Tshiimo tsha Khabinethe nga ha mafhungo a ndeme kha nyimele ya zwino
1.1. Khabinethe yo fhululedza vhathu vha Zimbabwe na mahoro a poḽotiki nga khetho dzapo na dza phalamennde dzo farwaho dza tshimbila zwavhuḓi.
Khabinethe yo khoḓa zwe Muphuresidennde Vho Jacob Zuma sa Mutshimbidzi wa Mveledziso ya Tshitshavha tsha Tshipembe ha Afurika (SADC) kha Nyambedzano dza Zimbabwe hu u itela uri mahoro oṱhe a poḽotiki o ḓivhofha kha khetho dza mulalo.
1.2. Khabinethe yo sathula vhukuma u bomiwa ha tshifhaṱo tsha tshiṱafu tsha Embasi ya Turkey ngei Mogadishu, kha ḽa Somalia, na uri yo livhisa ndiliso dzayo kha Mivhuso na vhathu vha Somalia na Turkey.
1.3. Vhusiku ha phanḓa ha Miṅwaha ya 20 ya Mbofholowo, Khabinethe na yone yo vha tshipiḓa tsha lushaka lu khou pembelelaho Ṅwedzi wa Vhafumakadzi fhasi ha thero “Miṅwaha ya ḓana ya U Shumisana ro livha kha u Manḓafhadzwa ha Vhafumakadzi na Ndinganyiso ya Mbeu lwa Tshoṱhe.”
Miṅwaha ya ḓana iyi i tou vha khuliso ya nndwa yo lwiwaho nga vhafumakadzi u bva tshe mulwela mbofholowo a ḓivheaho, Vho Charlotte Maxeke vha ranga tshigwada tsha vhafumakadzi phanḓa kha mumatsho ngei Bloemfontein vha tshi khou lwa na zwa milayo ya dzibasa nga 1913.
U shela mulenzhe ho itwaho nga vhafumakadzi kha zwa u lwa na milayo ya dzibasa na kha maṅwe masia a u lwela zwa mbofholowo ndi tshipiḓa tsha ndeme kha ṱhuṱhuwedzo ya u rwelwaṱari ha Garaṱa ya Smart ID.
Musi lushaka lu tshi khou pembelela vhafumakadzi, Khabinethe na yone i vhidza maAfurika Tshipembe vhoṱhe uri vha lwe na maitele maṅwe na maṅwe a u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana sa zwe zwa sumbedziswa kha Mulayotewa.
1.4. Khabinethe na yone i ṱahisa ḽo no ambwaho nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma u livhuwa lushaka na tshitshavha tsha ḽifhasi ḽoṱhe vhe vha ita uri Ḓuvha ḽa Ḽifhasi ḽa Nelson Mandela ḽi vhe ḓuvha ḽihulwanesa ḽa mabebo a Vho Madiba ḽine ḽa kha ḓi pembelelwa u swika zwino. Nga dzi 18 Fulwana, zwigidi zwa vhathu u mona na Afurika Tshipembe ḽoṱhe na ḽifhasi vho ḓifha tshifhinga tsha u finya vha thusa vhathu vha ṱoḓaho thuso.
Khabinethe yo vhidza maAfurika Tshipembe vhoṱhe u tikedza u thomiwa ha Ḓuvha ḽa Mitambo na Mvelele ḽa Vho Nelson Mandela Siṱediamu tsha FNB, ngei Johannesburg, nga dzi 17 Ṱhangule. Springboks vha ḓo tamba na Argentina, Bafana Bafana vha ḓo imedzana na Burkina Faso ngeno Vhomakone vha Afurika Tshipembe kha zwa mitambo ya bola ya milenzhe vha tshi ḓo tamba na Italy, ha tevhela khonsathi nga madekwana ya vhaimbi makone vha muzika.
Masheleni oṱhe ane a ḓo kuvhanganyiwa a ḓo iswa kha thandela ya sibadela tsha vhana tsha Nelson Mandela.
Khabinethe na yone yo ṱahisa iḽo ḽo ambiwaho ḽo livhiswa kha maAfurika Tshipembe vhoṱhe uri ““Kha vha ite Nyito; vha Ṱuṱuwedze Tshanduko; (na) uri Vha ite uri Ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi vhe Ḓuvha ḽa Mandela”.
Khabinethe i dovha ya humbela maAfurika Tshipembe vhoṱhe uri vha bvele phanḓa na u humbula khathihi na u rabelela Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela zwenezwi vha tshi khou vha khwiṋe nga dzilafho ḽa mishonga.
1.5. Khabinethe yo vhaiswa nga u ri sia ha Muhaṱuli Muhulwane Vho Pius Langa vhe vha ḓo vhulungwa nga dzi 3 Ṱhangule 2013 nga Mbulungo ya Tshiofisi yo Khetheaho. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa wavho, khonani na vhashumisani.
Muhaṱuli Muhulwane wa kale Vho Pius Langa vha ḓo elelwa nga u shela mulenzhe havho kha Nndwa ya Mbofholowo, u pilela dimokirasi ya mulayotewa washu na uri, zwazwino, vho vha vha tshi khou shuma kha Khomishini ya Mbofholowo ya Mafhungo.
1.6. Khabinethe i dzhiela nṱha mveledziso mbuya kha sekithara ya pfunzo, nga maanḓa zwa u khwaṱhisedzwa ha Zwiṱatamennde zwa Mbekanyamaitele ya Ndingo ya Kharikhuḽamu (CAPS) na thikhedzo i re hone nga vhagudisi ya u thoma u shumiswa hayo. Khabinethe yo ṱanganedza u tiwa ha Tshigwada tsho fhiwaho Mushumo wa u langa u thoma u shumiswa ha Kharikhuḽamu ya Luambo lwa Zwiga lwa Afurika Tshipembe (SASL) nga 2014 u bva kha Gireide R u swika kha 12, zwi tshi khou tshimbilelana na zwo ambwaho nga Muphuresidennde vha tshi ri luambo lwa zwiga lu vhe lwa tshiofisi. Kharikhuḽamu ntswa i ḓo vula zwikhala zwinzhi zwa u swikelelwa ha pfunzo nga vhoṱhe.
1.7. Khabinethe i tsivhudza vhagudi vhoṱhe vha maṱiriki vha 2013 uri vha ḓiṅwalise kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha u itela 2014. Izwi tshi tshimbilelana na Fulo ḽa Khetha ḽa Itani Khumbelo Zwino nga Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi.
Vhagudi vha ṱuṱuwedzwa uri vha humbule zwavhuḓi nga mabuḓo ane vha nanga na uri vha sedze ṱhoḓea dza masheleni. Vhagudi vha dovha vha humbudzwa nga
ha Tshikimu tsha Lushaka tsha Thuso ya Masheleni ya Matshudeni (NSFAS) tshine tsha ṋetshedza thuso ya masheleni kha vhagudi vho teaho kha zwa pfunzo
na matshudeni vha na ṱhoḓea ya masheleni.
1.8. Khabinethe i fhululedza Koporasi ya Khasho ya Afurika Tshipembe kha u thomiwa ha tshiṱitshi tshiswa tsha theḽevishini tshi hashaho iri dza 24 tshine tshi tou vha phindulo kha nyaluwo ya u ṱoḓea ha mafhungo maswa a ndeme a khou anḓadzwaho fhano hayani na kha ḽifhasi loṱhe, khathihi na uri maAfurika Tshipembe vhoṱhe vha bve mulomo na u vha fha luvhanḓe.
1.9. Khabinethe i fhululedza vhabammbeli, Cameron van der Burgh, Chad le Clos na Giulio Zorzi vhe vha ita uri shango ḽi ḓihudze ngavho nga u wina miṅene kha Vhugwena ha Ḽifhasi ha Federesheni ya u Bammbela ha Dzitshaka ha vhu 15 (FINA) ngei Barcelona.
1.10. Khabinethe i tamela mashudu maMusiḽimu vha Afurika Tshipembe musi vha tshi khou pembelela Eid. Khabinete i dovha hafhu ya tamela Tshitshavha tsha maDzhuta vha Afurika Tshipembe ṅwedzi wavhuḓi wa Elul.
2. Nyambedzano na tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo themendela u thomiwa ha vhukwamani ha maitele a Maimo a Mbekanyamaitele ya Maḓi a Lushaka nga Muhasho wa zwa Maḓi. Tshipikwa tsha u vusuludzwa ha mbekanyamaitele iyi ndi u itela u vhona na u khakhulula masiandoitwa ane a nga vha ahone na u thivha zwivhana kha mbekanyamaitele dza maḓi dzi re hone zwazwino.
Hezwi zwi khou livhiswa kha u swikelwa tshipikwa tsha Muvhuso tsha ndinganyiso na tswikelo ya maḓi lwa tshoṱhe. Maimo a mbekanyamaitele o vusuludzwaho a ḓo thusa kha u dovha u isa maḓi kha vhashumisi avho vhe vha vha vho sielwa nnḓa. A ḓo dovha a vhona uri a huna themamveledziso ya madi i sielaho zwitshavha nnḓa, nga maanda zwitshavha zwa mahayani zwi sina tshomedzo dza maḓi.
2.2. Khabinethe i tendela u anḓadziwa ha Mbekanyamaitele ya Ndaka ya Ramaṱali ya Lushaka, u itela vhupfiwa nga lushaka lwa tshifhinga tsha maḓuvha a 30. Ndivho ya Mbekanyamaitele ndi u linganyisa na u amba ngaha thaidzo dzo fhambanaho dza zwi tshimbilelanaho na ndaka ya ramaṱali, zwi kwama masia o fhambanaho, zwikatekelaho: mbambadzo, saintsi, vhulimi na zwa mutakalo. Zwenezwo, hu tea u vha na mbekanyamaitele nthihi fhano na kha ḽifhasi ḽothe u bva kha Muvhuso.
2.3. “Khabinethe yo tendela muhanga wa mbekanyamaitele ya ṱholo i sedzaho kha mudzulapo i vhidzwaho "Muhanga wa u Manḓafhadza vhushumisani ha Muvhuso kha Vhadzulapo ha u Ṱola Nḓisedzo ya Tshumelo ya Nṱhesa.”
Mihasho ya muvhuso ine i na mushumo wa u isa tshumelo vhathuni, i tea u dzudzanyulula mitheo ya vhuṱoli na vhulavhelesi ho katelwa maitele a u ṱanganyisa ku vhonele na tshenzhemo ya vhadzulapo ngaha nḓisedzo ya tshumelo. Hezwi zwi ita mutheo wa u ṱanganyisa ṱholo ya u dzhenisa vhadzulapo kha maitele a ṱholo ya muvhuso.
Kha hoyu muhanga, ṱholo i sedzaho kha mudzulapo i ṱanḓavhudza maitele a vhuṱoli ha kushumele kwa muvhuso a sedzaho kha tshenzhemo ya vhadzulapo zwavho hu u itela u khwaṱhisedza vhuḓifhinduleli nga tshitshavha na u ṱuṱuwedza khwiṋiso ya nḓisedzo ya tshumelo.
2.4. Khabinethe yo tendela Milayo ya Vhuvhusi ha Muvhuso na Vhurumelwa ha Vhulangi ha Masheleni. Maitele a sumba nḓila ya uri maanḓa a Thendelo ya Khabinethe a hwedzwa Muofisiri wa Mbalelano ya Masheleni na uri hu nga dovha ha fhungudzwa zwiimiswa sa zwe zwa randiwa kha Mulayo wa Tshumelo ya Tshitshavha (PSA) na Mulayo wa Vhulanguli ha Masheleni a Tshitshavha (PFMA).
Maitele a tendela uri zwa u hwedza maanḓa zwi leluwe, zwine zwi alusa u ṱavhanya na vhukoni ha nḓisedzo ya tshumelo. Minisiṱa wa Tshumelo ya Tshitshavha na Vhulanguli vha ḓo dovha vha ṱanḓavhudza Milayo na uri i amba mini nga murahu.
2.5. Khabinethe yo tendela uri thendelano ya mashango i fhiriselwe kha phalamennde ho tevhelwa maitele a Tshiteṅwa tsha 231 tsha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe: Tsha u thoma, u tenda ha Afurika Tshipembe kha Thendelano ya u thomiwa ha Khomishini ya Indian Ocean Tuna (IOTC), Tsha vhuvhili, Thendelano ya Tsireledzo ya Bluefin Tuna ya Tshipembe (CCSBT) na; Tsha vhuraru Dzangano ḽa Zwiḽiwa na Vhulimi ḽa Mbumbano ya Dzitshakha (FAO), Thendelo ya Maga a u Linda Mikanoni u itela u Thivhela, u Pfeledza na U Fhelisa zwa u Rea Khovhe zwi siho Mulayoni, zwi songo Vhigiwa nahone zwi sa Langiwi (IUU).
Minisiṱa vha Vhulimi, Vhusimamiri na Vhureakhovhe na vhone vho dzhenala kha muṱangano wa u nyeṱulela u itela uri vha ḓadzise ngaha ndeme ya zwine izwi zwa ḓo ḓisa kha nḓowetshumo ya vhureakhovhe na kha nyaluwo ya ikonomi.
2.6. Khabinethe yo khwaṱhisedza uri Afurika Tshipembe hu ḓo farelwa hone Khonfarentse ya Mahoro (COP) ya thendelano ya Abidjan kha Ḓorobo ya Kapa u bva nga dzi 24-28 Ṱhafamuhwe 2014.
Thendelano ya Abidjan ndi iṅwe ya Thendelano dza 18 kha Dzingu hune puḽane dza nyito dzo itwa nga Mbekanyamushumo ya Mupo wa Mbumbano ya Dzitshakha (UNEP) sa tshipiḓa tsha uri dzi thome u shuma dza Adzhenda ya Stockholm ya 1972.
Thendelano i ṋetshedza muhanga u re mulayoni u itela vhufarisani ha dzingu vhukati ha Mashango ane a kwamea nga zwa u dzhia maga a vhufarisani ho sedzwa kha u tandulula thaidzo dzi welaho thungo dzoṱhe vhuponi ha phendelani na maḓini ane a wela hoṱhe.
Tshiimiswa tshi hulwanesa tshine tsha dzhia tsheo kha thendelano ya Abidjan ndi COP muṱangano u farwaho nga murahu ha miṅwaha mivhili miṅwe na miṅwe, une wa ṱanganyisa Minisiṱa dza zwa Mupo na vhomakone vha thekhiniki u bva kha mahoro o Ḓidzhenisaho, khathihi na Mashango ane a khou ita zwa vhulavhelesi, ho katelwa na mazhendedzi a Dzitshakha dza Ḽifhasi na madzangano asi a muvhuso.
2.7. Khabinethe yo nyeṱuleliwa nga ha muvhigo wa u shela mulenzhe ha vhurumelwa kha Dzulo ḽa vhu 57 ḽa Khomishini ya Mbumbano ya Dzitshakha (UN) nga ha Tshiimo tsha Vhafumakadzi, ḽo farwaho nga dzi 4 u swika dzi 15 Ṱhafamuhwe 2013.
Dzulo ḽa vhu 57 ḽo farelwa Musanda muhulwane wa UN ngei New York, na uri thero khulwane yo vha i “U Fheliswa ha Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhasidzana”.
Mbofho nnzhi dzo itwa na u ṱanganedzwa sa tsheo nga vhe vha dzhenela kha zwa u fhelisa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhasidzana. Khabinethe yo vhidza mihasho yoṱhe uri i shele mulenzhe kha zwa uri tsheo dzo dzhiiwaho dzi shumiswe.
2.8. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha muvhigo wa mvelaphanḓa ya Mvusuludzo ya AIDS ya Ḽifhasi ya Themo ya Vhukati ya Afurika Tshipembe kha Dzulo Zwaḽo ḽa Mbumbano ya Dzitshakha. Muvhigo u fhindula Mulevho wa zwa Poḽotiki nga ha zwipikwa zwa 10 zwa HIV/AIDS zwo bvaho kha sethe ya zwisumbedzi zwihulwane. Khabinethe yo khoḓa muhasho wa zwa Mutakalo kha muvhigo u sembedzaho uri Afurika Tshipembe ḽo fara gondo ḽone ḽa u swikela zwisumbedzi zwihulwane hu saathu fhira 2015 sa zwe zwa vheiwa.
2.9. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha u thomiwa ha Tshiteṅwa tsha vhu 100 (1) (b) tsha thaḓulo kha Vunḓu ḽa Limpopo. Vho ṱalutshedzwa nga ha mawanwa mahulwane a muvhigo wo ṱanḓavhuwaho, madzinginywa a u thaḓulwa ho itwaho na zwe zwa swikelwa u swika zwino. Vho dovha hafhu vha ṱalutshedzwa nga ha mafhungo o salaho ane a kha ḓi ṱoḓa u khunyeledzwa.
Nga dzi 31 Fulwana, tshelede i re hone yo vha i R3.3 biḽioni i tshi vhambedzwa na tshelede ya tshikolodo tsha R1,7 biḽioni musi ḽi tshi vheiwa fhasi ha ndangulo nga Nyendavhusiku 2011.
Ho ṱanganedzwa maga a u lulamisa e a itwa kha mihasho miṱanu ine ya vha fhasi ha ndangulo, Khabinethe yo tenda uri Komiti ya Dzimiṋisiṱa i nga thoma maitele a u vhuedzedza ndangulo ya Limpopo kha miṅwedzi ya rathi kha Mulangavunḓu na Khabinethe ntswa.
Khabinethe yo tenda uri ṱhoḓuluso dzi bvele phanḓa kha mafhungo a u sedza zwe zwi sa tshimbile zwavhuḓi na uri he ha wanala vhathu vha songo tshimbidza zwithu nga maitele one a thengo ya tshumelo kana tshomedzo, maga a ndaṱiso a ḓo dzhiiwa. Nyeṱulelo yo fhelelaho i ḓo itwa tshifhinga tsho tea nga Komiti ya Dzimiṋisiṱa.
3. Milayotibe
3.1 Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa zwa Mulayo wa Methirioḽodzhi kha Phalamennde. Mulayotibe wo itelwa u sumbedzisa maga oṱhe o tiwaho kha nḓowetshumo musi hu tshi khou itwa mbambadzo hu tshi khou shumiswa zwikalo, mithara na zwiṅwe zwishumiswa zwa u kala u vhona uri ndi zwone naa.
Mulayotibe u khou sedza kha u alusa mbambadzo ya vhukuma, na u tsireledza mutakalo wa tshitshavha, tsireledzo na mupo. Mulayotibe u ḓo dovha wa sedza kha u sa tevhekana ha zwino kha Mulayo wa Mbambadzo ya Methirioḽodzhi (1973).
Mulayotibe u tou vha tshikhakhululi tshihulwane kha nyaluso ya emamveledziso
dza Thekhinikhi Afurika Tshipembe une wa vha na Maimo, Khwaṱhisedzo ya Ndeme, Akhiridithesheni na Sisiṱeme ya methirioḽodzhi (SQAM).
3.2 Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Mishonga na Zwidzidzivhadzi zwi Tshimbilelanaho nayo, 2012 kha Phalamennde.
Mulayotibe u khou khwiṋisa Mulayo wa Mishonga na Zwidzidzivhadzi zwi tshimbilelanaho nayo (Mulayo 101 wa 1965) sa zwe wa khwiṋiswa nga Mulayo 72 wa 2008. Mulayotibe u khou lwisa ndaulo ya vhulanguli ha mishonga ho khwaṱhaho, ha vhuḓi nahone vhu shumaho..
4. U thola
Khabinethe yo tendela u tholwa hu tevhelaho:
4.1. Vho Phurofesa Edith Veronica Vries vho tholwa sa Mulanguli-Muhulwane kha Muhasho wa Vhulimi, Vhusimamiri na Vhureakhovhe.
4.2. Vho Duduzile Charity Baby Mbongwa vho tholwa sa Mufarisa Mulanguli-Muhulwane: Tshiṱirathedzhi na Kushumele kha Ofisi ya Muphuresidennde.
4.3. Vho Loraine Elzabe Rossouw vho tholwa sa Muofisiri Muhulwane wa Masheleni (CFO) kha Muhasho wa Mveledziso ya Ndayotewa na Vhulamukanyi..
4.4. Khabinethe i khou ima na themendelo dzo iswaho kha Muphuresidennde dza u thola Vho Phurofesa Fiona Tregenna sa muraḓo wa tshifhinganyana wa Competition Tribunal lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu u thoma nga dzi 1 Khubvumedzi 2013.
4.5. Khabinethe yo dzhiela nṱha u tholwa ha vha tevhelaho uri vha shume kha Bodo ya Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku (seda) lwa tshifhinga tsha miṅwaha miraru u thoma nga dzi 1 Khubvumedzi 2013 u swika dzi 31 Ṱhangule 2016.
a) Vho Dokotela Ivor Zwane (vho dovha vha tholwa )
b) Vho Dokotela Marius Venter (vho dovha vha tholwa)
c) Vho Mojalefa Mohoto (muimeleli wa dti)
4.6. Khabinethe yo dzhiela nṱha u tholwa ha Vho Thabang Sophie (Peppy) Kekana sa muraḓo wa Bodo ya Ḽothari ya Lushaka lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu u thoma nga dzi 1 Khubvumedzi 2013 u swika 30 Ṱhangule 2018.
Mbudziso:
Phumla Williams (Muambeli Mufareli wa Khabinethe)
Vhukwamani: 083 501 0139
