Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Presidente Cyril Ramaphosa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka (NA), Man. Thandi Modise,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu (NCOP), Tat. Amos Masondo,
Xandla xa Phuresidente, David Mabuza,
Muavanyisinkulu Mogoeng Mogoeng na swirho leswi xiximekaka swa Vuavanyisi,
Khale ka Phuresidente, Tat. Kgalema Motlanthe,
Khale ka Phuresidente, Tat. Thabo Mbeki,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Dok. Frene Ginwala,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Tat. Max Sisulu,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Man. Baleka Mbete,
Presidente wa Palamende ya Pan Afrika, Tat. Roger Nkodo Dang,
Tinhenha ta nyimpi ya ntshunxeko,
Dok. Dennis Goldberg,
Dok. Andrew Mlangeni,
Gqwethankulu Priscilla Jana,
Man. Joyce Dipale,
Man. Lillian Keagile,
Man. Smally Maqungo,
Vaholobye na Swandla swa Vaholobye,
Vaphurimiya na Swipikara swa tihuvo to endla milawu ta swifundzakulu,
Mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Mfumo wa Miganga wa Afrika-Dzonga na Vameyarankulu,
Gavhenara wa Bangikulu ya Afrika-Dzonga, Tat. Lesetja Kganyago,
Varhangeri va Mihlangano ya Kavanyisa ka 9,
Varhangeri va mihlangano leyi simekiweke eka ripfumelo,
Varhangeri va swidyondzeki na mavandla ya ndzavisiso,
Swirho swa vuxaka bya xidipulomati,
Vayeni lava rhambiweke,
Swirho swo hlonipheka swa Huvo ya Rixaka,
Swirho swo hlonipheka swa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi hlanganile laha ku ta sungula Palamende ya Xidemokirasi ya vutsevu, malembe ya 106 ku ya eka siku leri endzhaku ka rona Nawu wa Misava wa Vaakandhawuxidzi – wun'wana wa milawu yo khunguvanyisa swinene ya ku tekeriwa, yo vava na ku susiwa ndzhuti – wu sunguleke ku tirha.
Hi tsundzuka marito ya Sol Plaatje eka xiendleko xexo xa nhlomulo, loko a te:
“Ku pfuka hi Ravuntlhanu namixo, Khotavuxika 20, 1913, wantima wa muAfrika-Dzonga u tikume, a nga ri ntsena hlonga, kambe muhlongoriwa emisaveni leyi a velekiweke eka yona.”
Vanhu va ka hina va xanisekile swinene na ku tiyisela maxangu lama nga paluxiwangiki hikwalaho ka ku simekiwa ka Nawu wa Misava wa Vaakandhawuxidzi. Switandzhaku swa nawu wolowo swa ha ri kona eka hina na sweswi.
Kutlula lembexidzana endzhaku ka nkavululami wolewo wo tika swinene, ha kombeiwa ku vumba Afrika-Dzonga laha ku nga hava munhu loyi a nga ta va hlonga kumbe muhlongoriwa, kambe ntsena wo tshunxeka na wa ndzingano na wo xiximiwa.
Hi hlangana laha eka nkarhi wo tlhontlha na ku tika swinene eka vutomi bya hina bya xidemokirasi lexikulu.
Kambe, hi tlhela hi va eka nkarhi eka matimu ya hina lowu ya nga khoma ntshembo na xitshembhiso swinene.
Eka malembe ya 25 ya xidemokirasi hi endlile nhluvuko wo vonaka swinene eku akeni rixaka rintshwa laha eka rona maAfrika-Dzonga hinkwawo va nga na timfanelo to ringana na ku ndlandlamuxa swivandlanene.
Kutlula malembe ya 25, hi endlile swo tala ku fikelela swidingo swa masungulo swa vanhu, ku hunguta vusweti na ku cinca ikhonomi leyi onhakeke leyi a yi endleriwile ku korhokela mitsakelo ya va nga ri va ngani.
Hi ku tirhisana, hi endlile masungulo yo tiya lama ehenhla ka wona hi nga akaka tiko laha hinkwavo va nga tivaka ku rhula na nhlayiseko na ku tsaka.
Nakambe, hi tlhela hi hlangana hi nkarhi lowu tiko ra ka hina ri jamelaneke na mitlhontlho yo tika swinene.
Ikhonomi ya hina a yi le ku kuleni. Ku hava mitirho yo ringanela leyi nga eku tumbuluxiweni.
Lexi i xivilelo lexi kulaka ku hundza leswin'wana hinkwaswo.
Xi khumba un'wana na un'wana.
Xi khumba wena, wanuna lontsongo eMzimhlophe eSoweto, loyi a heteke xikolo malembe ya ntlhanu lawa ya hundzeke naswona a nga tirhiki na sweswi.
Xi khumba wena, mutswari wa xisati a ri yexe kusuka eDelft, loyi malimpfuneto ya yena yi nga hlayisiki yena ntsena kambe vatukulu va yena na vona.
Swi tlhela swi vavisa wena, mutirhi wa le Nelson Mandela Bay, loyi hambi u tirha u hola muholo u tsandzekaka ku fikelela swilaveko swa ku hanya.
Swa tika eka wena, xichudeni lexitsongo kusuka eYunivhesiti ya Sol Plaatje eKapa-N'walungu, wena u faneleke ku tshembela eka swimalana switsongo kusuka eka vatswari va wena ku tixavela swo dya.
Ntiyiso lowu hanyiwaka hi vanhu va ka hina hi lowu kunenenene ndza ha ku wu hlamuselaka.
Swa wena i tinyimpi ta vanhu va rixaka leri.
Hi ku twile, na van'wana vo tala.
Vo tala va hina lava va nga vayimeri lava hlawuriweke laha hi tekile nkarhi wo tala wa tin'hweti ti nga ri tingani leti hundzeke hi fambafamba na tiko ra hina hinkwaro, hi yingisela vanhu va ka hina.
[Sibezwile abantu bakithi, bekhuluma nathi, singena siphuma ezindllini zabo].
Hi va twile vanhu va ka hina, va vulavula na hina, hi nghene hi huma etindlwini ta vona.
[Ro vha pfa hoṱhe hoṱhe he ra tshimbila hone. Ndi amba na he ha tshimbila Vho Maimane na Vho Julius Malema].
Hi va twile hinkwakonkwako laha a hi famba kona. Ndzi vula na laha ku nga famba Tat. Maimane na Tat. Julius Malema.
[Lapho kuhambe khona uMhlonishwa uButhelezi naye uzwile ukuthi abantu bathini].
Laha a ku famba Muchaviseki Buthelezi na yena u swi twile leswaku vanhu ve ri yini.
Laha Tat. Groenewald na yena a yeke, tanihi leswi hi n'wi voneke a endzela tiko hinkwaro, na yena a nga vula leswaku u va twile vanhu.
[hey kan ook se dat hy het die mense gehoor].
Sinizwile. Hi mi twile. Ro ni pfa. Re le utlwile..
Hi mihlawulo leyi veke kona hi Mudyaxihi, mi nyikile hinkwerhu xileriso xa le rivaleni xa ku kula na ku pfuxeta.
Hinkwerhu hi mi twile – mina, Muchaviseki Maimane, Muchaviseki Malema, Muchaviseki Buthelezi, Muchaviseki Groenewald, Muchaviseki Meshoe, Muchaviseki Holomisa, Muchaviseki Zungula, Muchaviseki De Lille, Muchaviseki Magwaza-Msibi, Muchaviseki Galo, Muchaviseki Lekota, Muchaviseki Nyhontso na Muchaviseki Hendricks.
Ndzhaka leyi phikelelaka ya xihlawuhlawu yi siyile tiko ra ka hina ri ri na swiphiqo swa swivumbeko swo tika – haswimbirhi swa ikhonomi na swa miganga.
Hi nkarhi wu ri wun'we, hi fanele ku tirhzana na ku cinca ka swa thekinoloji ko hatlisa loku nga ku tiseni misava yintshwa ya ntirho, loku ku nga eku vumbeni nakambe ikhonomi ya matiko hinkwawo naswona loku ku nga eka hlamuseleni hi vuntshwa vuxaka bya vaaki.
Swin'we na tinxaka hinkwato ta misava, hi jamelanile na ku cinca ko tika loku onhaka swinene ka tlilayimeti ya matiko hinkwawo eka matimu ya vanhu.
Swiyimo swa maxelo yo tika ngopfu leswi fambisanaka na ku kufumetiwa ka xibakabaka swi xungeta ikhonomi ya hina, swi xungeta vutomi na ku tihanyisa ka hina, naswona – handle ka loko ho gingirika sweswi – swi ta xungeta ku vukona bya hina.
Hi twile marito ya vanhu lavatsongo lava va macheleke eUnion Buildings vhiki leri nga hundza, va hi khutaza ku teka goza ku sirhelela pulanete ya hina.
A ku ri ku ta lulamisa mitlhontlho leyi ya nkoka loko hi amukela Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka (NDP) hi 2012 ku letela matshalatshala ya hina ya rixaka ku hlula vusweti, vupfumalantirho na nkandzingano.
Hambiswiritano, ku ri na malembe ya 10 loko hi nga si fika eka lembe ra 2030, a hi se endla nhluvuko wo tshinelela eku fikeleleni ka mipakaniso ya NDP.
Handle ka loko ho teka magoza lama nga tolovelekangiki, a hi nge fikeleli Xivono xa 2030.
Leswi swi vula leswaku hi dinga ku rhangisa emahlweni.
Hi dinga ku kongomisa eka swiendlo leswiya swi nga ta va na nhlohlotelo lowukulu, swiendlo leswi swi nga ta hatlisisa ku famba hi ya emahlweni, havumbirhi eka nkarhi wa sweswisweswi na le ka ku tlula malembe ya 10 lama taka.
I swa nkoka ku tekela enhlokweni leswaku Rimba ra swa Maqhinga ra Theme ya le Xikarhi eka malembe ya ntlhanu lawa hundzeke a ri ri na kutlula swikombo swa 1 100 leswi haswona a hi fanele ku pima ndzima eku simekiweni ka NDP.
Sweswi i nkarhi wo kongomisa eka nsimeko.
I nkarhi wa ku langa.
Swin'wana swa swilangiwa leswi swi nga ha tika naswona swin'wana swi nga ka swi nga tsakisi munhu un'wana na un'wana.
Eka ikhonomi leyi nga riki eku kuleni, eka nkarhi lowu timali ta vaaki ti tsongahaleke, a hi nga swi koti ku endla xin'wana na xin'wana hi nkarhi wun'we.
Tanihiloko hi nghena eka mafambiselo lamantshwa, hi ta kongomisa eka swirhangana swa nkombo:
- Ncinco wa ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho
- Dyondzo, vutshila na rihanyu
- Ku tiyisiwa ka muholo wa vanhu hi ku tirhisa vukorhokeri bya masungulo bya nkoka na byo tshembeka i xirhangana xin'wana xa nkoka
- Mpfanganiso wa ndhawu, vutshamo bya vanhu na mfumo wa miganga
- Nkhomano wa vaaki na miganga leyi hlayisekeke i xirhangana xin'wana xa nkoka
- Ku aka Mfumo wa vuswikoti, matikhomeloene na wa nhluvukiso
- Afrika na misava yo antswa.
Minongonoko na tipholisi hinkwato ta hina eka tindzawulo na tiejensi hinkwato ti ta fambisiwa hi ku lava mitirho leyi yo katsa hinkwaswo leyi hi tshembaka leswaku yi ta kota ku fikelela vutomi byo antswa eka maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Hi nkarhi wu ri wun'we, hi fanele ku vuyisela NDP endhawini ya yona exikarhi ka matshalatshala ya hina ya rixaka, ku endla leswaku yi pfuka, ku yi endla xiphemu xa ntokoto lowu hanyiweke wa vanhu va Afrika-Dzonga.
Eka ku vekiwa exitulwini, hi vule leswaku lowu i nkarhi wo hlamusela rixaka ra ka hina leritsanana.
Rixaka leri ri langutanile na mitlhontlho leyikulu. Rixaka leri ri nga na vanhu va 57 wa timiliyoni lava va yimeke hi milenge emalembeni lama nga hundza na kutani hlula yin'wana ya tisisiteme to tika swinene leti nga tshama ti tumbuluxiwa hi vanhu, xihlawuhlawu. Rixaka ra vanhu va xitioyanhlana. Rixaka ra vanhu va vutiboheleri lebyikulu.
Hi tlhele hi vula leswaku swi hikwalaho ka swiendlo swa hina ya sweswi leswi swi nga ta boha laha hi yaka kona.
Tanihileswi Afrika-Dzonga yi nghenaka eka malembe ya 25 yan'wana ya xidemokirasi, naswona yi lavaka swikongomelo swa NDP, a hi tiviseni xikongomelokulu xa ku tiyimisela na xa vunhenha, xikongomelo xo hlanganisa, lexi hi kongomisaka swipfuno na matimba ya hina hinkwawo eka xona.
Loko hi ri karhi hi nghena eka malembexikhume yo hetelela eka Xivono xa 2030, a hi vekeni erivaleni swinene Afrika-Dzonga leyi hi yi lavaka kutani hi pfumelelana hi swiendlo swo khomeka leswi hi dingaka ku swi fikelela.
Ku tiyisisa leswaku matshalatshala ya hina ya kongomisiwa, ndzi ringanyeta leswaku, endzeni ka swirhangana swa mafambiselo lama, hi pfumelelana hi swikongomelokulu swa nkoka swa ntlhanu eka malembexikhume lawa ya landzelaka, lawa ya nga xiphemu xa swirhangana leswa nkombo.
A hi pfumelelaneni, tanihi rixaka na tanihi vanhu lava nga vun'we eku naveleni ka hina, leswaku ku nga si hela malembe ya 10 lawa ya landzelaka hi ta va hi khatsile ndzima eku lwisaneni na vusweti, nkandzingano na vupfumalantirho laha:
- Ku hava munhu eAfrika-Dzonga loyi a nga ta tshama na ndlala. Leri i kungu ra vunhenha leri ndzi tshembaka leswaku hi ta ri fikelela.
- Ikhonomi ya hina yi ta kula hi mpimo wa rivilo swinene kutlula vanhu va tiko ra ka hina.
- Timiliyoni timbirhi ta vantshwa vo tala va ta nghena entirhweni.
- Swikolo swa ka hina swi ta va na mivuyelo ya swa dyondzo yo antswa naswona n'wana un'wana na un'wana wa 10 ra malembe u ta kota ku hlayela ku twisisa.
- Vugevenga bya madzolonga byi ta hafuriwa, loko ku nga ri ku herisiwa.
A hi endleni vutiboheleri lebyi sweswi – eka hina vini na le ka un'wana na un'wana – hi ri karhi hi tiva leswaku hi ta tirhisa swinene swipfuno swa hina na vuswikoti, kambe hi ri karhi hi twisisa leswaku loko hi fikelela swikongomelo leswa ntlhanu, hi ta va hi cincile swinene muganga wa hina.
Hi vekile swikongomelo leswi swa ku tiyimisela ku nga ri leswaku a hi langutisangi ku tikeriwa lokukulu ka sweswi, kambe hikokwalaho ka kona.
Hi veka swikongomelo leswi ku endlela leswaku swiboho leswi hi swi tekaka sweswi swi va swa vunhenha naswona hi gingirika hi ku hatlisa lokukulu.
Ku tiyimisela ka hina leswaku ku nga si hela malembexikhume lama landzelaka ku hava munhu eAfrika-Dzonga loyi a nga ta tshama na ndlala i swa nkoka eka matshalatshala ya hina ku herisa vusweti na ku hunguta nkandzingano.
Hi ku engetela eka ku tumbuluxiwa ka mitirho na swivandlanene swin'wana swa ikhonomi, leswi swi vula leswaku hi fanele ku tiyisa muholo wa vanhu na ku hunguta ku durha ka ku hanya.
Swi vula leswaku hi fanele ku antswisa mfikeleleko, vuhlayiseki na mpfanganiso wa vutleketli bya vakhandziyi va miti leyi holaka miholo ya le hansi.
Loko ha ha khatsile ndzima leyikulu eku nyikeni tindlu, maAfrika-Dzonga vo tala va ha dinga misava ku aka makaya na ku kuma swo tihanyisa.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya landzelaka, hi ta hatlisisa ku nyikiwa ka tindlu leti tshameke eka tindhawu ta kahle na misava eka maAfrika-Dzonga lava sweleke.
Ku antswisa risima ra vutomi bya maAfrika-Dzonga, ku hunguta vusweti eka mipimo ya byona hinkwayo na ku tiyisa ikhonomi ya hina, hi ta tirhana na rihanyu ra vanhu va ka hina.
Hi fanele ku tirhana na vuswikoti bya swibedhlele na titliliniki ta hina.
Kokwana waxisati wa malembe ya 80 a nge swi koti naswona a nga fanelangi ku fola layini dyambu hinkwaro a rindzele mirhi ya yena.
Muvabyi a nga ka a nga tlherisiwi hikwalaho ka ku kayivela ka madokodela kumbe vaongori.
Wansati loyi a lavaka ku tshunxeka ku nga ka ku nga vekiwi vutomi bya n'wana wa yena loyi a nga si velekiwaka ekhombyeni hikwalaho ka ku va ambulense yi hlwerile ku fika.
Tanihi xiphemu xa ntirho lowu hi fanele ku wu endla hi ku hatlisa ku antswisa risima ra sisiteme ya rihanyu, hi le ku hetisiseni Ntwanano wa Samiti ya Rihanyu ya Phuresidente, lowu tswongaka vutivi naswona wu nga ta seketela vuswikoti bya vakhomaxiavekulu hinkwavo ku lulamisa nkayakayo etitliliniki na le swibedhlele swa hina.
Hi le mahlweni swinene eku pfuxeteni ka kungu ra vuxokoxoko bya ku simekiwa ka Ndzindzakhombo wa Rihanyu wa Rixaka (NHI), ku katsa na ku hatlisisa risima ya matshalatshala ya nhlayiso eka switirhisiwa swa mfumo, ku aka vuswikoti bya xiyenge xa vatirhi, ku tumbuluxiwa ka xivumbeko xa Nkwama wa NHI, na ku kumbetela madurhelo ya mafambiselo ya Nkwama wa NHI.
Hi tama ha ha vilerisiwa hi mayelana na ku tlakuka ka mipimo ya mitluletavuvabyi ya HIV, ngopfungopfu exikarhi ka vavasati lavatsongo, na tinhlayo ta le hansi swinene ta vavanuna lava kambelaka HIV na ku sungula vutshunguri.
- Hi kwalomu ka 2020, 90% ta vanhu hinkwavo lava va hanyaka na HIV va ta xiyimo xa vona xa HIV.
- Hi kwalomu ka 2020, 90% ta vanhu lava va fembiweke ntluletavuvabyi wa HIV va ta kuma therapi ya antirhethirovhayirali leyi yaka emahlweni.
- Hi kwalomu ka 2020, 90% ta vanhu hinkwavo lava va kuma therapi ya antirhethirovhayirali leyi nga na ntshikelelo wa switsongwatsongwana.
Loko hi ta fanele ku lulamisa ntlhontlho wa vusweti erixakeni hinkwaro, hi dinga ku nyika vutshila na ku tumbuluxa swivandlanene swa ikhonomi swa vanhu lava nga na vutsoniwa.
Hikokwalaho i mhaka ya xivilelo lexikulu xa leswaku ku na kwalomu ka hafu ya miliyoni ya vana va vukhale byo nghena xikolo lava nga na vutsoniwa lava va nga riki exikolweni.
Eku hlamuleni mitlhontlho leyi, hi susile vuhlanganisi bya matshalatshala ya vutsoniwa ku ya eka senthara ya mfumo, eka Hofisi ya Phuresidente.
Hi pfuxetile Ntlawa wo Tirha wa le Hofisini ya Phresidente eka Vutsoniwa, naswona hi ta rhumela Milawu ya Maendlelo hi Timfanelo ta Vanhu lava nga na Vutsoniwa eAfrika ku ya ePalamende lembe leri ku va ti pfumeleriwa.
Ku lulamisa swiphiqo swa vatirhi lava holaka ehansi ka mpimo wa vusweti, muholo wa mpimohansi ya rixaka se yi sungule ku tirha eka tin'hweti ta tsevu naswona swikombiso swo sungula hi leswaku tikhamphani to tala ti le ku landzeleleni.
Khomixini ya Muholo wa Mpimohansi wa Rixaka yi languteriwile ku fikisa emakumu ndzavisiso hi nhlohlotelo wa muholo wa mpimohansi eka mitirho, vusweti, nkandzingano na ku hambana ka miholo emahelweni ya Ndzati 2019.
Hi nge koti ku cinca swiyimo swa hina handle ka inkongomiso lowu nga heriki ntamu eka ku kula ka ikhonomi.
Ku nga si hela malembexikhume lawa ya landzelaka, i ku tiyimisela ka hina leswaku ikhonomi ya hina yi fanele ku va yi ri eku kuleni hi mpimo wa le henhla swinene kutlula vanhu va tiko ra ka hina.
Hi loko ntsena hi fikelela ku tshama eka mipimo ya le henhla hindlela yo fanana ya ku kula laha hi nga ta kota ku tlherisela endzhaku ku onhiwa ka ikhonomi ya khale ka hina.
Hi endla xitiyisiso lexi hi nkarhi lowu malangutekelo ya ikhonomi ya tsaneke swinene.
Hi ku landza nkhanyano wamatimba eka ku kula ka kotara leyo sungula, bangikulu sweswi yi kumbetela leswaku ku kula hi 2019 ku tikomba ku ta va ehansi kutlula loku languteriweke eka Mpimanyeto wa Nyenyanyana.
Xivangelo xin’wana xa matirhelo ya ikhonomi yo tsana ku vile ku timiwa ka gezi emasungulweni ya lembe leri, swin'we na ku ya emahlweni ka ku kanakana eka mphakelo wa gezi na xiyimo xa Eskom. Dyondzo yi le rivaleni: ku kula, hi dinga mphakelo wa gezi lowu tshembekaka na ku kota ku yisa emahlweni.
Eskom yi langutane na swiphiqo swo tika swa timali, matirhelo na swivumbeko.
Ku sukela loko ku ri na ku timiwa ka gezi emasungulweni ya lembe leri, Eskom yi khatsile ndzima yo tivikana eku simekeni Kungu ra Tinhlokomhaka ta Kaye ra yona, ku tiyisisa mahlayiselo yo antswa ya vutumbuluxi byin'we bya yona, ku hunguta tihakelo na ku tiyisisa leswaku ku na swirindzamhangu swo ringanela swa malahla.
Hi ku fambisana na swibumabumelo havumbirhi bya Xipanu xa Ntirho xo Yisa Emahlweni xa Eskom na Xipanu xa Nkambisiso wa Xithekiniki, Eskom yi le ku rhumeleni vatirhi va yona va vutivi na ntokoto swinene ku ya laha va dingekaka ngopfu.
Xiyimo xa swa timali ta khampani xi tama xa ha ri mhaka yo vilerisa swinene.
Hi timali leti averiweke ta nkarhi wa sweswi kusuka eka mfumo, leti vuriweke eka Mpimanyeto wa 2019, Eskom yi na khexe yo ringanela ku fikelela miboheko ya yona kufikela emahelweni ya Nhlangula 2019.
Ku va Eskom yi tsandzeka ku hakela swikweleti swa yona swi ta vanga ku nga hakeriwi ko tala eka xikweleti lexa ha saleke naswona swi ta va na nhlohlotelo wukulu enkwameni lowu se wu pimeriweke.
Hikokwalaho, hi ta fanela ku lulamisa mhaka leyi hi ku andlala Nawumbisi wa Mikavelo yo Hlawuleka hi endlelo ra xihatla ku avela xiphemu xo tivikana xa R230 wa tibiliyoni ta nseketelo wa nkwama leti Eskom yi nga ta ti lava eka malembe ya 10 lawa ya landzelaka eka malembe ya le kusunguleni.
Leswi hi fanele ku swi endla hikuva Eskom i ya nkoka swinene eka ikhonomi ya hina ku va yi pfumeleriwa ku tsandzeka. Eskom i vutihlamuleri bya hina bya nhlanganelo tanihi rixaka naswona hi fanele ku tiyisisa leswaku ha yi seketela.
Vuxokoxoko byo yisa emahlweni byi ta nyikiwa hi Holobye wa Timali hi ku nkarhi lowu faneleke.
Hi ta tivisa ku thoriwa ka Muosifirinkulu wa Vurhangerinkulu lontshwa, endzhaku ka ku tshika ka Tat Phakamani Hadebe. U tile hi nkarhi wo tika swinene eka Eskom naswona u endlile ntirho wukulu swin'we na bodo leyi yi rhangeriweke hi Tat Jabu Mabuza ku tshamisekisa khamphani.
Ku nga ri khale hi ta tlhela hi va hi thola Muofisirinkulu wo Vumba hi Vuntshwa, loyi a nga ta languteriwa ku veka Eskom nakambe ematshan'wini ya swa timali ku ri na nkongomiso wa miehleketo wa vukheta eka ku mpfangano exikarhi ka malinhlengeleto, xivumbeko xa xikweleti na tihakelon xa khamphani.
Eskom yi le ku tirhisaneni nakambe na mfumo na vakhomaxiave van'wana ku lulamisa kungu ra yona ra xivumbeko xo angarhela na xikweleti xa yona xo angarhela xikan'we na xikweleti lexi kolotiwaka hi timasipala na vatirhisi hi un’weun’we.
Tanihi tiko, hi fanele ku tiyisisa nsinya wa leswaku lava va tirhisaka gezi va fanele ku ri hakelela.
Ku tsandzeka ku hakela swi veka enghozini mphakelo wa hina wa gezi hinkwarw, ikhonomi ya hina na matshalatshala ya hina yo tumbuluxa mitirho.
Masiku yo khirha ku hakela ya herile. Sweswi hi wona nkarhi wo aka, i nkarhi wo va hinkwerhu ka hina ku nyika vuhoxaxandla bya hina.
Kutani, hi kombela vanhu va ka hina hinkwavo lava tirhisaka gezi ku hakela ku endlela leswaku Eskom yi ta kota ku phakela.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku fikelela mipakaniso ya hina ya ku kula, hi ta aka nakambe masungulo ya ikhonomi ya hina hi ku pfuxeta na ku ndlandlamuxa tisekitara ta vuhumesi.
Leswi swi lava hina leswaku hi anakanya nakambe qhinga ra hina ra indasitiri, ku pfulela vuvekisi byo ka byi nga ri bya mfumo na ku nyika matimba eka mfumo ku tlakusa ku katsiwa ka hinkwavo ka ikhonomi.
Swi lava Mfumo ku va wu tirha hindlela leyi vuyerisaka ntirho wa wona hi ku pfuna tanihi mukotisi loyi a nyikaka vukorhokeri bya masungulo na swimakiwakulu swa nkoka, mulawuri loyi a vekaka milawu leyi tumbuluxaka swivandlanene swo ringana eka vangheneleri hinkwavo, na muphakeri hi vuntshwa loyi a tiyisisaka leswaku lava nga sirhelelekangiki swinene erixakeni va sirheleriwa na ku nyikiwa nkarhi ku endla leswi va nga na vuswikoti bya swona.
Ku na ntirho wun'wana lowu hi lavaka leswaku Mfumo wu wu tirha, wolowo i ntirho wa vun’wamabindzu. Ntirho laha Mfumo wu kotaka ku teka mixungeto yin'wana na ku kotisa ikhonomi ku kula.
Hi ta nyika nkongomiso wa miehleketo wa wa xirhangana eka tisekitara ta ikhonomi leti nga na vuswikoti swinene ngopfu ku va ti kula.
Ku tirhisa ku humelela ka hina eka sekitara ya vumaki bya mimovha, hi ta simeka makungukulu lawa ya hluvukisiweke hi mabindzu na vatirhi eka tifeme to fana na ta swiambalo na malapi, gasi, tikhemikhali na tipulasitiki, leswi pfuxetekaka, na tisekitara to endla tinsimbhi.
Hi ta ndlandlamuxa ngopfungopfu vurimi na sekitara ya ku phurosesiwa ka swirimiwa hi ku seketela mafambiselo ya nkoka na swikumiwa, ku hluvukisa timakete tintshwa na ku hunguta ku tshembela ka hina eka switundziwa swa vurimi.
Hi ta tiyisa indasitiri ya vucelamigodi hi ku hluvukisa timakete ta swicelwa swa Afrika-Dzonga hi ku tirhisa endlelo ro cela swicelwa leswi pakanisiweke, swa ndhurho lowu hungutiweke wa swipfanganisiwa, na ka ndzavisiso na nhluvukiso leswi engeteriweke.
Hi ku tirhisa miphalalo ya tindhawu yo fana na tizoni ta ikhonomi yo hlawuleka, ku pfuxelela tiphaka ta indasitiri ta laha kaya, tisenthara ta mabindzu, tihabu ta xidijitali na mabindzu ya malokixi na ya le tindhawini ta le makaya, hi ta tisa nhluvukiso wa ikhonomi eka tindhawu ta laha kaya. Hi ta tlhela hi kongomisa eka mabindzu lamatsongo na ma le xikarhi eka madorobakulu, emalokixini na le tindhawini ta le makaya ta hina na ku tumbuluxa tindhawu ta makete laha va nga ta xavisa swikumiwa swa vona.
Leswi swi ta va kahle eka nsusumeto wa hina ku va wo tlula hakambirhi ku fika ka vapfhumba va matiko hinkwawo eka 21 wa timiliyoni hi 2030.
Leswi swi ta fikeleriwa hi ku tirhisa mpfuxeto wa burende ya tiko, ku sungula ku tirhisiwa ha endlelo ra bya vhisa ya xiyimo xa misava na xikongomiso xa nkoka eka timakete ta Chayina na Indiya na lava fikaka hi swihahampfhuka kusuka eka tikokulu ra ka hina hinkwaro.
Hi tiyimiserile ku tiyisisa leswaku vapfhumba lava va taka etikweni ra ka hina va hlayisekile.
Hi ta ndlandlamuxa indasitiri ya thekinoloji-ya-le-henhla ya hina hi ku tiyisisa leswaku rimba ro lawula na ku va ra xinawu ri tlakusa vutumbuluxi, ku tlakusa vutshila bya nhluvukiso eka vantshwa eka tithekinoloji tintshwa, na ku hunguta mitsengo ya data. Hinkwako lomu hi yeke kona, vanhu lavatsongo va yile emahlweni va vula mhaka ya tihakelo ta data ta le henhla swinene eAfrika-Dzonga.
Ku nyika nsusumeto eka phurosese leyi, ku nga si hela n'hweti leyi taka, Holobye wa Vuhlanganisi u ta nyika xileriso xa pholisi eka Vulawuri bya Vuhlanganisi byo Tiyimela bya Afrika-Dzonga ku sungula phurosese yo nyika tilayisense ta magandlati ya ku vonakala.
Phurosese leyi yi ta katsa tindlela to tlakusa mphikizano, ncinco, ku kula ko katsa hinkwavo ka sekitara na mfikelelo wa vanhu hinkwayo.
Lexi i xiphemu xa nkoka xa ku yisa ehansi data ehansi, leswi nga swa nkoka eka havumbirhi bya nhluvukiso wa ikhonomi na ku pfulela swivandlanene eka vanhu lavatsongo.
Hi kombela indasitiri ya vuhlanganisi bya swa tiqingho ku hunguta ku ya emahlweni tihakelo ta data leswaku swi fambisana na mavekelo ya mixavo ya matiko yan'wana emisaveni.
Hi le ku tiyisiseni pfhumba ra vuvekisi bya hina.
Eka R300 wa tibiliyoni ta vuvekisi lebyi tivisiweke eka Khomferense ya hina ya Vuvekisi yo sungula lembe leri hundzeke, kutlulanyana R250 wa tibiliyoni leti ringaneleke tiphurojeke ti nghenile eka xiphemu xa nsimeko.
Hi ya emahlweni hi aka ndlela ya vuvekisi, leyi nga ta kombisiwa eka Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vumbirhi leyi nga ta khomiwa kusukela 5 kufika 7 Hukuri.
Hi nkarhi lowu wa ku kanakana, ntirho wa varhumiwa va vuvekisi wu akile ntirhisano wa nkoka exikarhi ka mfumo na muganga wa mabindzu.
Kusuka eka mbiko wa vona, swi le rivaleni leswaku swo tala swa ha fanele ku endliwa ku antswisa tlilayimeti ya vuvekisi.
Leswi swi katsa ku xopaxopiwa ka ndlela leyi swiphemu swa mfumo swi tirhaka hayona ku lulamisa mitlhontlho leyi vavekisi va hlanganaka na yona na ku pfuxeta pholisi ya hina ya nkondletelo wa vuvekisi bya hina na ntivovupulani.
Ndzima ya kahle yi khatsiwile hi ku tirhisa Pfhumba ra ku Kula ka Mfumo na leri nga riki ra Mfumo, leri ri nga eku rhangeriweni hi Holobye Nkosazana Dlamini Zuma, Tat. Roelf Meyer na Dok. Johan van Zyl Slabbert.
Sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo yi tibohile ku vekisa R840 wa tibiliyoni eka 43 wa tiphurojeke eka 19 wa tisekitara na ku tumbuluxiwa ka 155 000 wa mitirho eka malembe ya ntlhanu lawa ya landzelaka.
Eka mikanerisano na mabindzu, mfumo wu tibohile ku susa swirhalanganya swa pholisi na ku hatlisisa ku simekiwa ka tiphurojeke leti.
Hi le ku tirheni hi xihatla eka xikatsa xa mipfuxeto ya swirhangana ku antswisa ku vevuka ka ku endla bindzu hi ku hlanganisa na ku fambelanisa tiphurosese to lawula, tiphemiti to tiendla hi toxe na switirhisiwa swin'wana, na ku hunguta tihakelo ta vulandzelelanawu.
Swimakiwakulu i xiyenge xa nkoka xa vuvekisi lexi seketelaka ncinco wa xivumbeko, ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
I swa nkoka eka mpfuxelelo wa hina wa ikhonomi, eka ku nyika nhlamuselo na ku humelerisa eka vulawuri bya hina byintshwa.
Endlelo ra hina rintshwa eka nhluvukiso wa swimakiwakulu ri ya hi vutirhisani byo tiya swinene exikarhi ka tisekitara to ka ti nga ri ta mfumo na ta mfumo, na miganga ya laha kaya.
Ri katsa nkatsaniso wo hlawuleka wa magoza ya swa timali na mihlangano ku nyika matimba eka vuaki na ku rhangisa swimakiwakulu swa mati, magondzo na vurhurhelo bya swichudeni hi ku tirhisa ntirhiso lowu nga tlangisiki swipfuno wa mali leyi pimanyetiweke.
Tanihilaha swi tivisiweke hakona eka SoNA leyi hundzeke, mfumo wu vekile etlhelo R100 wa tibiliyoni ku sungula Nkwama wa Swimakiwakulu.
Hi le ku tirheni ku endla nhlangno wa nkwama lowu, lowu nga ta fambisiwa hi Bangi ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika, ku ri na Ndzawulo ya Mitirho na Swimakiwakulu ya Mfumo leya ha ku vumbiwaka hi vuntshwa yi tirha ntirho wa vuangameri.
A hi ri ku endleni leswi hi ku tihlanganisa na vavekisi vo ka va nga ri va mfumo, vo fana na mikwama ya tiphenxeni, lava nga na nkhinkhi hi mayelana na ku nghenelela eka Nkwama wa Swimakiwakulu.
Mipfuxeto leyi yi ta tiyisisa makunguhatelo yo antswa ya tiphurojeke ta swimakiwakulu, ku koteka ka vuenti na ntirho wo lulamisela, malawulelo ya swa maqhinga lama antswisiweke, mahumeleriselo ya nkahoxeko na mafumelo yo antswa.
Leswi swi ta nyika matimba lama dingekaka swinene eka ku sekitara ya vuaki leyi a ya ri entshikelelweni nkarhinyana.
Hi ta nyanyula ku laveka ka laha kaya na ku kurisa vumaki bya Afrika-Dzonga hi ku tiyisisa leswaku pfhumba ra ‘Xava swo Endliwa laha Kaya’ ri hinkwakonkwako na ku tshama ri ri kona.
Hi kombela maAfrika-Dzonga hinkwawo ku endla hi vomu na ku tshama va xava tinhundzu leti endliweke laha kaya.
Suti, hembhe na thayi leswi ndzi swi ambaleke namuntlha swi rhungiwile laha kaya hi vatirhi va malapi va Afrika-Dzonga eka House of Monatic, kwala Saltriver eKapa.
Hinkwerhu a hi xaveni tinhundzu leti endliweke laha kaya ku kurisa ku laveka eka ikhonomi ya hina.
Ku nga si hela lembe leri taka, hi lava ku hetisisa mitwanano na mavhengele ku xava xitoko tinhundzu to tala ta Afrika-Dzonga eka tixelufu ta vona na ku kondletela hi nkhinkhi swikumiwa swa kahle leswi endliweke hi vatirhi va Afrika-Dzonga.
Hi nkarhi wu ri wun'we, hi ta kondletela swikumiwa swa hina hi nkhinkhi swinene eka tikokulu ra Afrika hinkwaro na misava.
Magoza lama yai seketeriwa hi vutibohleri bya hina byo tiya eka matirhelo ya ikhonomi na rimba ra ikhonomikulu na pholisi ya nkwama leswi nga ta ya emahlweni swi antswisa ntshembo na vuvekisi.
Hi tibohile ku lomba hi vurhowana na malawulelo ya ntirhiso wa timali lowu nga na swipimelo swo tika ku tshamisekisa timali ta hina ta mfumo na ku yisa ehansi ndlela ya xikweleti.
Bangikulu ya Afrika-Dzonga i nhlangano wa nkoka swonghasi wa xidemokirasi xa hina, yi tiphina hi ku tshembeka ko angarhela na xiyimo etikweni na le ka matikomambe.
Ntshamiseko wa mixavo wu fanerile kambe ku nga ri xipimelo lexi ringaneleke xa ku kula ka ikhonomi.
Mixavo leyi tlakuka ya tinhundzu na vukorhokeri yi onhela matimba yo xava ya maAfrika-Dzonga hinkwavo, kambe ngopfungopfu ya lavaya va sweleke.
Ntlakuko wa mixavo wu yisa emahlweni wu tekela ehansi vuphikizani bya bya swirhumeriwa ematikweni mambe swa hina na tifeme ta hina leti phikizanaka hi switundziwa, leswi vekaka tiindasitiri na mitirho eka nxungeto.
Hi swivangelo leswi, Vumbiwa ra hina ri lerisa Bangikulu ya Afrika-Dzonga ku sirhelela nkoka wa mali ya hina ya tiko ku vuyerisa ku kula ko ringananisiweke na ku yiseka emahlweni.
Namuntlha, hi tiyisisa hi vuntshwa xilerisoximfumo lexa vumbiwa, lexi bangikulu yi faneleke kuxyi landzelela hi ku tiyimela, handle ko chava, ntsakelo kumbe ku voyamela etlhelo rin'we.
Vumbiwa ra hina ri tlhela ri lava leswaku ku va na nkanerisano wa nkarhi na nkarhi exikarhi ka bangikulu na Holobye wa Timali ku kondletela vuhlanganisi bya ikhonomikulu, hinkwaswo ku ri ku vuyerisa ku tumbuluxiwa ka mitirho na ku kula ka ikhonomi.
Loko hi lava ku phikizana na matiko mambe, loko hi lava ku koka mahlo ya vuvekisi, hi fanele ku lulamisa ndhurho wa le henhla wa ku endla bindzu eAfrika-Dzonga, na tiphurosese leto pfilungana na ku va to lawula to leha.
Hi fanele ku fikelela xiyimo laha ku nga hava khamphani yi faneleke ku rindzela kutlula tin'hweti ta tsevu ku kuma phemiti kumbe layisense naswona tikhamphani tintshwa ti fanele ku kota ku tsarisiwa eka siku rin'we.
Hi ta ya emahlweni hi hunguta ndhurho wa ku endla bindzu hi ku hunguta swibalo swa ku rhumela ematikweni mambe etihlalukweni, hi lava tindlela to endla gezi ta ndhurho wa le hansi swinene, na ku endla vutleketli bya switimela byi va lebyi phikizanaka na ku ba lebyi hatlisaka swinene.
Hi ku leteriwa hi NDP, i vutihlamuleri bya hina ku lava nhluvukiso lowu katsa hinkwavo, lowu yisekaka emahlweni lowu tiyiselaka eka nkarhi wa ku cinca ka tlilayimeti.
Hi ku tirhisana na sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo, mihlangano ya vatirhi na matiko ya misava hi ta tlakusa ku cincanyana ka hina na matshalatshala yo hunguta.
Hi na xivandlanene xa ku rhangela ku kula loku hlayisaka mbangu, wa vutumbuluxivumaki lebyi humesaka khaboni ya le hansi, xo rhangela tithekinoloji letintshwa na xa ku tlakuka ka xitshuketa eka ikhonomi ya vumundzuku.
Hi fanele ku tlakusa vuhoxaxandla bya eneji yo basa na ku pfuxeteka eka mpfangano wa hina wa eneji ya rixaka na ku valanga ku koteka ka ikhonomi ya hayidirojeni.
Ku kula ka ikhonomi hi ku hatlisa ku tlhela ku lava mpfuxeto wa misava lowu hatlisisiwaka etindhawini ta le makaya na ta le madorobeni na vulawuri bya timfanelo ta nhundzu bya le rivaleni.
Hi amukele xiviko xa Ntlawa wa Vatsundzuxi eka Hofisi ya Presidente xa Mpfuxeto wa Misava na Vurimi, lexi a xi rhangeriwile hi Xandla xa Phuresidente, lexi sweswi xi nga ta andlariwa eka Khabinete ku va xi langutisisiwa.
Swibumabumelo swa phanele swi ta letela mahetiselo ya nongonoko wo helela, yo angarhela na ku cinca ku kula ka mpfuxeto wa misava.
Eka nkarhi wa sweswisweswi, mfumo wu ta hatlisisa matshalatshala yo langa na ku humesa misava ya mfumo leyi ringaneleke vutshamo bya xidoroba, bya ximanguvalawa na ya vurimi.
Eka nkatsano wa xinyanyuri na ku vuyisela lowu tivisiweke lembe leri hundzeke, hi tshembisile ku rhangisa ku nyika timali eka varimi lava ha sungulaka.
Eka nkarhi wa mpimanyeto wa nkarhi le xikarhi ka theme, R3.9 wa tibiliyoni ti averiwile Bangi ya Misava ku seketela varimixibindzu va vantima.
Xiphemu xa nkoka xa qhinga ra ku kula ra Afrika-Dzonga i mpfanganiso wa ikhonomi ya hina na letiya ta matikoakelana na tikokulu ra ka hina hinkwaro.
Ndhawu ya Mabindzu yo Tshunxeka ya Tikokulu ra Afrika yi ta antswisa ku fambafamba ka tinhundzu na vukorhokeri, xumakulu na tindlela ta andziso eka tikokulu hinkwaro.
Qhinga ra hina ra indasitiri leri pfuxetiweke ri kongomisa eka ndlandlamuxo wa mabindzu ya ka hina na tilinki ta vuvekisi na xifundza hinkwaxo xa le Dzongeni wa Afrika na tikokulu hinkwaro.
Exikarhi ka Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika, hi ta rhangisa nhluvukiso wa mafambiselo ya swikumiwa exikarhi ka matiko eka tisekitara ta nkoka to fana na eneji, vucelamigodi na ku antswisa swicelwa, vumaki, swimakiwakulu na ku phurosesiwa ka swirimiwa.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku kula ka ikhonomi ya hina ku ta va na nkoka wutsanana handle ka loko ku tumbuluxa mitirho hi xikalu lexikulu swinene.
Ntiyiso wa leswaku mpimo wa vupfumalantirho exikarhi ka maAfrika-Dzonga lavatsongo wu tlula 50% i xirilo xa rixaka lexi xi koxaka switshunxo swa xihatla, swa maendlelo lamantshwana ku va swo hlanganisiwa laha hinkwerhu ka hina hi faneleke ku wu vona tanihi xilaveko xa ku tirhisana.
Naswona hikwalaho k vanhu lavatsongp vo tala va nghena emitirhweni lembe rin'wana na rin'wana, ikhonomi yi fanele ku tumbuluxa mitirho yo tala swinene ya vantshwa kutlula leswi sweswi yi swi endlaka; ku nga ntsena ku hlayisa mpimo wa vupfumalantirho bya vantshwa byi tshamisekile.
Ntiyiso wa tihanyi hi leswaku loko swi ta eka vupfumalantirho bya vantshwa, hi fanele ku tirha swinene ku tlurisa sweswi.
Hikokwalaho i swa nkoka leswaku hi ya emahlweni handle ko hlwela ku simeka kungu ro angarhela – leri fambisiwaka na ku hlanganisiwa kusuka eka Hofisi ya Phuresidente – ku tumbuluxa mitirho yintshwa ya vantshwa leyi nga riki ehansi ka timiliyoni timbirhi ku nga si hela malembexikhume lawa ya landzelaka.
Kungu leri ri ta tirha eka tindzawulo ta mfumo hinkwato na swiphemu swinharhu hinkwaswo swa mfumo, hi ku tirhisana na sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo.
Se hi le ku tirhisaneni na sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo ku tumbuluxa tindlela to nghena entirhweni ka vanhu lavatsongo hi ku tirhisa ku tlakusa tinetiweke tindlela ta malawulelo ya tindlela leti nga kona.
Leti i tinetiweke leti pfumelelaka vanhu lavatsongo lava va hlawulaka hi ku vonakala loku tlakukekea, nseketelo wa tinetiweke na swivandlanene swo kombisa vukona bya vona eka mitirho na ku titirha.
Ti tiyisisa leswaku vantshwa kusuka emitini leyi sweleke swinene – na vavasati lavatsongo ngopfungopfu – va nyikiwa matimba ku teka swivandlanene leswintshwa.
Mfumo wu ta ya emahlweni wu nyika mitirho hi ku tirhisa Nongonoko wa Mitirho ya Mfumo lowu Ndlandlamuxiweke, ngopfungopfu eka tindhawu ta mitirho ya mavoko ku fana na mahlayiselo, ku hlakula, ku pfala ku pfuta ka mati na ku akiwa ka magondzo.
Hi ta ya emahlweni hi hluvukisa minongonoko ku tiyisisa leswaku vanhu lavatsongo lava a va nga katsiwangi eka ikhonomi va lulamerile ku tirha na ku tekiwa eka tisekitara laha ‘ku laviwa ka mitirho’ swi nga eku kuleni.
Tisekitara leti ti katsa vukorhokeri byo phurosesa mabindzu ya matiko hinkwawo, mafambiselo ya swikumiwa swa vurimi, ku nghenisiwa ka swa xithekiniki, ku lunghisa na ku hlayisa na swivandlanene swintshwa leswi nyikiweke hi ku tirhisa ikhonomi ya xidijitali na Ncinco wa Indasitiri ya Vumune.
Mfumo wu ta tlhela wu tiyisisa leswaku vanhu lavatsongo va thoriwa eka mitirho ya ikhonomi ya vanhu yo fana na nhluvukiso wa vutsongwana bya le masungulweni na nhlayiso wa rihanyu.
Hi ta ndlandlamuxa Vukorhokeri bya Vantshwa bya Rixaka ku thola 50 000 wa vanhu lavatsongo hi lembe.
Mfumo wu ta seketela tipulatifomo to kotisa thekinoloji eka vantshwa lava titirhaka etindhawini ta le matikoxikaya na le malokixini.
Hi ta ndlandlamuxa minongonoko ya hina ku kotisa vanhu lavatsongo ku kuma ntokoto wa ndhawu ya ntirho lowu hakeleriwaka hi ku tirhisa mapfhumba yo fana na Vukorhokeri bya Mitirho bya Vantshwa, na ku tlhela hi humelerisa vutirhelantokoto bya le ntirhweni.
Hi ta sungula tisenthara ta nhluvukiso wa mabindzu lamatsongo ku nyika masungulo eka vantshwa lava nga na switsundzuxo swa xithekiniki na swa timali loko va ha sungula maendzo ya vona.
Tolo, ndzi vile na xifundzho swinene ku hlangana na ku vulavula eka n'wangulano na maAfrika-Dzonga lavatsongo va nga ri vangani lava endlaka ntirho wo hlamarisa ku aka tiko ra ka hina na ku hluvukisa vanhu va ka hina.
I van'wamabindzu lamatsongo na vaaka muganga, valwelantshuxeko na vatshila.
Loko ku ri na xilo xin'we lexi hi xi dyondzeke kusuka eka mivulavurisano ya hina na vantshwa va tiko leri hi leswaku hi nga ka hi nga va rhwexi switshuxo swa hina eka vona: xin'wana na xin'wana lexi hi faneleke ku xi endla xi fanele ku rhangeriwa hi vantshwa hi voxe.
Va hi byerile leswi va swi lavaka, na leswi va swi dingaka.
Va lava ku thoriwa, ina, kambe va tlhela va lava ku va vathori.
Ha tele hi miehleketo, va le ku rhangeleni maendlelo lamantshwa, naswona va lava ku tiendlela swilo hi voxe.
Hi fanele ku seketela hiseko wa vun’wamabindzu hikuva mikateko ya tiko leri yi lawuriwa hi matimba na talenta ya vutumbuluxi ya vanhu va ka hina lavatsongo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Loko hi lava ku tiyisisa leswaku eka malembexikhume lawa ya landzelaka, un'wana na un'wana wa 10 ra malembe hi vukhale u ta kota ku hlayela ku twisisa, hi ta fanele ku kucetela rixaka hinkwaro eka pfhumba ro hlaya lerikulu.
Ku ku hlayawa ha ri lontsongo i masungulo lama ya kumisisaka nhluvuko wa swa dyondzo wa n'wana, hi ku tirhisa xikolo, swifamba swi ya nghena eka dyondzo ya le henhla na kufika endhawini ya ntirho.
Miphalalo yin’wana hinkwayo – kusuka eka ntirho lowu nga ku endliweni ku antswisa risima ra dyondzo ya masungulo kuya eka ku nyikiwa ka dyondzo ya le henhla ya mahala eka lava sweleke, kusuka eka vuvekisi bya hina eka tikholichi ta Vuleteri bya Dyondzo ya Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko kuya eka ndlandlamuxo wa ku dyondza ka le ndhawini ya ntirho – a swi nge humesi mivuyelo leyi hi yi dingaka handle ka loko hi nga rhanga hi tiyisisa leswaku vana va kota ku hlaya.
Hiloko hi tirhisa matshalatshala yo fana na Nhlanganelo wo Hlaya wa Rixaka leswaku ta kotaku hlanganisa matshalatshala lawa ya rixaka.
Vadyondzisi hinkwavo va le ka feyisi xy masungulo na ya le xikarhi va fanele ku leteriwa ku dyondzisa ku hlaya hi Xinghezi na tindzimi ta xintu, naswona hi le ku leteleni na ku rhumela ntlawa wa vadzaberi va ntokoto ku nyika nnseketelo wa le ndhawini wa risima ra le henhla eka vadyondzisi.
Hi le ku simekeni ka Nongonoko wo Hlaya wa Tigredi ta le Masungulweni, lowu wu vumbiwaka hi mpfanganiso wa tipulani ta dyondzotsongo, timatheriyali to hlaya to engetela na nseketelo wa xiphurofexinali eka vadyondzisi va Feyisi ya Masungulo.
Leswi swi vumba xiphemu xa matshalatshala yo angarhela ku tiyisa sisiteme ya dyondzo ya masungulo hi ku nyika matimba eka swipanu swa vurhangeri eswikolweni, ku antswisa vuswikoti bya vadyondzisi na ku tiyisisa leswaku ku na mpimo wo fana swinene wa nhluvuko wa tigiredi ta nharhu, tsevu na kaye.
Hi fanele ku tlhela hi lulamisela vanhu va ka hina lavatsongo mitirho ya vumundzuku.
Lexi hi xona xivangelo xa ku va hi sungula tidyondzo to fana na vutumbuluxasofuwere na ntivonxopaxopo wa data eka levhele ya xikolo xa phurayimari.
Swirho swo chaviseka,
Afrika-Dzonga leyi hi yi lavaka i tiko laha vanhu hinkwavo va hlayisekeke na ku titwa va hlayisekile.
Hikokwalaho, a hi tirhisananeni ku tiyisisa leswaku vugevenga bya madzolonga byi kwalomu ka hafu eka malembexikhume lawa ya landzelaka.
Goza ro sungula i ku tlakusa ku vonakala ka maphorisa hi ku thola maphorisa ya xisati na ya xinuna yo tala, na ku tlhela hi tumbuluxa mitirho ya nkhinkhi yo tala eka vaakatiko hi ku tirhisa tiforamu ta maphorisa ya miganga.
Sweswi, ku na kutlula 5 000 wa swichudeni leswi tsariseleke vuleteri bya masungulo eka tikholichi ta ka hina ta vuleteri bya maphorisa naswona hi langutela leswaku nhlayo leyi yi ta tlakusiwa ku ya eka 7 000 hi ndzhendzeleko eka ku tekiwa kumbirhi loku landzelaka.
Hi le ku tirheni ku antswa mipimo ya ku humelela eka ku lavisisa na ku chuchisa vugevenga, na ku tiyisisa leswaku ku na vuleteri byo antswa na xiphurofexini eka sisiteme ya vululami bya vugevenga hinkwayo.
Vugevenga bya madzolonga i xiphiqo xa miganga lexi lavaka nhlamulo ya rixaka hinkwaro.
Hi le ku tirhisaneni na mihlangano ya vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we eka maqhinga yo herisa madzolonga yo ya hi rimbewu na ku dlayeteriwa ka vavasati.
Hi ku landza ku tihlanganisa ka vuenti na ku vulavurisana, hi le ku tirheni ku yisa eka ku tumbuluxiwa ka Huvo ya Madzolonga yo ya hi Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vavasati na Kungu ra swa Maqhinga ra Rixaka leswi nga ta hi letela hinkwerhu ka hina, hinkwakonkwako laha hi nga kona, eka matshalatshala ya hina ku herisa ntungu lowu wa rixaka.
Hi le ku nyikeni vuswikoti na ku nyika switirhisiwa eka sisiteme ya maphorisa na makhotso switirho ku seketela lava poneke madzolonga yo ya hi rimbewu.
Hi le ku tlakuseni nyimpi yo lwisana na mitlawa ya vaxavisi va swidzidziharisi hi ku tirhisa nsimeko wa Qhinga ro Lwisana na Mitlawa ra Rixaka na Kungukulu ra Swidzidziharisi ra Rixaka leri pfuxetiweke.
Vavasati na vavanuna,
vaendzi vo hlawuleka,
Ku humelela ka swikongomelo leswi hinkwaswo ku lava mfumo wa vuswikoti na nhluvukiso.
Lowu i Mfumo lowu nga nyikiki ntsena mihlangano na swimakiwakulu leswi swi kotisaka ikhonomi na rixaka ku tirha, kambe lowu wu nga na tindlela ku fambisa cinco.
Emasungulweni ya n'hweti leyi, hi tivisile ku cinciwa nakambe ka nhlayo ya tindzawulo ta mfumo ku ti kotisa ku humelerisa swilerisoximfumo swa tona.
Xiboho xa hina a xi kongomisiwe eka vuswikoti, ku lawula matirhiselo ya mali, mfumontirhisano na nhlanganiso wa swa maqhinga.
Leswi i masungulo ya phurosese yikulu ya ku herisa ku ya ehansi ka vuswikoti bya Mfumo na ku vumba hi vuntshwa modlolo wa hina wa mphakelo wa vukorhokeri ku endlela leswaku wu tirhela hi ku antswa vaakatiko va tiko ra ka hina.
Hi ta va hi amukela endlelo leri simekiweke eka xifundzatsongo – hi ta kongomisa eka swindzatsongo swa 44 na timasipalakulu ta nhungu – ku hatlisisa mphakelo wa vukorhokeri, ku tiyisisa leswaku timasipala ti seketeriwa kahle na ku nyikiwa swipfuno hindlela leyi ringaneleke.
Ku tiyisisa leswaku Mfumo wu kota ku hluvukisa hindlela leyi vuyerisaka ikhonomi na vanhu, i swa nkoka leswaku hi tiyisisa Mabindzu la nga ehansi ka Vun'wini bya Mfumo (tiSOE).
Hi ku tirhisa Huvo ya SOE ya le Hofisini ya Phuresidente, mfumo wu kunguhata ku tumbuluxa mfambelaniso exikarhi ka tikhamphani leti nga ehansi ka vun'wini bya mfumo na ku hlamusela ku antswa swilerisoximfumo swa swa tona swo hambanahambana.
Hi ku tirhisa huvo leyi, hi ta tirha na vurhangeri bya tiSOE ku hluvukisa mbangu wa xinawu na ku va wo lawula lowu kondletelaka maendlelo lamantshwa na ku hatlisisa na ku tlakusa vuphikizani bya tona.
Hi ta aka ehenhla ka ntirho lowu se hi wu sunguleke ku lulamisa swiphiqo swa mafumelo yo tsana, matirhelo lama tlangisaka swipfuno na ku kota ku yisa emahlweni hi swa timali.
Hi tibohile ku aka Mfumo wa matikhomelonene laha ku nga hava ndhawu ya vukungundzwana, ku tholana hi xinghananghana, vutifumisi na ku tlangisa mali ya mfumo.
Hi lava vatirhelamfumo va vutshila na xiphurofexinali va mipimelo swa vumunhu bya le henhlahenhla – na ku tiyimisela ku korhokela vaaki.
Magoza ya nkoka lawa hi ya tekeke ku herisa ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le tlhelo na ku lwisana na vukungundzwana, ku katsa na magoza ya kutiyisa Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA), Yuniti ha Vulavisisi byo Hlawuleka (SIU), Vukorhokeri bya Malinhlengeleto bya Afrika-Dzonga na Nsirhelelo wa Mfumo, ya le ku fikeleleni ka mivuyelo ya nkoka.
Kambe ka ha ri na ntirho wo tala ku wu endla.
Hi komberile Mulawuri wa Rixaka wa Vuchuchisi bya Vaaki ku hluvukisa kungu leri nga ta tlakusa swinene vuswikoti na ku pfuna ka NPA, ku katsa na ku tiyisisa leswaku ku va na ku tekeriwa nhundzu loku tirhaka kahle.
Hi fanele ku tiyisisa leswaku mali ya vaaki leyi yiviweke ya vuyisiwa na ku tirhisiwa ku phakela vukorhokeri na swimakiwakulu swa masungulo leswi dingekaka swinene eka miganga leyi sweleke swinene.
Hi langutela leswaku Huvo yo Hlawuleka ya SIU leyintshwa yi ta sungula ntirho wa yona eka tin'hweti ti nga ri tingani leti landzelaka ku hatlisisa swikoxo swa vaaki leswi humaka eka vulavisisi bya SIU, leswi sweswi swi pimanyetiwaka ku va kwalomu ka R14.7 wa tibiliyoni.
Afrika-Dzonga yi ta ya emahlweni yi endla ntirho wa nkhinkhi eka vuxaka bya matiko ya misava hi ku lava ku rhula ka misava na nirhelelo, nhluvukiso wo kongoma vanhu na ku humelela ka hinkwavo.
Hi pfuxeta ku tiyimisela ka hina ku tirha hi ku twanana na matiko ya misava ku hlayisa na ku sirhelela sisiteme ya matikonyingi leyi simekiweke eka milawu na Nhlangano wa Vun’we bya Matiko (UN) eka swirhangana swa wona
Hi ta tirhisa vuxirho bya hina bya Huvo ya Nsirhelelo wa UN ku kodletela xitshunxo xa ku rhula xa mikwetlembetano, ngopfungopfu eka tiknkulu ra ka hina.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Loko hi lava ku fikelela Afrika-Dzonga leyi hi yi lavaka, hi lava ntwanano wa vanhu lowuntshwa.
Hi fanele ku vumba vutirhisani byo kota ku tiyisela exikarhi ka mfumo, mabindzu, vatirhi, miganga na vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we.
Leswi swi veka vutihlamuleri eka un'wana na un'wana wa hina na le ka hina hinkwerhu.
Mfumo wu fanele wu tumbuluxa mbangu lowu kotisaka, wu tirhisa swipfuno swa vaaki hi vutlhari na ku vekisa eka ku hluvukisa vuswikoti bya vanhu va tiko.
A hi ta tsakela mabindzu ku tekela enhlokweni swikongomelo swa maqhinga swa rixaka swa tiko na swilangutisisiwa swa vanhu eka swiboho na swiendlo swa vona.
Ha pfumela leswaku mihlangano ya vatirhi yi ku rhangisa ku navela ka vatirhi loko, hi nkarhi wu ri wun'we, ti kondletela ku yiseka emahlweni ka mabindzu na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we va fanele ku ya emahlweni va tirha ntirho wa vona wa ku endla leswaku mfumo wu va na vutihlamuleri, kambe va fanele ku tikatsa na hina eka swiendlo leswi kotekaka ku fikelela swikongomelokulu swa hina swo fana.
Hi langutele ku va mavandla ya tipolitiki eka Palamende leyi leswaku ya va xiphemu xa nkoka xa vutirhisani lebyi, ya nyika nseketelo, ya nyika ntwisiso na ku ta na swintshuxo swo khomeka na matshalatshala ku kondletela ntsakelo wa rixaka.
Ntwanano lowu wa vanhu wu lava vuhoxaxandla kusuka eka munhu un'wana na un'wana.
Wu ta tlhela wu dinga ku titsona na ku tipfumata.
Swi le ka matikhomelo ya un'wana na un'wana laha vuhelo bya hinkwavo byi tshembelaka kona.
Loko hi lava ku antswisa nsimeko wa NDP, hi fanele ku langutisa eka vugimamusi hi ku angarhela.
Hi lava Afrika-Dzonga laha hinkwerhu hi tiphinaka hi ntshamiseko na ku humelela.
Kambe hi tlhela hi lava Afrika-Dzonga laha hi nga ta kurisa vuswikoti bya hina kufika emakumu loko hi yisa emahlweni gondzokulu ra nhluvuko.
Hi lava Afrika-Dzonga leri rhangiseke tinetiweketa yona ta switimela, naswona leyi humelesaka switimela swa rivilo ra le henhla leswi hlanganisaka madyidorobakulu ya hina na tindhawu ta le kule swinene ta tiko ra ka hina.
Hi fanele ku anakanya tiko leri switimela swa rivilo swi hundzaka hi le Joni loko swi famba ku ya eMusina, na ku yima eka Dorobakulu ra Buffalo endleleni yo ya eThekwini swi vuya laha Kapa.
Hi lava Afrika-Dzonga leyi nga na ikhonomi ya thekinoloji ya le henhla laha mihluvukiso eka rihanyu ra xielekitironiki, ntivorhoboto na vutshunguri u ri ekaya swi tirhisaka loko hi karhi hi simeka NHI.
na muxaka muni wa Afrika-Dzonga lowu hi wu lavaka?
Hi lava Afrika-Dzonga leyi nga rhumeliki ntsena ematikweni mambe matheriyalimbisi ya rona kambe ri hundzuka habu ya vumaki ya swiphemu swa nkoka leswi tirhisiwaka eka swa xielekitironiki, eka mimovha na le ka tikhomphyutara.
Hi fanele ku va tiko leri nga ta tiphamela naswona leri hlanganisaka mihluvuko ya sweswi eka vurimi bya ximanguvalawa.
Ndzi lorha hi Afrika-Dzonga laha dorobakulu lerintshwa ro sungula hinkwaro ka rona ri akiweke enkarhini wa xidemokirasi, ri tlakuka, ri ri na miako leyo leha, swikolo, tiyunivhesiti, swibedhlele na tifeme.
Norho lowu ndzi nga na wona wu hlanganyetiwile hi mivulavurisano na vanhu vo hlamarisa va mune: Dok Nkosazana Dlamini Zuma, Dok Naledi Pandor, Man Jessie Duarte na Phuresidente Xi Jinping wa China, lava nhlamuselo ya vona ya hilaha Chayina yi nga ku akeni hakona dorobakulu rintshwa 100 ra tikhilomitara kusuka eBeijing swi pfuneke ku tiyisa norho wa mina.
Lowu i norho lowu hinkwerhu hi nga wu avelanaka na ku teka xiave eku wu akeni.
A hi si aka dorobakulu rintshwa eka malembe ya 25 ya xidemokirasi.
75% ta maAfrika-Dzonga va ta va va tshama etindhawini ta madoroba hi kwalomu ka 2030.
Madorobakulu ya Joni, Tshwane, Kapa na eThekwini ya heleriwa hi ndhawu yo rhurhela hinkwavo lava yaka eka madorobakulu.
Xana nkarhi a wu fikangi ku va hi va na xitiyanhlana na ku fikelela swikulu na ku endla leswi swi nga ha langutekaka swi nga koteki?
Xana nkarhi a wu fikangi ku aka dorobakulu rintshwa ra ximanguvalawa leri simekiweke ehenhla ka tithekinoloji ta Ncinco wa Indasitiri ya Vumune?
Ndzi ta tsakela ku rhamba maAfrika-Dzonga ku sungula ku anakanya xivono lexi.
Hi rixaka ra Afrika-Dzonga leri, hi Vumbiwa ra rona, ri nyikaka ntshembo eka lava nga riki na ntshembo, timfanelo eka lava tekeriweke tona na ku pfumatiweke, na ntshamiseko na vusirheleri eka vavanuna, vavasati na vana va rona.
Hambiloko hi nga va hi endlile swihoxo, a hi rivalangi lava hi nga vona, na leswi hi yimelaka swona.
Ha ha ri rona rixaka roleriya.
U nga ha tivutisa leswaku hikwalahokayini ndzi va na ntshembo eka nkarhi lowo tika.
Ndzi na ntshembo hikuva ndzi fambile na vanhu va tiko leri – vaongori na vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu, maphorisa ya ka hina, vadyondzisi eswikolweni swa ka hina, swichudeni leswi hambi ku ri na ku tikeriwa emakaya ya swona swi tiyimiseleke ku humelela, na vantshwa lava va ringetaka ku sungula mabindzu ya vona, ku sungula na ku tumbuluxa, na ku humelela ku hundza swiyimo swa vona.
Hi n'wina lava ndzi khutazaka, na le ka n'wina lava ndzi mi khutazaka na mina.
Va lorha hi vutomi byo antswa bya maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Hi ku tirhisana ku hava lexi hi nga ta ka hi nga vi xona, ku hava lexi hi nga ta ka hi nga xi endli, naswona ku hava lexi hi nga ta ka hi nga xi fikeleli.
Ku hava lexi tsandzaka.
Hinkwaswo leswi swi salele vaendli, vaendli lava va swi kotaka ku endla ntirho. Vaendli lava va kotaka ku va na xikongomelo xa le rivaleni hi leswi faneleke ku endliwa na ku endla swi koteka.
Ina, hi vona vanhu lava, lava hlohlotelaka vanhu va Afrika-Dzonga. I vanhu lava va hlayisaka volavo va kotaka ku languta emahlweni na ku vona Afrika-Dzonga leri humeleleke.
Ndi vhenevho vhane vha ri Afrika Tshipembe heḽi ḽashu vha ṱoḓa ḽi tshi ya phanḓa, ḽi vhe na mvelaphanḓa ine ya ḓo vhonwa nga vhathu vhoṱhe.
Leri i Afrika-Dzonga leyi faneleke ku hi hlohlotela.
Hi ku tirhisana ku hava leswi hi nga ta ka hi nga swi endli, naswona ku hava leswi hi nga ta ka hi nga swi fikeleli.
Tanihiloko hi nghena eka nguva leyi yintshwa, a hi tekeleni enhlokweni marito ya Ben Okri, loko a ku:
Will you be at the harvest,
Among the gatherers of new fruits?
Then you must begin today to remake
Your mental and spiritual world,
And join the warriors and celebrants
Of freedom, realizers of great dreams.
You can’t remake the world
Without remaking yourself.
Each new era begins within.
It is an inward event,
With unsuspected possibilities
For inner liberation.
We could use it to turn on
Our inward lights.
We could use it to use even the dark
And negative things positively.
We could use the new era
To clean our eyes,
To see the world differently,
To see ourselves more clearly.
Only free people can make a free world.
Infect the world with your light.
Help fulfil the golden prophecies.
Press forward the human genius.
Our future is greater than our past.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi leswi leswi hi nkarhi wa ntlhontlho hi fanele ku sungula ku anakanya Afrika-Dzonga leyi hi yi lavaka.
Hi leswi loko tiko ra ka hina ri hlangana na mitlhontlho leyikulu hi fanele ku languta ku hundza vugimamusi na ku vona Afrika-Dzonga yi ri na ikhonomi leyi kulaka na vantshwa va kahina va thoriwile, na Afrika-Dzonga leyi hlulaka na ku tiyimisela ku ya emahlweni.
Leri i Afrika-Dzonga leyi vanhu va ka hina va yi navelaka. Leyi i Afrika-Dzonga leyi maAfrika-Dzonga hinkwavo va vuleke leswaku va lava ku yi vona.
A hi yeni hi ya aka Afrika-Dzonga leyi.
Ndzi khensa swinene.
Ndza khensa.
