokwalaho, loko hi ri karhi hi amukela ntiyiso wa leswaku kutlula 68 wa tiphesente ta vanhu lava nga na malembe ya le henhla ka 60 va sawutisiwile, hi vilerisiwa hi leswaku ko va 35 wa tiphesente ntsena ta vanhu va malembe ya le xikarhi ka 18 kufikela 35 va nga sawutisiwa,
Swi na nkoka swinene leswaku vanhu vo tala va le xikarhi ka malembe ya 18 na 35 leswaku va sawutisiwa, leswi hi swona swi nga endla leswaku hi simeka pfhumba ra #KeReady n’hweti leyi nga hela.
Pfhumba leri ri katsa swihungwana leswi endliweke hi vantshwa naswona swi kongomisa eka ku bumabumela leswaku vanhu lava nga na malembe ya le xikarhi ka 18 kufikela 35 va sawutisiwa.
Hi ku engetela, hi lava ku khutaza vanhu lava nga sawutisiwa ku ya va ya kuma mipimamurhi ya vona yo nyika matimba.
Loko hinkwerhu hi sawutisiwile, hi nga hundzuluxela ntamu wa hina, swipfuno na matshalatshala eka ku aka ikhonomi hi vuntshwa na ku tumbuluxa mitirho leyi lavekaka swonghasi.
Malembe mambirhi lama nga hundza, loko hi tivisa ku sungula ka ku pfariwa ka tiko hinkwaro, ndzi vule leswaku eka masiku, mavhiki na malembe lama nga ta landzela ku tiboha ka hina, ku pfuneta ka hina na vun’we bya hina tanihi rixaka swi ta kumeka swi ringiwa hi ndlela leyi hi nga si tshamaka hi yi vona.
Ndzi kombele hinkwerhu ka hina ku endla xiphemu xa hina:
“Ku va na xitiyanhlana, ku lehisa timbilu, naswona ehenhla ka hinkwaswo, ku komba ntwelavusiwana”
Vanhu va Afrika-Dzonga va hlamurile eka xikombelo xolexo hi mikarhi hinkwayo.
Nakambe, hi tlhela hi komberiwa ku endla xiphemu xa hina – ku sawutisiwa loko hi sungula nkarhi lowuntshwa wo lwisana na ntungukulu lowu hi ku tshemba na hi ku tiyimisela.
Ndza khensa.
