Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru, ḽa 7 Fulwi 2017, ngei Tuynhuys, Ḓoroboni ya Kapa.
1. Mafhungo a vhuponi
1.1. Khabinethe i dovholosa hafhu khuwelelo ya Muphuresidennde Vho Jacob kha maAfrika Tshipembe ya uri vha farane kha u lwa na khakhathi dza u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana, na u ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe uri vha dzhie maga a tshihaḓu kha u fhelisa samba iḽi zwitshavhani zwashu.
Hezwi zwi khou tevhela madalo a Muphuresidennde a Elsies River hune ha vha Ḓoroboni ya Kapa vha tshi tikedza Imbizo ya u Lwa na Vhutshinyi. Madalo aya o dovha a fha mavhalaanngwe kha tshayatsireledzo ya vhafumakadzi na vhana kha tshitshavha tshashu.
Muphuresidennde vha pulana u humela vhuponi uvho u lavhelesa khaedu nnzhi dza vhutshinyi na mabulayo, nga maanḓa kha vhana na uri manḓalanga a mulayo a khwinise tshumelo dzao kha tshitshavha.
1.2. Khabinethe i ṱanganedza u bviswa ha Saveyi Guṱe ya Miṱa ya 2016, ine ya isa phanḓa na u sumbedza mvelaphanḓa kha u shumiswa ha mbekanyamushumo dza muvhuso u itela u khwinifhadza matshilo a maAfrika Tshipembe, nga maanḓa zwitshavha zwe zwa vha zwo sielwa nnḓa i kale.
Mbalombalo dzi sumbedza uri muvhuso u khou shuma zwi vhonalalo kha u ṋetshedza dzinnḓu, hune miṱa ya Afrika Tshipembe ine ya dzula kha nnḓu dza ‘RDP’ kana dza mutikedzo wa muvhuso ya khou engedzea u bva kha 5% ya 2002 uya kha 13,5% ya 2016.
Saveyi yo dovha ya sumbedzisa uri mbekanyamushumo dza thikhedzo dza matshilisano dza muvhuso dzi khou sumbedza nyengedzeo u bva kha 12,7% ya 2003 u ya kha 29,7% ya 2016.
Hu dovha ha vha na nyengedzeo i vhonalaho kha tswikelelo ya maḓi, muḓagasi na vhuthathatzhili, zwine zwa vha tshiga tsha ndeme kha lutamo lwa muvhuso wa Afrika Tshipembe lwa u tandulula zwoṱhe zwo khakheaho zwa muvhuso wa tshiṱalula na u ṋetshedza tshumelo dza mutheo kha vhathu vhoṱhe.
Fhedziha, Khabinethe yo dzhiela nṱha uri musi u ḓiṅwalisa kha zwa pfunzo hu tshi khou engedzea, nga muelo u ongolowaho, Vharema vha miṅwaha ya 18 u ya kha 29 vha linganaho 3.3% vha khou guda ngeno vha tshi vhambedzwa na vha MaIndia/MaAsia vha linganaho 18,8% na 17, 5% ya murafho wa vhatshena vha tshigwada tsha thangana iyo.
Kha ṅwaha wa 2016 murafho wa makhaḽadi vha linganaho 3,5% vho vha vha tshi khou guda.
Saveyi yo dovha ya sumbedzisa hafhu u tsa u bva kha 23,8% u ya kha 11,8% ya miṱa i re na khaedu ya u shaya zwa uḽa, zwine zwa sumbedza mvelaphanḓa kha u thusa zwitshavha zwi tshilaho kha vhushai ho kalulaho.
1.3. Khabinethe yo dzhiela nṱha Saveyi ya Zwa Vhashumi ya Kotara kha kotara ya u thoma ya ṅwaha yo sumbedzisaho ikonomi i tshi engedza mishumo ya 144 000. Tshivhalo itshi tsho ṱusiwa nga nyengedzeo ya tshivhalo tsha vha ṱoḓaho mushumo vha 433 000.
Khabinethe i khwaṱhisedza hafhu vhuḓikumedzeli hayo ha u isa phanḓa na u shumisana na sekithara dza phuraivethe na vhashumi kha ndingedzo dzayo dza u tandulula khaedu ya vhushayamishumo kha shango.
1.4. Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ha u vusuluswa ha Babelegi Industrial Park ngei Hammanskraal sa tshipiḓa tsha pulane dza muvhuso tsha u engedza mveledziso ya ikonomi ya muvhuso na u sika mishumo kha vhupo uvho.
Thandela ya R42-miḽioni ndi tshipiḓa tsha Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Phakha dza Nḓowetshumo na u vha phakha nthihi kha dza rathi dzine dza khou vusuluswa u mona na shango u itela mveledziso yo ṱanḓavhuwaho ya ikonomi na nḓowetshumo.
Khabinethe i ṱuṱuwedza nḓowetshumo dzapo na mabindu uri vha sedze kha u alusa kushumele kwavho u ya kha phakha dza nḓowetshumo u swikelela maga a thikhedzo o fhambanaho ane a vha hone u itela u isa phanḓa na u bveledza mabindu avho.
1.5. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga Minisiṱa wa Gwama, Vho Malusi Gigaba, nga ha figara dza Afrika Tshipembe dza Zwibveledzwa Guṱe Zwapo (GDP), dze dza tsela fhasi nga 0,7% kha kotare ya u thoma ya 2017.
Hezwi zwo kalula u fhira mvelelo dza GDP dze dza vha dzo lavhelelwa dzine dza vha fhasisa kha dza Tsedzuluso hafhu ya Mugaganyagwama wa 2017, ye ya anganyela nyaluwo ya GDP ya 2017 nga 1,3%. Hezwi zwo vhangwa nga phungudzeo ya nḓowetshumo dza kha vhumagi, mbambadzo, zwa u bika na madzulo, vhukati ha zwiṅwe.
Ikonomi naho zwo ralo yo tikedzwa nga nyaluwo kha nḓowetshumo ya migodini na ya u bwa matombo ine yo engedzea nga 12.8%. Nḓowetshumo ya vhulimi, maḓaka na vhureakhovhe dzo vhuelela nga kotara ya u thoma ya 2017 yo engedzea nga 22,2%.
Hu na zwiga zwi sumbedzaho nyaluwo zwine shango ḽa nga shumisa kha u alusa mbonalo ya nyaluwo ya ikonomi. Hezwi zwi katela u khwinisa nyaluwo ya ḽifhasi, u dzikisa mitengo ya zwibveledzwa, nyimele dza kilima dza khwine, ṋetshedzo ya muḓagasi i fhulufheleaho na phungudzeo kha u sa dzudzanyea ha vhushaka ha vhashumi.
Sa fhungo ḽa tshihaḓu, Khabinethe i ita khuwelelo kha mabindu, vhashumi na tshitshavha nga u angaredza uri vha shumisane na muvhuso kha u khwaṱhisa mbekanyamushumo ya nyaluso na u khwinisa fhulufhelo u itela u imisa u tsela fhasi na u vhea ikonomi kha vhuimo ha nṱha, uri ri swikelele nyaluwo ya ikonomi i katelaho.
Nga kha zwenezwi, Minisiṱa wa Gwama vha ḓo ṱangana na vharangaphanḓa vha mabindu uri hu vhambiwe maano a u sedza kha risesheni ya ikonomi na u swikelela nyaluwo i katelaho.
Khabinethe yo tikedza muṱangano na vha nyanḓadzamafhungo wo fhelelaho na Minisiṱa wa Gwama uri vha kovhelane na maAfrika Tshipembe nga ha vhudzheneleli vhune muvhuso wa ḓo ita kha muhanga wa zwino wa mugaganyagwama. Khabinethe i dovha hafhu ya khwaṱhisedza muhanga wa mugaganyagwama wa shango.
1.6. Mazhendedzi a vhupimi Fitch na Standard & Poor a khwaṱhisedza phimo dza tshikolodo dza Afrika Tshipembe dza tshifhinga tshilapfu dza ‘BB+’.
Hezwi zwi khou ḓa vhukati ha musi Minisiṱa Vho Gigaba vha tshi ṱangana na sekithara dza phuraivethe u vhona uri mushumo wo ṱanganelaho wa muvhuso, mabindu, vhashumi na tshitshavha zwatsho u ya phanḓa, na uri magemo o vhewaho o swikelelwa.
Khabinethe i khwaṱhisedza uri maAfrika Tshipembe vha ise phanḓa na u vha tshithu tshithihi, nga mannḓa kha zwifhinga zwi konḓaho na uri vha shume vhukuma u vhona uri shango ḽi wane hafhu tshiimo tsha gireidi ya vhubindudzi.
1.7. Khabinethe i ṱangedza nyambedzano kha u rwelwa ṱari ha Komiti ya Ndaulo yo Ṱanganelaho ya Maraga Zwayo ya Tshipembe (MERCOSUR) na Mbumbano ya Dzikhasiṱomu dza Tshipembe ha Afrika (SACU) dzo farelwaho fhano zwenezwino.
Mahoro o tendelana u dzhiela nṱha zwikhala zwa u alusa Thendelano ya Mbambadzo ya Lutamo (PTA) ya MERCOSUR-SACU nga u katela mazhendedzi a nyaluso ya mbambadzo, nnḓu dza vhubindudzi, sekithara ya phuraivethe, na embasi dzavho dzi ṱhonifheaho na mishini ya mashango a nnḓa. Thendelano ya MERCOSUR-SACU i ṋetshedza vhavhambadzelannḓa vhapo tshikhala uri vha dzhene kha maraga wa vhathu vha fhiraho 280-miḽioni.
Khabinethe i ita khuwelelo kha vha vhambadzelannḓa vha shango uri vha dzhiele nṱha PTA vhunga zwibveledza zwapo zwi tshi vho kona u dzhenelela kha vhufarisani ha MERCOSUR nga phimo dza u shuma dzine wa ṱoḓa.
1.8. Khabinethe yo kwamea nga tsheo ya United States of America (USA) ya u ḓibvisa kha Thendelano ya Paris.
Thendelano ya Paris, ine ya ḓo thoma u shuma lwa tshoṱhe nga 2020, yo ḓisendeka kha u shela mulenzhe ha mashango one ane kha zwipikwa guṱe zwo tendelwanaho ngazwo nga mashango.
Afrika Tshipembe ḽo tsivhudza USA uri i humbule hafhu nga ha tshiimo tshaḽo na uri ḽi ḓikumedzele hafhu kha maitele aya o ṱanganelaho.
1.9. Memorandamu wa u Pfesesa vhukati ha Novartis, Khoro ya Ṱhoḓisiso ya Mishonga ya Afrika Tshipembe na Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi, u vula nḓila ya u alusa tshikalo na ndeme ya ndingo dza zwa mishonga khathihi na u fhaṱa tshikhala tsha tsedzuluso kha dzhango.
Thendelano i ḓo tendela mbekanyamushumo dza tsedzuluso dzo ṱanganelaho kha malwadze a pfukelaho na a sa pfukeli, u khwinisa tswikelelo ya mishonga kha vhalwadze vha Afrika Tshipembe, na u fhaṱa vhukoni ha tsedzuluso na mveledziso ya shango na dzhango.
Khabinethe i fhulufhela uri hu na zwikhala zwinzhi zwa tshumisano vhukati ha muvhuso na phuraivethe, na uri i fhulufhela uri hezwi zwi ḓo vula nḓila kha u tandulula khaedu nnzhi dzo vhalaho dzine ra khou ṱangana nadzo.
1.10. Khabinethe i ṱanganedza Muvhigo wa 2017 wa Khongiresi ya Dzitshakatshaka na Dzangano ḽa Guvhangano, ḽine ḽi isa phanḓa na u vhalaa Afrika Tshipembe sa fhethu ha nṱhesa ha Vhubindudzi kha Afrika na Middle East. Muvhigo wo bveledzwa nga Shundunthule 2017 ngei Frankfurt, kha ḽa Germany.
Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi vha ḽiṅwe ḽa mashango a ḓivheesaho a vhuendelamashango kha ḽifhasi na u isa phanḓa kha u vha ḽa nṱhesa kha Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi kha vhuendela ḽifhasi na indekisi ya vhuṱaṱisani ha vhuendelamashango sa zwe zwa anḓadziswa zwone nga Lambamai 2017.
Khabinethe i tama u vhona ḓorobo ṱhukhu na khulwane dza Afrika Tshipembe dzi tshi bidela miṱangano miṱuku hune dza nga kona u swikelela ṱhoḓea dza u vha ṋemuṱa. Hezwi zwi ḓo thusa kha u khwinisa phaḓaladzo ya ḓivhavhupo ya vhuendelamashango u fhira senthara khulwane na u phaḓaladza lupfumo lwo bveledzwaho nga mbekanyamushumo idzi nga nḓila i linganaho.
1.11. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe uri vha thanyele mafhungo a si a vhukuma, nga maanḓa u engedzea ha u hashwa ha mafhungo a si a vhukuma a vhana na vhafumakadzi vho xelaho, u hombokwa na vho hahedzwaho kha nyanḓadzamafhungo ya matshilisano.
Khakhathi dza zwenezwino dzo iteaho ngei KwaMashu, tsini na Durban dzo vhangwaho nga mivhigo i si yone ya vhana vho hombokwaho vhuponi uvho na mavharivhari a u hombokwa ha ṅwananyana wa Naledi, wa Soweto nga vhathu vhane vha khou tshimbila nga Toyota Quantum na nomboro yayo zwe zwa phaḓalala kha nyanḓadzamafhungo ya matshilisano, zwe nga murahu zwa wanala uri a si zwone.
Mafhungo aya a si one na zwa u phaḓaladza mafhungo a si one zwi ita uri hu vhe na mbilaelo kha zwitshavha na u tambisa tshifhinga na zwishumiswa zwa mapholisa. Ri humbela vhathu uri vha songo tsha isa mafhungo a si one kha nyanḓadzamafhungo ya matshilisano, u swika hu tshi vha na vhuṱanzi ho khwaṱhaho.
1.12. Khabinethe yo dzhiela nṱha na u vhilaedzwa nga mivhigo ya nyanḓadzamafhungo ya ‘imeiḽi dzo bvuḓaho’ dzine dza khou ṱumanywa na Dziminisiṱa, vhaofisiri vha muvhuso na vhathu vha bvaho kha sekithara dza phuraivethe kha mavharivhari a zwithu zwo khakheaho.
Khabinethe i kha ḓi vha yo ḓikumedzela tshoṱhe kha vhuvhusi havhuḓi na uri i dovha ya dzhiela nṱha uri vhathu vhoṱhe a vha na mulandu u swika vha tshi vhoniwa mulandu u ya nga Ndayotewa yashu.
Khabinethe i ṱuṱuwedza vhoṱhe vha re na vhuṱanzi nga ha zwiito zwi songo teaho zwa vhaofisiri vha muvhuso kana dziminisiṱa uri vha ḓivhadze mazhendedzi a mulayo uri hu itwe ṱhoḓisiso.
I ya zwi ḓivha uri ho no vulwa miṅwe milandu, na uri mapholisa vha khou ita ṱhoḓisiso dzo teaho. Vhoṱhe vhane vha kwamea nga dziimeiḽi vha khou tsivhudzwa uri vha shumisane na mazhendedzi a mulayo.
Muphuresidennde Vho Zuma vho hanedza mavharivhari o anḓadzwaho kha gurannḓa ya Swondaha ya uri vha na nnḓu Dubai ngei United Arab Emirates.
2. Tsheo dza khabinethe
2.1. Khabinethe yo ṱalutshedzwa nga ha mivhigo ya mvelaphanḓa ya kushumele kwa kotara ya vhuṋa ya 2016/17 (Phando-Ṱhafamuhwe 2017) wa u shumiswa ha mvelelo dza vhuvhekanyandeme.
Vhulavhelesi ha khabinethe kha u shumiswa ha Muhanga wa Maano a Themo ya Vhukati ya 2014 u swika 2019, ho ita uri nḓisedzo ya tshumelo i vhe khwine. Hezwi zwi ri sendedza tsini na ndavhelelo dza Bono 2030 ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
Muvhuso wo ita mvelaphanḓa i vhonalaho kha u shumisa mvelelo dza vhuvhekanyandeme hayo ha 14 na u bveledza ndivho dza NDP. Ho dovha ha topolwa khaedu dzi kwamaho u shumisa na maga a ṱoḓeaho kha u khwinisa nḓisedzo.
GCIS i khou dzudzanya miṱangano ya zwigwada zwa nyanḓadzamafhungo, ine ya ḓo vha hone u bva nga ḽa 9 u swika ḽa 18 Fulwi 2017. Sheduḽu yo fhelaho i ḓo bviswa kha www.gov.za.
3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
3.1. Muphuresidennde Vho Zuma vho rwela ṱari Ṅwedzi wa Vhaswa fhasi ha thero ine ya ri “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: U Bveledza u Manḓafhadzwa ha Ikonomi ya Vhaswa”, na muṱangano wa Tshigwada tsha Vhaswa tshi Shumaho na Phuresidennde. Hezwi zwi ṱanganya muvhuso na vharangaphanḓa vha zwigwada zwa vhaswa, vhane vha khou vhona uri hu na mvelaphanḓa kha u bveledza ikonomi ya matshilisano ya vhaswa.
Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa vha ḓo dzhenelela kha mishumo yo fhambanaho yo sedzaho kha u alusa mveledziso na u manḓafhadzwa ha vhaswa. Vhuṱambo ha tshihumbudzi ha Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka vhu ḓo farelwa Ventersdorp, ngei Devhula Vhukovhela nga ḽa 16 Fulwi 2017. Ṅwaha uno u swaya anivesari ya vhu41 ya Mvutshelano dza Soweto na uri mushumo uyu u tou vha khumbudzo ya uri vhaswa vha shango ḽashu vho vha vharangaphanḓa vha Nndwa yashu.
Khabinethe i ṱuṱuwedza vhaswa vhoṱhe uri vha dzhenelele kha mishumo yoṱhe ine ya ḓo itwa nga Ḓuvha ḽa Vhaswa na u shumisa thikhedzo na zwishumiswa zwoṱhe zwe muvhuso wa ṋetshedza u itela u khwinisa vhudzheneleli havho kha ikonomi.
3.2. Khonfarentsi ya vhaswa ya muvhuso wapo
Minisiṱa wa Tshumisano ya Mavhusele na Zwa Sialala, Vho Des van Rooyen, vha ḓo tshimbidza Khonfarentsi ya Vhaswa ya Muvhuso Wapo u bva nga ḽa 19 u swika ḽa 22 Fulwi 2017, fhasi ha thero “Vhaswa vha khou ranga phanḓa mveledziso”. Khonfarentsi i ḓo rwela ṱari Foramu ya Mveledziso ya Vhaswa ya Muvhuso Wapo.
Hezwi zwi ḓo konisa vhaswa uri vha sedzuluse mvelaphanḓa ya muvhuso wapo vha tshi vhambedza na zwipikwa zwa Mbekanyamaitele ya Vhaswa ya Lushaka ya 2020. Zwi ḓo dovha zwa khwaṱhisa vhufarani vhukati ha muvhuso, mabindu na tshitshavha zwatsho kha u bveledza vharangaphanḓa vha vhaswa fhethu hapo.
3.3. Minisiṱa wa Tshumelo dza Tshitshavha na Vhuvhusi, Vho Faith Muthambi, vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u yo vha tshipiḓa tsha Ḓuvha ḽa Tshumelo dza Tshitshavha tsha Afrika ngei Kigali, kha ḽa Rwanda ubva nga ḽa 21 u swika ḽa 23 Fulwi 2017.
Thero ya uno ṅwaha ndi: “U Thoma Mvelele ya Nḓisedzo ya Tshumelo yo Sedzaho kha Vhadzulapo: U shumisana na Vhaswa u itela Tshanduko ya Afrika.” Thero iyi i ḓisa tshikhala tsha u lavhelesa uri Tshumelo dza Tshitshavha dzi ṱalutshedzisa hani na u fhindula kha mvelele ya nḓisedzo ya tshumelo dzo sedzaho kha vhadzulapo zwine zwa ṱaluswa nga nḓila ine zwithu zwa khou itwa ngayo zwazwino.
4. Ndiliso
4.1. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza muṋameli o lovhaho musi hu tshi kuḓana zwidimela zwivhili zwa Metrorail tsini na tshiṱitshi tsha Elandsfontein ngei Ekurhuleni na u tamela mashudu avho vho huvhalaho kha khombo iyo uri vha ṱavhanye u fhola.
Khabinete i ita khuwelelo ya tsedzuluso ya tshivhangi tsha khombo iyo uri dzi ṱavhanyiswe u itela u thivhela uri khombo dzo raloho dzi ḓisaho mabulayo dza sa tsha vha hone.
4.2. Khabinethe i ḓibaḓekanya na tshitshavha tsha dzitshakatshaka kha u lwisana na u ṱhaselwa ha vhutherorisi ha zwenezwino ngei United Kingdom (UK). U ṱhaselwa uho, ho iteaho vhusiku ha ḽa 3 Fulwi 2017 Ḓoroboni ya London, ho sia tshivhalo tsha vhathu vho lozwa matshilo vhaṅwe vho huvhala.
U ṱhaselwa uho ha London hu khou bvelela vhukati ha vhege mbili ha iṅwe ya Manchester, he vhunzhi ha vhadzulapo, nga maanḓa vhaswa na vhana vha lozwa matshilo avho.
Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muvhuso na vhathu vha UK, nga maanḓa miṱa na vhafunwa vha vho lovhaho, na u tamela mashudu vho huvhalaho uri vha ṱavhanye u fhola.
4.3. Khabinethe i livhisa ndiliso yadzo kha miṱa na khonani dza Phurofesa Vho Babatunde Osotimehin, vho ri siaho ino vhege. Phurofesa Vho Osotimehin vho vha vhe Mulanguli Muhulwane wa United Nations Population Fund.
Vho vha vha wa ndeme kha u tshimbidza mafhungo a zwa mutakalo wa vhudzekani na zwa mbebo kha ḽa Afrika kha miṅwaha ya zwenezwino. Vho shuma vha sa neti kha u takula zwa mutakalo wa vhudzekani na mbebo na pfanelo dza vhafumakadzi na vhaswa kha ḽa Afrika na ḽifhasi. Vho vha tshipiḓa tsha mafulo vha tshi itela pfanelo dza Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Queer na Intersex.
4.4. Maḓumbu a kapa na mililo ya knysna
Khabinethe yo dzhiela nṱha maḓumbu o kwamaho zwipiḓa zwinzhi zwa Kapa Vhukovhela na tshinyaelo yo iteaho. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha miṱa ya avho vho lozwaho matshilo na ndaka nga tshifhinga tsha khombo idzo; nomboro ya u fhedzisela u vhigwa ndi malo.
Senthara ya Ndango ya Khohakhombo ha Khombo ya Ḓorobo ya Kapa, i khou ṱuṱuwedzwa uri i ite zwine ya nga kona kha u tshidza matshilo na ndaka, hu tshi katelwa vhupo ha Knysna hune ha vha na mililo mihulu. Ri ita khuwelelo kha vhathu uri vha tevhedzele maga a tsireledzo.
5. U fhululedza
5.1 Khabinethe i ṱanganedza tsheo ya Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ya u thola Ḽefutheinenthe-Dzheneraḽa Vho Lesetja Mothiba sa Mufarela Khomishinari wa Mapholisa wa Lushaka.
5.2 Khabinethe i fhululedza vhagidimi na vhorazwipotso vha vhanna na vha vhafumakadzi kha u nangiwa kha zwiteṅwa zwa malo zwa Awadi dza Mitambo ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya Dzingu ya 2017, ye ya vha i tshi khou itelwa Afrika Tshipembe.
African Union Sports Council Region 5 ndi ḽiṅwe ḽa madzingu maṱanu o hwedzwaho vhuḓifhinduleli ha u bveledza mitambo fhasi ha Mbumbano ya Afrika. Miraḓo ya dzingu ndi: Angola, Botswana, Lesotho, Malawi, Mozambique, Namibia, Afrika Tshipembe, Swaziland, Zambia na Zimbabwe.
- Vho Wayde van Niekerk vho wina u vha Razwipotso wa munna Ṅwaha
- Vho Caster Semenya vho wina u vha Razwipotso wa mufumakadzi wa Ṅwaha
- Vho Anna Botha vho wina u vha Mugudisi wa Ṅwaha
- Mamelodi Sundowns yo wina u vha Thimu ya Ṅwaha.
5.3 Khabinethe i fhululedza vhathu vha Lesotho kha khetho dza mulalo na u isa phanḓa na u fhululedza Prime Minister-elect Vho Thomas Thabane na ḽihoro ḽavho kha u wina dzikhetho.
6. U tholwa
U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
6.1. Mulanguli Guṱe (DG): Muhasho wa Vhupulani, Ndavheleso na Tsedzuluso, Vho Nompumelelo Zandile Mpofu.
6.2. DG: Muhasho wa Vhufaragwama, Vho Dondo Mogajane.
Mbudziso: Vho Phumla Williams
Mulanguli Guṱe Mufareli (GCIS)
Vhukwamani: 083 501 0139
