1. Xiyimo xa Khabinete mayelana na timhaka ta nkoka eka xiyimo xa sweswi
1.1. Khabinete yi khensisile vanhu va Zimbabwe na mavandla ya tipolitiki eka ku va va khomile nhlawulo wa palamende lowu nga humelela no rhula na le ka minhlawulo ya miganga.
Khabinete yi khensile matshalatshala ya Phuresidente Jacob Zuma tani hi Mufambisi rhangeri wa Nhluvuko eka Vaaki va le Dzongeni wa Afrika (SADC) eka Mbhurisano na Zimbabwe eku tiyisiseni leswaku mavandla ya tipolitiki ya tinyiketela eka minhlawulo yo rhula.
1.2. Khabinete yi sorile nhlaselo wa tibomo eka yindlu ya muako wa vatirhi va le Tihofisini ta Vahlapfa ta le Turkey eMogadishu, Somalia, no kombisa ku tshandza eka Mimfumo na vanhu va Somalia na Turkey.
1.3. Loko ku sale siku leswaku hi tlangela Malembe ya hina ya 20 ya Ntshuxeko, Khabinete yi tihlanganisa na rixaka eku tlangeleni ka Nhweti ya Vavasati ehansi ka nhlokomhaka “Malembe ya 100 yo Tirhisana Swin’we eku Hluvukiseni ka Vavasati na Ndzingano wa Rimbewu”.
Malembe ya 100 ya xixima minxaniseko leyi nga rhwariwa hi vavasati ku sukela loko mulweri wa ntshuxeko wo hlawuleka, Charlotte Maxeke, a rhangela ntlawa wa vavasati eka ku kombisa ku vilela eBloemfontein ku lwa na nawu wa mapasi hi 1913.
Ku hoxa xandla loku nga endliwa hi vavasati eku lweni na nawu wa mapasi na le ka matlhelo man’wani ya ntshuxeko eka nxaniseko i xiphemu xa nkoka xa nhlonhlotelo endzhaku ka Khadi ra Vutitivisi leri nga simekiwa ku nga ri khale.
Tani hi leswi rixaka ri tlangelaka vavasati, Khabinete yi vitana Vaaki va Afrika-Dzonga ku lwa na nxaniso wun’wana na wun’wana wa vavasati na vana no hlonipha timfanelo ta vavasati tani hi leswi swi boxiweke eka Vumbiwa ra hina.
1.4. Khabinete yi vurile nakambe ku khensa ka Phuresidente Jacob Zuma loku ko sungula eka rixaka na vaaki va matiko eka ku endla leswaku Siku ra Mandela ra Misava ri va lerikulu ku tlula mpimo ro tlangela ku beburiwa ka Madiba. Hi ti 18 ta Mawuwani, magidigidi ya vanhu eAfrika-Dzonga na misava va tekile nkarhi wo songa tihembe va pfuna vanhu lava pfumalaka.
Khabinete yi vitanile Vaaki va Afrika-Dzonga ku seketela Siku ra Mandela ra Mitlangu na Ndzhavuko erivaleni ra Mitlangu ra FNB, eJoni hi ti 17 ta Mhawuri. Amabokoboko yi ta tlanga na Argentina, Bafana Bafana yi ta tlanga na Burkina Faso naswona tlhelo ra vatlangi va bolo ya milenge va khale va Afrika-Dzonga va ta tlanga na Italy, leswi nga ta landzeriwa hi khonsati ya vuyimbeleri leyi nga na vayimbeleri va ndhuma namadyambu.
Timali hinkwato ti ta ya eka phurojeke ya Nelson Mandela ya xibedlhele xa vana.
Khabinete yi vitanile nakambe Vaaki va Afrika-Dzonga “Ku teka Goza; Ku tisa ku Cinca (no) Endla Siku Rin’wana na Rin’wana ri va Siku ra Mandela”.
Khabinete yi ya emahlweni yi vitana Vaaki va Afrika-Dzonga ku ya emahlweni no veka khale ka Phuresidente emiehleketweni na le swikhongelweni swa vona tani hi leswi miri wa yena wu amukelaka ntshungulo.
1.5. Khabinete yi tsanisiwile hi ku hundza emisaveni ka khale ka Muavanyisinkulu Pius Langa loyi a nga vekiwa endlwini ya yena yo hetelela hi ti-3 ta Mhawuri 2013 hi nkarhi wa Nkosi wa Ximfumo wo Hlawuleka. Khabinete yi yisa ku tshandza eka ndyangu wa yena, vanghana na vatirhikuloni.
Khale ka Muavanyisinkulu Pius Langa u ta tsundzukiwa hi ku hoxa xandla ka yena eka ntshuxeko wa nxaniso, ku sirhelela ka yena eka xidemokirasi xa vumbiwa ra hina na, sweswinyana, ntirho wa yena eka Khomixini ya Ntshuxeko ya swa Mahungu.
1.6. Khabinete yi tsundzuka mihluvukiso ya kahle eka xiyenge xa dyondzo, ku tiyisisiwa ka Switatimende swa Pholisi ya Makambelele ya Kharikhulamu (CAPS) no ya emahlweni no seketela vadyondzisi eku yi tirhiseni. Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka Xipano xa Mitirho lexi nga langutana na ku lawula ku tirhisiwa ka kharikhulamu ya Ririmi na Swikoweto eAfrika-Dzonga (SASL) hi 2014 ku sukela eka Giredi R ku fika eka 12, hi ku fambisana na xirhambo xa Phuresidente xa ku va ririmi ra swikoweto ri va ra ximfumo. Kharikhulamu leyintshwa yi ta nyika mfikelelo lowukulu wa dyondzo eka hinkwavo.
1.7. Khabinete yi vitana vadyondzi va ka metiriki va 2013 ku titsarisela eswikolweni swa tithexiyari eka 2014 hi ku tixaxameta na pfhumba ra Apulaya Sweswi! Khetha ra Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri.
Vadyondzi va hlohloteriwa ku langutisisa tidyondzo leti va nga ti langha no hlela swilaveko swa vona swa timali. Vadyondzi va tsundzuxiwa hi Xikimi xa mfumo xa Mpfuneto wa Swichudeni hi swa Timali (NSFAS) lexi nyikaka mpfuneto wa swa timali eka swichudeni leswi nga fanela no pfumala timali.
1.8. Khabinete yi khensise ku simekiwa ka xitici xa thelevhixini xa tiawara ta 24 hi Nhlangano wa Vuhaxi wa Afrika-Dzonga lexi hlamulaka eka laveko lowu engetelekaka wa ku haxiwa ka mahungu ya nkarhi wa sweswi hi migingiriko ya nkoka ya tiko na matiko ya misava no nyika rito na goza eka Vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo.
1.9. Khabinete yi khensisa vahlamberi Cameron van der Burgh, Chad le Clos and Giulio Zorzi lava nga endla leswaku tiko ri tinyungubyisa hi ku wina timendlele eka Federexini yo Hlambela ya vu 15 ya Misava (FINA) eka Tinghwazi ta Misava eBarcelona.
1.10. Khabinete yi yisile ku navelela ka kahle eka Mamozileme ya Afrika-Dzonga tani hi leswi va tlangelaka Eid. Khabinete yi navelela Vaaki va Majuda va Afrika-Dzonga nhweti ya ntsako ya Elul.
2. Mimbhurisano ya nkoka na swiboho swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pfumelerile ku sunguriwa ka maendlele yo endzela eka Pholisi ya Mayimele ya Rixaka eka swa Mati hi Ndzawulo ya Timhaka ta Mati.
Ntirho wa langutisiso lowu wa pholisi i ku languta no lulamisa mimbuyelo yo ka yi nga languteriwangi na mavangwa eka tipholisi ta mati ta sweswi.
Leswi swi kongomisiwe eku humelerisiweni ka xikongomelo xa Mfumo xa ringano na mfikelelo wa mati.
Mayimele ya pholisi leyi nga pfuxetiwa ya ta pfuna eku nyikeni ka mati nakambe eka vatirhisi va mati lava hanyaka evuswetini. Ya ta tiyisisa leswaku switirhisiwa swa mati swi rhendzeleka eka vaakatiko, ngopfungopfu vaaki va le matikoxikaya lava pfumalaka switirhisiwa swa mati.
2.2. Khabinete yi pfumelerile ku humelerisiwa ka xibukwana xa Pholisi ya Timfanelo eka Nhundzu ya Rixaka, leswaku vanhu va va na xo xi angula eka nkarhi wo ringana masiku ya 30.
Pholisi yi kongomane no ti xaxameta hi ku hetiseka no lulamisa timhaka to hambana leti yelanaka na timfanelo ta nhundzu, leyi nga na swiphemu swo hambana ku katsa: mabindzu, sayense, vurimi na rihanyu. Ku na xilaveko xa ntshinelelo eka pholisi yin’we eka xiyimo xa rixaka na xa misava hinkwayo ku suka eka Mfumo.
2.3. Khabinete yi pfumelerile pholisi ya vuako bya nhlahluvo eka vaaki leyi nga thyiwa “Vuako byo Tiyisisa Vuxaka bya Mfumo na Vaaki eka Nhlahluvo wa Ndzilekano wa Mphakelo wa Vukorhokeri”.
Tindzawulo ta Mfumo leti tirhaka eka mphakelo wa vukorhokeri eka vanhu, ti laveka leswaku ti lawula nandzeleriso na matirhele ya vuako ku katsa maendlelo yo katsa miehleketo na vutivi bya vaaki eka mphakelo wa vukorhokeri. Leswi swi andlala masungulo yo katsa nandzeleriso wa vaaki eka ntshinelelo wa matirhele wa mfumo.
Eka vuako lebyi, nandzeleriso wa vaaki wu hlamusela ntshinelelo eka ku hlahluva matirhele ya mfumo lama langutaneke na vutivi bya vaaki hi ndlela yo tiyisa ntshembheko eka vanhu no fambisa antswiso wa mphakelo wa vukorhokeri.
2.4. Khabinete yi pfumelerile Milawu ya Vulawuri ya Vanhu na Vurhumiwa bya Mfambiso wa swa Timali.
Milawu yi ta nyika ndzetelo eka leswi Matimba ya Vurhangeri ma faneleke ku nyikiwa Mutirhi wa swa Tinkota no ya mahlweni yi yisa ehansi swivumbeko leswi nga hlamuseriwa eka Nawu wa Vukorhokeri bya Mfumo (PSA) na Nawu wa Mfambiso wa swa Timali ta Mfumo (PFMA).
Milawu yi endla leswaku maendlele yo nyika matimba ma olova, leswi nga ta kurisa mphakelo wa vukorhokeri lowu heleleke no tirha hi ku hetiseka.
Holobyenkulu wa Vukorhokeri bya Mfumo na Vulawuri u ta ya emahlweni a hlamusela hi xitalo Milawu na mitirho ya yona eka nkarhi lowu landzelaka.
2.5. Khabinete yi pfumelerile mimpfumelelo leyi landzelaka leswaku yi pfumeleriwa ePalamende hi ku ya hi Xiyenge xa 231 xa Vumbiwa ra Rhipabuliki ya Afrika-Dzonga: Xo sungula, ku amukela Ntwanano wo tumbuluxa Khomixini ya Lwandle ra India eka swa tinhlampfi ta Tuna (IOTC), Xa vumbirhi Nhlangano wa Nhlayiso wa tinhlampfi ta Bluefin Tuna ta le Dzongeni na; Xa vunharhu Nhlangano wa Swakudya na Vurimi wa Nhlangano wa Tinxaka (FAO) Magoza ya Mfumo yo Sivela, ku Alela no Hunguta ku Rhiya Tinhlampfi swi nga ri Enawini, ko ka ku nga Mangariwangi na ku ka ku nga Lawuriwangi (IUU).
Holobyenkulu wa Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi u tihlanganisile na ntiviso lowu ku hlamusela hi nkoka lowu leswi swi nga ta wu tisa eka bindzu ra tinhlampfi na ku hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi ya hina.
2.6. Khabinete yi pfumelerile leswaku Afrika-Dzonga yi khoma Nhlengeletano ya vu 11 ya Mavandla (COP) eka Nhlengeletano ya Abidjan eKapa ku sukela hi ti 24 ku fikela hi ti 28 ta Nyenyankulu hi 2014.
Nhlengeletano ya Abidjan i yin’we ya Tinhlengeletano ta Malwandle ya Swifundzha laha makungu ma tumbuluxiwaka hi Phurogireme ya Mbangu eka Nhlangano wa Tinxaka (UNEP) tani hi xiphemu xa ntirhiso wa Ajenda ya 1972 ya Stockholm.
Nhlengeletano yi nyika xivumbeko xa nawu eka ntirhisano wa xifundzha exikarhi ka Mimfumo leyi khumbhekaka ku teka swiendlo swa ntirhisano eku lulamiseni ka swiphiqo swa tindzhawu ta le kusuhi na le kule na malwandle leti va ti tirhisaka swin’we.
Xirho lexikulu lexi endlaka swiboho eka Nhlengeletano ya Abidjan i Nhlengeletano ya Mihlangano (COP), nhlengeletano lowu humelelaka endzhaku ka malembe yambirhi lowu hlanganisaka Vaholobyenkulu va Mbango na vatokoti va swa vuthekiniki ku suka eka mavandla ya Tikondiraka, na mulanguteri wa mimfumo, na tiejensi ta Nhlangano wa Tinxaka na minhlangano leyi nga ri ki ya mfumo.
2.7. Khabinete yi tivisiwile hi xiviko xa Nghenelelo wa vurhumiwa bya Afrika-Dzonga eka Xiyenge xa vu 57 xa Khomixini ya Nhlangano wa Tinxaka eka Xiyimo xa Vamanana, leyi khomiweke ku sukela hi ti-4 ku ya fikela ti-15 ta Nyenyankulu 2013.
Xiyenge xa vu 57 a xi khomeriwile eNtsindza wa Nhlangano ya Tinxaka eNew York, mongo wa xirhangana a ku ri “Ku hungutiwa ka Madzolonga eka Vavasati na Vanhwanyana”.
Ku tinyiketela ko hlaya ku endliwile no tekiwa tani hi swintshuxo hi vangheneleri eka ku herisa madzolonga eka vavasati na vanhwanyana. Khabinete yi vitanile tindzawulo hinkwato ta mfumo ku hoxa xandla eku tirhiseni ka ku tinyiketela loku.
2.8. Khabinete yi pfumelerile ku yisiwa ka Xiviko xa Nkarhi-xikarhi wa Afrika-Dzonga eka ku humelela eka ku Langutisisa nakambe timhaka ta AIDS eka Misava eka Huvonkulu ya Nhlangano wa Tinxaka. Xiviko xi hlamula eka Ntiyisiso wa swa Tipolitiki eka swikongomiso swa 10 swa HIV/AIDS leswi kumekaka eka nhlangano wa swikoweto swa nkoka. Khabinete yi lerisile ndzawulo ya Rihanyu leswaku yi tisa xiviko lexi kombisaka leswaku yi le ndleleni yo kuma nhlayo ya le henhla ya swikoweto hi nkarhi wo hetelela wa 2015 lowu sweswi wu nga kuma xikongomiso xo hunguta ku aleriwa ka ku famba loku yelanaka.
2.9 Khabinete yi tivisiwile hi ku tirhisiwa ka Xiyenge xa 100 (1) (b) xa nghenelelo eXifundzeninkulu xa Limpopo. Va tivisiwile hi leswi nga kumiwa eka xiviko xa nhlahluvo, ku gangisiwa ka minghenelelo ku endlile ku humelela ku fikela namuntlha. Va yile emahlweni no tivisiwa hi timhaka leti ka ha burisaniwaka hi tona na leti lavaka ku fikisiwa emakumu.
Ku sukela hi ti 31 ta Mawuwani 2013 nhlayo ya xikweleti a yi ri mabiliyoni ya 3,3 ya tirhandi loko ku fananisiwa na mali yo engetelela ya mabiliyoni ya 1,7 ya tirhandi loko yi va ehansi ka Vulawuri hi N’wendzamhala 2011.
Ku va ku amukeriwile maendlele yo lulama lama nga vekiwa eka tindzawulo ta ntlhanu leti nga ehansi ka vulawuri, Khabinete yi pfumerile leswaku Komiti ya Holobyenkulu yi nga sungula eka tinhweti ta ntsevu eka maendlele yo cinca yo nyiketa vulawuri bya Limpopo eka Phuremiya na Vurhangeri bya yena lebyintshwa.
Khabinete yi pfumerile leswaku mindzavisiso yi ta ya emahlweni yi va kona eka timhaka leti lavaka ku kuma swirhalanganyi na laha vanhu va kumekaka va onhile maendlele yo xava laha maendlele yo xupula ma nga ta landzela. Ntiviso wo fuwa hi Komiti ya Holobyenkulu wu ta va kona hi nkarhi lowu nga fanela.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi wa Mapimelele eka Palamende.
Nawumbisi wu languteriwa ku letela mapimele hinkwawo lama endliwaka hi vumaki loko va endla bindzu hi ku tirhisa swikalu, timitara na swin’wana switirhisiwa swo pima loko ku ve swi lulamile. Nawumbisi wu kongomanile ku kurisa bindzu kahle, no sirhelela rihanyu ra vanhu na vuhlayiseki na mbangu. Nawumbisi wu ta ya emahlweni no lulamisa mpfumaleko wa ntshamiseko eka Nawu wa Mapimele eka swa Bindzu wa (1973).
Nawumbisi i masungulo ya nkoka eku antswiseni ka Switirhisiwa swa vuthekiniki eAfrika-Dzonga leswi katsaka Swiyimo, Xitshembhiso xa Nkoka, Ntiyisiso na Maendlele ya mapimele (SQAM).
3.2. Khabinete yi pfumelerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko eka swa Mimirhi na Minchumu yo Yelana wa 2012 ePalamende.
Nawumbisi wu hundzuluxa Nawu wa swa Mimirhi na Minchumu yo yelana, wa 1965 (Nawu wa vu 101 wa 1965) tani hi leswi wu nga hundzuluxiwa hi Nawu wa vu 72 wa 2008. Nawumbisi wu kongomanile no tumbuluxa vulawuri bya mimirhi bya matimba, ku hetiseka no tirha hi mfanelo.
4. Ku thoriwa
Khabinete yi amukeriwile ku thoriwa ka lava landzelaka:
4.1. Phurofesa Edith Veronica Vries u thoriwile tani hi Mulawuri-Angarhelo (DG) eka Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi.
4.2. Manana Duduzile Charity Baby Mbongwa u thoriwile tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo (DDG): wa Kungu na Matirhele eka Hofisi ya Phuresidente.
4.3. Manana Loraine Elzabe Rossouw u thoriwile tani hi Mufambisinkulu wa swa Timali (CFO) eka Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa.
4.4. Khabinete yi pfumelelana na ntiyisiso wa Phuresidente ku thola Phurofesa Fiona Tregenna tani hi xirho xa nkarhinyana xa Mphikizano wa Thiribunali eka nkarhi wo fika malembe ya ntlhanu (5) ku sukela hi siku ro sungula ra Ndzhati 2013.
4.5. Khabinete yi tekerile enhlokweni ku thoriwa loku landzelaka ko tirha eka Bodo ya Ejensi ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo (seda) eka nkarhi wo ringana malembe manharhu ku sukela hi siku ro sungula ra Ndzhati 2013 ku fikela hi ti 31 ta Mhawuri 2016.
a) Dokodela Ivor Zwane (ku thoriwa nakambe)
b) Dokodela Marius Venter (ku thoriwa nakambe)
c) Tatana Mojalefa Mohoto (muyimeri wa dti)
4.6. Khabinete yi tekerile enhlokweni ku thoriwa ka Manana Thabang Sophie (Peppy) Kekana tani hi xirho xa Bodo ya Rixaka ya Lothari eka nkarhi wa malembe ya ntlhanu ku sukela hi siku ro sungula ra Ndzhati 2013 ku fikela hi ti 30 ta Mhawuri 2018.
Swivutiso:
Phumla Williams (Muyimeri wa Muvulavuleri wa Khabinete)
Tihlanganisi: 083 501 0139
