1. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka eka mhaka ya sweswi
1.1. Khabinete yi tsundzuxa maAfrika-Dzonga hinkwavo leswaku vumbiwa ri tiyisisa mfanelo yo lwela na ku sirhelela endzeni ka ku arisa hi nawu. Khabinete yi tekela enhlokweni hi ku khumbeka hi mhaka ya ku humelela ka madzolonga na switeroko leswi nga sirheleriwangiki leswi nga ha vaka na nxungeto eka xidemokirasi xa hina. Mirhukano leyi veke kona eka xitereko lexi xa ha ku vaka kona xa Nhlangano wo Ntshuxeka wa Vadyondzisi va Afrika-Dzonga (Sadtu) leyi kongomisiweke ka Holobye wa Dyondzo na ku kombisiwa ka xirhangiso xa vavasati loko ku ri karhi ku kombisiwa ku vilela swi kombisa ku tekela ehansi swinene vamanana naswona a swi amukeleki. MaAfrika-Dzonga va lwele xidemokirasi xa hina nkarhi wo leha naswona hi matimba swinene, hikokwalaho hi fanele hi hambana na matikhomelo lama nga amukelekiki ku vuriwa eka vanhu leswi fanaka na ku pfumaleka ka nawu.
Ku nga ri khale Afrika-Dzonga ri ta nghena eka nkarhi wa mikanerisano ya miholo kutani Khabinete yi rhandza ku kombela hinkwavo vaakitiko, vatirhi na mihlangano ya vatirhi ku papalata maendlelo man’wana na man’wana lama sandzaka xidemokirasi xa hina. Khabinete yi tlhela yi tshikilela leswaku nyimpi ya hina yo lwela ntshunxeko na xidemokirasi yi tiyisisa leswaku milawu ya tiko ra hina yi pfumelela ku kombisa ku vilela loku nga sirhelela hi ku rhula. Nakambe Khabinete yi kombela vatirhi ku tirhisa tindlela leti nga kona, leti nga enawini ku lulamisa swivilelo na ku nghenela eka mikanerisano ya miholo hi moya wa matimba wo lwela xidemokirasi xa hina.
1.2. Khabinete yi bumabumerile ku humelela ka tipholisi na tiphurogireme leti lavaka ku lulamisa xiyimo xa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya nkoka ya vugimamusi eka timhaka ta swa vupfhumba na swa mabindzu emisaveni hinkwayo. Leswi swi tiyisisiwile hi xiyenge xa Tinhlayo ta swa Vupfhumba ta Lembe, lexi simekiweke hi Phuresidente Jacob Zuma. Tinhlayo ti komba leswaku hi 2012, ntsengo wo ringana 9.2 wa mamiliyoni ya vapfhumba vo huma ematikweni mambe va endzerile eAfrika-Dzonga, yi yile ehenhla ku suka eka 8.3 wa mamiliyoni hi 2011. Tinhlayo ta vapfhumba ti tlakukile hi 10.2 wa tiphesente hi 2012 – yi tlakukile hi kambirhi eka nhlayoxikarhi ya misava ya 4%.
Ku tlakuka loku eka swa vupfhumba i vumbhoni lebyi nga ntiyiso bya tintswalo na ku va na rirhandzu bya maAfrika-Dzonga hi ntumbuluko naswona tinhlayo ta ntokoto wa vapfhumba tiko ri swi endlaka. Nhlengeletano ya Vupfhumba ya 2013 eDurban ku suka hi 11 ku fika 14 Mudyaxihi yi nyika nkarhi nakambe ku kombisa Afrika-Dzonga na vanhu va rona.
1.3. Afrika-Dzonga i vugimamusi bya swa vuvekisi lebyi kumeke nseketelo wun’wana hi ku hlula eka Masagwati ya Lembe ya 2013 eka European Outsourcing Association (EOA) eka ku va Ndhawu ya swa Mabindzu. Leswi swi endliwile leswaku swi koteka ku yisa emahlweni vuvekisi ku suka eka vanhu lava va nga na mabindzu emisaveni hinkwayo. Sagwati ri amukela tindhawu ta vugimamusi na vanhu lava va nga na mabindzu lama tirheke swinene eka ku pfuna ku xava eka timakete ta le Yuropa. Sagwati ri na vutihlamuleri lebyikulu bya ntalo wa vuvekisi lebyintshwa eka 2013 na ku ya emahlweni.
1.4. Khabinete yi bumabumerile ku humelela ka South African Renewable Energy Independent Power Producer Procurement Programme (REIPPP) Programme leyi nga tiveka loko yi wina Green Project Infrastructure of the Year Award hi Huvo ya Vurhangeri bya Miako eMisaveni.
1.5. Khabinete yi khensa eka xiphemu lexi endliweke hi maAfrika-Dzonga hinkwavo eka ku pfuneta ku hlayisa 3 586 wa Timegawati (MW) ta eneji ku suka hi 2005, ku nga mpimo lowu ringanaka na xitici xin’we xa gezi.
Hi endlelo leri, Khabinete yi kombela tiko ku endla matshalatshala eka xixika lexi ku yisa emahlweni ku hunguta ku tirhisa gezi tanihileswi mphakelo wa gezi nakambe wu nga ta va na ntshikelelo eka nguva. Kun’we, a hi hlayiseni gezi hi ku tima switirhisiwa swa gezi leswi nga riki swa nkoka. MaAfrika-Dzonga hinkwavo va na matimba yo lumeka mavoni.
Khabinete yi lemukisa leswaku eka nkarhi wa sweswi a ku na makungu yo tima gezi eka layeni yo karhi loko ku ri na ku laveka ka le henhla ka gezi. MaAfrika-Dzonga ma ta tivisiwa hi nkarhi loko swo tshika swi lavekile ku teka goza rero, ku endlela leswaku hinkwerhu hi ta kota ku pulana hi mfanelo.
Nakambe Khabinete yi vuyelela leswaku xiyimo xa swipimelo swa eneji swa fanele eka vuhlayisi bya nkoka nakambe na le ka timhaka ta swa xithekinikali leti endliwaka ku nga ri hi vomu ha vumbirhi ku katsa vukhamba bya ka yiviwa ka tikhebulu.
Khabinete yi tshembisa maAfrika-Dzonga leswaku tiphurogireme to hambanahambana ti le ndleleni ku vona leswaku gezi leri lavekaka ra fikeleriwa na leswaku xiyimo xa matimba ya gezi xa hlayisiwa mikarhi hinkwayo. Phurogireme yo aka miako yi kongomisa eka ku lava ku vona leswaku ikhonomi ya seketeriwa hi miako leyi nga fanela eka malembe lama taka.
1.6. Khabinete na yona yi tlangerisa lava nga amukela Masagwati ya Rixaka (National Orders) na ku kombisa ntsako wa yona lowukulu ka ku hoxa xandla mayelana na ku humelerisiwa ka xidemokirasi na ku antswisiwa ka vutomi bya maAfrika-Dzonga.
1.7. Khabinete yi kombela hinkwavo vatswari na vahlayisi va Afrika-Dzonga lava nga na vana lava nga na malembe yo suka eka tin’hweti ta kaye ku fika eka ntlhanu wa malembe hi vukhale ku sirhelela rihanyo ra vona hi ku tirhisa mapfhumba ya nsawutiso wa pholiyo na swimungwamungwana ka vana etikweni hinkwaro.
Ndzawulo ya Rihanyo yi sungurile pfhumba leri ra nsawutiso hi 29 Dzivamisoko 2013, hi ku nyika xipfuneti xo lwa na mavabyi eka vana lava nga fanela hinkwavo, mayelana na ntirho wa nsawutiso.
1.8. Khabinete yi seketela hi matimba swinene Vhiki ra Nhlayiseko Emagondzweni ra Nhlangano ya Misava leri nga ta va kona ku suka hi 6 ku fika 12 Mudyaxihi 2013 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Vuhlayiseki bya N’wamilenge”.
Khabinete yi rhamba maAfrika-Dzonga hinkwavo, ngopfungopfu vachayeri na van’wamilenge, ku va na vutihlamuleri lebyikulu, ku va na vukheta swinene na ku va na vuxiyaxiya emagondzweni ya hina. Khabinete yi boxile leswaku nhlayo ya mafu ya van’wamilenge yi le henhla swinene emagondzweni eAfrika-Dzonga.
Khabinete yi ya emahlweni yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku va na vukheta hi nkarhi lowu na ku xiyaxiya milawu hinkwayo ya le magondzweni.
1.9. Hi ku landza ku humelela ka rendzo ra Phuresidente Jacob Zuma eka Mfumo wa Riphabuliki ya Nigeria exikarhi ka n’hweti ya Dzivamisoko 2013, Phuresidente Goodluck Jonathan u ta va na Rendzo ra Ximfumo eAfrika-Dzonga ku suka hi 6 ku fika 7 Mudyaxihi 2013. Hi nkarhi wa rendzo ra yena, mitwanano exikarhi ka matiko mambirhi yi ta kurisiwa na ku kaneriwa ehansi ka switsundzuxo swa Khomixini ya Matiko Lamambirhi ya Afrika-Dzonga – Nigeria.
Khabinete yi tlhela yi tiyisisa ku tiyimisela ka mfumo wa Afrika-Dzonga eka ku ndlandlamuxa vuxaka bya rona na tiko ra Nigeria eka ku engetela ntirhisano wa swa mabindzu na ntirhisano wo antswisa Afrika.
1.10. Khabinete yi amukerile ximfumo marito yo kombela ku rivaleriwa ku suka eka Holobyenkulu wa Central African Republic, Tatana Nicholas Tiangaye, eka leswi humeleleke ku nga leswi nga riki kahle leswi nga endla leswaku ku kondza ku hundza emisaveni swirho swa Vuthu ra Vusirheleri ra Afrika-Dzonga (SANDF).
Nakambe Khabinete yi tlhela yi vula leswaku ku tiyimisela ka yona eka ku rhula, ku humelela na ntshamiseko wa Afrika hi ku tirhisa ku nghenela na tiphurogireme to hambanahambana, ku katsa mapfhumba yo tisa ku rhula.
1.11. Khabinete, hi ku yimela Mfumo na vanhu va Afrika-Dzonga, yi yisa marito ya ku chavelela eka Vanhu va Tiko ra China hikokwalaho ka mafu lama vangiweke hi ku ninginika ka misava eka Xifundzankulu xa Sichuan xa tiko hi 20 Dzivamisoko 2013. Nakambe Khabinete yi yisa emahlweni ntwelavusiwana wa yona eka vanhu va Bangladesh lava khumbhekeke eka khombo ra feme.
1.12. Khabinete yi amukela ku endzeriwa ka khale ka Phuresidente Nelson Mandela hi nhlangano lowu fambisaka tiko. Rendzo a ri fambelana na swipimelo leswi amukelekaka swa Vumunhu na hilaha hi langutaka swirho leswikulu swa vaaki. Vatirhi va le hofisini lava ku vuriwa vona va kombisile ku tsakela ka tiko eka xiyimo xa khale ka Phuresidente kutani va tirhisile nkarhi lowu ku tivisa tiko, tikonkulu na misava hi xiyimo xa murhangeri wa hina loyi a xiximiwaka na ku tsakeriwa.
2. Mikanerisano ya Nkoka ya Khabinete na mikanerisano
2.1. Khabinete yi hoyozerile ku nghenelela ka Afrika-Dzonga na swirhangana swa Nhlangano wa Misava wa swa Ikhonomi (WEF) Africa 2013 leyi nga ta khomiwa eKapa ku suka hi 8 ku fika 10 Mudyaxihi 2012, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku fikelela switshembiso swa Afrika”.
WEF-Africa eka xifundza i huvo leyi kongomisaka eka ikhonomi leyi nyikaka mpfuneto eka swa mabindzu ya laha tikweni na le ka xifundza kasi vavekisi lava nga na ku tsakela eka xifundza va endla vucincanisi naswona va kota ku vumba ntirhisano na mimfumo.
Ku rhurhela nhlengeletano swi ta pfuna Afrika-Dzonga hi ku engetela ku vuyeriwa eka ku nghenelela na ku hlohletela varhangeri va Afrika na va matiko ya misava na mabindzu ya xifundza eka ku nghenelela loko swi koteka ku hlanganisa na ku kurisa nhluvukiso eAfrika-Dzonga na le ka xifundza.
2.2. Khabinete yi pasisile leswaku nkandziyiso wa vutsevu wa Swikombiso swa Nhluvukiso (2012) ku kandziyisiwa. Swikombiso swa nhluvukiso swi hundzukile nkandziyiso wa lembe kasi nkandziyiso wa 2012 wu katsakanya data eka swiletelo ngopfungopfu swa nkarhi lowu hi fikisaka exikarhi ka lembe ra 2012. Swikombiso swi pfuna eka ku twisisa ntshikelelo wa tipholisi to hambana ta mfumo na matshalatshala ya vukorhokeri.
Ndzavisiso wa ku cinca loku wu katsiwile eka xikombo wu tiyisisa ku twisisa ka hina ka ku antswa ka nhluvukiso wa vanhu lowu hi nga eku wu endleni tanihi tiko eka swiyenge swa nkoka swa pholisi na ku kombisa ku yisa emahlweni swiyenge laha hi faneleke ku engetela ntamu. Nhlengeletano yo hlawuleka ya mahungu yo nyika mahungu ya nkoka yi ta lulamisiwa ku hlamusela xiviko.
2.3. Khabinete hlambanya 31 Mhawuri 2013 tanihi siku ro hetelela ka Vapfhumba lava khumbekaka vo huma eAngola lava kumekaka eRiphabuliki ra Afrika-Dzonga. Leswi swi hi mayelana na siku ro hetelela leri hlambanyiweke hi Khomixinarankulu wa Nhlangano wa Matiko wa Vapfhumba (UNHCR) hi nkarhi wa Nhlangula 2009, na xivangelo xa matshalatshala eka ku kurisa nhlangano wa xifundza.
Ku cinca ka nkoka ku vile kona ku sukela eku heleni ka nyimpi ya xin’wanamanana eAngola. Ku tshembhiwa leswaku vapfhumba vo huma eAngola va fanele ku kota ku koxa vuakitiko bya tiko ra vona bya xiviri, hikuva swivangelo leswi kombisaka munhu tanihileswi mupfhumba ku va byi nga ha riki kona.
Mfumo wa Afrika-Dzonga wu ta vona leswaku muakitiko un’wana na un’wana wa tivisiwa hi mayelana na ku hela ka siku ro endla swikombelo eka vanhu lava khumbhekaka na ku khutaza vanhu va Angola ku tinyiketela ku humela erivaleni hi voxe ku tlheriseriwa ekaya.
2.4. Khabinete yi tivisile leswaku Union Buildings yi ta va na siku ra rona ro tsundzuka 100 ra malembe hi N’wendzamhala. Yi ya emahlweni yi pasisa leswaku malembedzana ya funghiwa hi ku endla tiphurojeke to hambana ku fana na tanihi ku mikhuvo ya Siku ra Ndzivalelano, 16 N’wendzamhala 2013, ehansi ka nhlokomhaka yo tlakusa ku vumba ntirhisano wa vanhu, vun’we bya tiko, ku katsa na ndzivalelano.
2.5. Khabinete yi pasisile leswaku xiviko hi mayelana na Performance of Sector Education and Training Authorities (t-SETA) ku suka eka Xipano xa Ntirho xa Ntlawa eka ti-SETA ku xi humesiwa leswaku vanhu va nyika mavonelo. Xiviko xi nyika swibumabumelo swa hilaha matirhelo ya ti-SETA xi nga ha antswisiwa hi ku tirhisa ndzavisiso wo kongomisa eka swiyenge swa nkoka swo hambanahambana, tanihi ku Kunguhata na ku Rhumela, Mpfumelelano na Mafumelo, Malawulelo ya Nkwama na swa Timali.
2.6. Khabinete yi pasisile Ndlela ya Thekinoloji ya Vuhlanganisi bya Mahungu (ICT) ya Ndzavisiso, Nhluvukiso na Vuqambhi (RDI) tanihi vuvekisi bya nkarhi wo leha na pulani ya matirhiselo ya ICT RDI eAfrika-Dzonga ku seketela nhluvukiso wa ikhonomi ya vaaki.
RDI eka xiyenge xa ICT i ya nkoka eka ku tlakusa mphikizano wa swa ku vekisa. Tanihilaha swi hlamuseriweke ha kona eka Pulani ya Nhluvukiso ya Tiko ya 2012, Afrika-Dzonga ri lahlekeriwile hi xiyimo xa rona tanihi murhangeri wa tikonkulu eka Inthanete na le ka xiyimo xa swa vuhlanganisi byo nava.
Xiletelo lexi i ndlela leyinene ya xitirateji xa matirhiselo, lexi nga na nhlengelo wa magoza ya tipulani na marimba ya matirhiselo, ku letela na ku lawula vuvekisi eAfrika-Dzonga eka ICT RDI ku tlula 10 ra malembe lama landzelaka.
Xitirateji xa ICT RDI xi se xi sungurile ku komba ku humelela ka nkoka ko khomeka ku fana na tanihi phurojeke yo kombisa ku khomana bya xiyanimoya, leswi seketelaka mixavo ya le hansi ku fikelela eka xiyimo xa vuhlanganisi byo nava ku tlula 200 wa swikolo swa le matikoxikaya eMpumalanga na Limpopo.
2.7. Khabinete yi tivisiwile hi ta ku rhurhela International Union of Architects (UIA) World Congress hi 2014 eDurban hi South African Institute of Architects (SAIA).
SAIA yi winile xivangwa xo rhurhela eka Nhlengeletano ya Misava ya UIA hi 2008 leyi a yi khomeriwile eTurin, eItaly. Nhlengeletano ya 2014 yi ta va na tlanga xiphemu xa nkoka eka ku ndlandlamuxa ntivovuaki eka tikonkulu nakambe na ku paluxa swa vuaki swa miganga emisaveni ku swi fikisa eka xiyimo xa le henhla na mbangu wa vuaki byo hambanahambana.
3. Ku thoriwa ka vanhu
3.1. Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka vanhu lava landzelaka:
a) Tatana Coceko Bambihlelo Johan Pakade eka xiyimo xa Mufambisinkulu eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.
b) Tatana Fhumulani Peter Netshipale eka xiyimo xa Xandla xa Mufambisinkulu: Nhlanganiso wa Nhluvukiso eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.
c) Tatana Harold Maloka eka xiyimo xa Xandla xa Mulawurinkulu: Mululamisi wa Mahlelelo na Mahangalaselo eka Vuhlanganisi bya Vufambisi bya Mfumo bya Vuhlanganisi na Mahungu.
d) Manana Mogogodi Doris Dioka eka xiyimo xa Mufambisi-Jenerali (Xandla xa Mufambisinkulu) eka Xiyenge xa Mitirho yo Kandziyisa xa Mfumo.
e) Manana Constance Glerah Nxumalo eka Xandla xa Mufambisinkulu: Xiyenge xa Mphakelo eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.
3.2. Khabinete yi tivisiwile hi ku thoriwa ka Tatana Asogan Moodley eka xiyimo xa Mulawurinkulu eka Vulawuri bya Tiko ka Xiyenge xo Xava Nhundzu (NRCS) ku suka hi 01 Khotavuxika 2013 naswona nkarhi wo tirha lowu nga sala wu fika emakumu hi 31 N’wendzamhala 2014.
3.3. Khabinete yi tivisiwile hi ku thoriwa ka swirho leswi landzelaka ku tirha eka Huvo ya NRCS ku suka hi 1 Khotavuxika 2013 ka nkarhi lowu nga sala wa ku tirha lowu helaka hi 23 Nyenyankulu 2014.
a) Tatana Jeff Molobela (Mutshamaxitulu)
b) Tatana Paul Kabelo Kgothatso Serote
3.4. Khabinete yi seketela ku thoriwa ka Huvo leyintshwa ya Mati eSedibeng, ku ringana mune wa malembe ku suka hi 30 Dzivamisoko 2013.
a) Gqwetankulu Shami Kholong
b) Derick Mboweni
c) Maemili J Ramataboe (Mutshamaxitulu)
d) Goitse Griessel Ramakarane
e) Eric Atlholang Gaborone
f) Kgalalelo Gloria Sereko
g) Pulane Elsie Molokwane
h) Moses Mphahlele Mthombeni
i) Matshedisho David Dikoko (Xandla xa Mutshamaxitulu)
j) Deon Daniel Madyo.
3.5. Khabinete yi tivisiwile leswaku African Development Bank yi ta va na nhlawulo wa mani na mani wa vafambisi va Tihuvo hi nkarhi wa Nhlengeletano ya Lembe ya 2013 eMarrakech, Morocco hi 31 Mudyaxihi 2013.
a) Khabinete yi seketela ku hlawuriwa ka Tatana Shahid Khan ku tirha theme ya vumbirhi tanihi Mufambisinkulu ku yimela Afrika-Dzonga, eLesotho na Swaziland.
3.6. Khabinete yi seketela ku thoriwa ka Huvo leyintshwa ya Technology Innovation Agency ku ringana mune wa malembe ku sukela hi 1 Mudyaxihi 2013.
a) Manana Khungeka Njobe (Mutshamaxitulu)
b) Manana Rosetta Xaba
c) Dok. Bonakele Mehlomakulu
d) Tatana Mohamed Moolla
e) Manana Helen Brown (thoriwa nakambe)
f) Prof. David Ellis Kaplan
g) Gqwetankulu Motlatjo Josephine Ralefatane
h) Dok Petro Terblanche
i) Tatana Fadl Hendricks
j) Dok. Steve Lennon.
3.7. Khabinete yi seketela ku thoriwa ka swirho leswi landzelaka ka nkarhi lowu nga sala wa sweswi wa South African National Space Agency Board, lowu fikaka emakumu hi 31 Mudyaxihi 2014.
a) Manana Esther Khambule
b) Tatana Marius Rezelman
c) Prof. ADM Walker
d) Dok. Daphney Mayindi
e) Dok. Jonas Mphepya.
Xi humesiwile hi Vufambisi bya Mfumo bya Vuhlanganisi na Mahungu
(GCIS)
Swivutiso: Phumla Williams (Mukhomelamuvulavuleri wa Khabinete)
Nomboro ya vutihlanganisi: 083 501 0139
