Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Muṱangano wa zwa Vhubindudzi wa Afrika Tshipembe wa ṅwaha wa 2023
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u swikelwa ha tshipikwa tsha u kuvhunganywa ha vhubindudzi vhu swikaho R1.2 triḽioni tshe tsha tiwa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ṅwaha wa 2018. Idzi pfulufhedziso dza zwa vhubindudzi dze dza itwa kha Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe wa vhu5, dzi ita uri muvhuso u kone u fhirisa tshipikwa tshe tsha vha tsho vhewa nga masheleni a swikaho R300 biḽioni.
1.2. Naho hu na uri hu kha ḓi vha na mushumo munzhi une wa tea u itwa u itela uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi kone u vhuyelela hafhu kha vhuimo haḽo ha u vha fhethu havhuḓi ha zwa vhubindudzi ha maimo a nṱha, hezwi zwa u kona u swikela tshipikwa tsha masheleni a swikaho R1.2 triḽioni ya zwipikwa zwa u kuvhanganya vhubindudzi, zwi tou khwaṱhisedza fulufhelo ḽa vhabindudzi vha fhano hayani na vha dzitshakatshaka kha vhuimo ha ndeme ha ḽa Afrika Tshipembe.
1.3. U swika zwino, ho no khunyeledzwa thandela dza 82 dza ndeme ya masheleni a swikaho R170.7 biḽioni; thandela dza 79 dza ndeme ya masheleni a swikaho R514 biḽioni ndi dzine dza vha kati zwazwino, ngeno dziṅwe thandela dza 28 dza ndeme ya masheleni a swikaho R132.9 biḽioni dzi kha maimo a u thoma u shumiwa. Thandela idzi ndi dzine dza katela u fhaṱwa ha mamaga maswa, u rengwa ha zwishumiswa, u ebiwa ha migodi u bva nṱha u ya fhasi khathihi na u ṋetshedzwa ha themamveledziso ya inthanethe.
1.4. Muvhuso u khou shuma nga nungo dzoṱhe u tandulula khaedu dzi fhungudzaho vhubindudzi dzine shango ḽa khou ṱangana nadzo sa izwi mushumo wa u kuvhanganya masheleni a zwa vhubindudzi a swikaho R2 triḽioni kha tshiteṅwa tsha vhuvhili tsha u kuvhanganya vhubindudzi u tshi khou thoma.
2. Khothe ya zwa Vhugevhenga ya Dzitshaka
2.1 Khabinethe yo khwaṱhisedza zwa u shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe kha Khothe ya zwa Vhugevhenga ya Dzitshaka (ICC) nahone yo dovha hafhu ya khwaṱhisedza uri ri kha ḓi vha ḽiṅwe ḽa mashango o sainaho Thendelano dza Rome.
2.2 Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza zwa u khwaṱhiswa ha zwiimiswa zwa mavhusele a ḽifhasi, nahone ri khou bvela phanḓa na u lwela zwa u shumiswa ha mulayo nga nḓila i fanaho nahone i linganaho.
2.3 Ofisi ya Phresidennde yo thola Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa (IMC) ine yo rangwa phanḓa nga Muthusaphresidennde ine ya ḓo sedza kha masia o fhambanaho nga ha fhungo iḽi.
3. Foramu ya zwa Mabindu a Vhupo ha Mbambadzo ho Vhofolowaho kha Dzhango ḽa Afrika
3.1 . Afrika Tshipembe ḽo vha ḽiṅwe ḽa mashango e khaḽo ha farelwa Foramu ya zwa Mabindu ya AfCFTA ya u thoma fhaḽa Ḓoroboni ya Kapa u bva nga ḽa 16 -18 Lambamai 2023 he muhumbulo muhulwane wa vha wa u ṱavhanyisa zwa u thoma u shumiswa ha AfCFTA khathihi na u ita uri zwa mbambadzo na vhubindudzi zwi thome u shuma. Vhurumelwa vhu swikaho 1000 u bva kha dzhango ḽa Afrika nga u angaredza ho dzhenela vhuṱambo uvhu.
3.2 . Nyambedzano kha vhuṱambo uvhu ha maḓuvha mararu dzo vha dzo lavhelesa kha sekhithara dza ndeme dza ikonomi u fana na zwa mimoḓoro, mishonga, vhulimi na zwiḽiwa zwi bveledzwaho u bva kha zwibveledzwa zwa vhulimi, mikumba na zwienda, vhuendi na themamveledziso ya zwa vhuendedzathundu khathihi na ikonomi ya didzhithaḽa hu tshi katelwa na vhuendi ha didzhithaḽa.
3.3 . Zwa u engedza vhukoni ha vhubveledzi ha dzhango ḽa Afrika kha masia oṱhe a ikonomi zwo dzhielwa nṱha nga nḓila yo Angalalaho sa tshone tshithu tsha u ranga kha u ita uri hu kone u shumiswa AfCFTA nga nḓila yo fhelelaho. Sekhithara ya phuraivethe yo vhidzwa uri i kone u ṱalusa zwikhala u itela u engedza vhubindudzi kha zwa u renga henefho kha dzingu khathihi na mveledziso ya vhukoni ha zwa vhumagi hapo u itela u engedza mbambadzo vhukati ha mashango a Afrika ya zwibveledzwa na tshumelo dze dza bveledzwa henefhano kha dzhango ḽa Afrika.
4. Ṱhoḓea ya Muḓagasi na Mafulo a Ndangulo
4.1. Iṅwe ya nḓila dzo leluwesaho ine roṱhe ra nga i tevhedza u itela u thusa uri hu dzule hu na muḓagasi ndi u fhungudza kushumisele kwa muḓagasi, nga maanḓa nga zwifhinga zwa musi hu na kushumisele kwa muḓagasi ku re nṱhesa, kanzhi vhukati ha awara ya 5 u swika awara ya 9 nga madekwana, sa tshipiḓa tsha maga a Ndangulo ya Sia ḽa Ṱhoḓea. Nga u fhungudza kushumisele kwashu kwa muḓagasi, ri nga kona u bveledza nyimele ine ya vhuedza roṱhe, hune khayo ha vha na u fhungudza mutsiko kha sisteme ya nḓisedzo ya muḓagasi khathihi na u vhulungela miṱa masheleni manzhi ngeno nga thungo hu si na u kwamea nga nḓila ine ya si vhe yavhuḓi kha vhubveledzisi ha mabindu kana vhunzani ha nḓila ya matshilele.
4.2. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha muthu muṅwe na muṅwe ya uri a thuse uvhulunga muḓagasi nga nḓila ya kushumisele kwavhuḓi. Eskom i khou shumisana na Vhabveledzi vha Fulufulu vho Ḓiimisaho nga Vhoṱhe u itela u ḓisa vhuṅwe vhubveledzi vhuswa ha muḓagasi kha sisteme.
4.3. Maga a Ndangulo ya Sia ḽa Ṱhoḓea ndi maitele a ḽifhasi ḽoṱhe nahone o swika he a sumbedzisa uri a khou shuma zwavhuḓi kha u fhungudza ṱhoḓea ya nṱhesa khathihi na u ṱuṱuwedza zwa u vhulunga fulufulu.
4.4. Hezwi ro zwi sumbedzisa nga tshifhinga tsha mitambo ya bola ya Khaphu ya Ḽifhasi ya ṅwaha wa 2010. Tshipikwa tshihulwane ndi tsha uri roṱhe ri tea u vhulunga muḓagasi nga u dzima zwishumiswa zwoṱhe zwine zwa si vhe zwa ndeme, ri shume zwiṱofu zwa gese u bika, ri dzhenise guḽupu dza mavhone dzi vhulungaho muḓagasi khathihi na u dzima zwishumiswa zwi fanaho na gizara arali zwi sa khou shumiswa.
4.5. Tshipikwa ndi u vhulunga muḓagasi u swikaho 1000 MW, zwine hezwi zwa lingana na vhuimo ha u thoma ha u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
4.6. Khabinethe yo dzhiela nṱha tshivhalo tsha vharengi vhanzhi vhane zwazwino vha khou shela mulenzhe kha maga a vha ha Eskom a Sia ḽa Ṱhoḓea nahone i khou ita khuwelelo kha vhashelamulenzhe vhoṱhe u bva kha vha mabindu, nḓowetshumo na vhadzulapo vhane vha vha vharengi uri vha
dzhiele nzhele khuwelelo iyi nahone vha shele mulenzhe kha fulo ḽa Ndangulo ya Sia ḽa Ṱhoḓea.
5. Tswikelo ya Maḓi
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u vulwa ha Tshiimiswa tsha U kunakisa Maḓi tsha Spring Grove tshine tsha kha ḓi bva u fhela u fhaṱiwa ngei Rosetta khathihi na Damu ḽa u vhulungela maḓi ḽa Bruntville sa tshipiḓa tsha Tshikimu tsha Nḓisedzo ya Maḓi nga Vhunzhi tsha Greater Mpofana tshi re fhaḽa Mooi River, kha Tshiṱiriki tsha uMgungundlovu tshi re vunḓuni ḽa KwaZulu-Natal.
5.2. Thandela iyi i ṋetshedza nḓisedzo ya maḓi i fulufhedzeaho khathihi na tshirunzi kha vhadzulapo vha swikaho 130 000 afho kha tshiṱiriki itsho hu tshi katelwa na mbuelo dza zwa matshilisano na ikonomi dzine dza ḓiswa nga yeneyi nḓisedzo ya maḓi.
5.3. Khabinethe yo dovha hafhu ya dzhiela nzhele zwauri hu khou vha na mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha Thandela ya Maḓi ya Giyani, hune mivhundu i swikaho 24 u bva kha ya 55 ye ya ṱaluswa sa yone ine ya tea u vhuelwa u bva kha thandela iyi, ya khou ḓo wana maḓi hu si kale.
6. Mulayo wa Khwiniso ya zwa Dzikhetho
6.1. Khabinethe yo ṱanganedza u sainwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Khetho wa ṅwaha wa 2022 uri u vhe mulayo nga Phresidennde Vho Ramaphosa. Hoyu mulayo wo khwiniswaho u ita uri hu vhe na u bviselwa khagala ha zwa milayo hune ha ṱoḓea u itela u lugisela shango kha Khetho dza Nnyi na Nnyi dza ṅwaha wa 2024.
6.2. Uyu Mulayo wa zwa Khetho wo khwiniswaho u ita uri hu vhe na katelwa ha vhonkhetheni vho ḓiimisaho nga vhoṱhe sa vhaṅwe vhane vha khou dzhenela khetho dza Buthano ḽa Lushaka na mavunḓu.
6.3. Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Khetho u engedza tshikhala tsha u shela mulenzhe kha zwa khetho khathihi na engedza tshivhalo tsha vharangaphanḓa vhane ha nga khethiwa khavho hu tshi itelwa vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vhane vha si vhe kha mahoro a zwa polotiki kha vhusimamilayo ha Buthano ḽa Lushaka na ha mavunḓu.
7. Ḓuvha ḽa Mbofholowo
7.1. Vhuṱambo ho fhambanaho ha u pembelela Ḓuvha ḽa Mbofholowo he ha fariwa u mona na shango ḽoṱhe mulovha nga ḽa 27 Lambamai 2023 ho ri humbudza uri haluso yashu nthihi sa lushaka, yo ṱoka midzi kha u ṱhonifhana khathihi na lufuno na u ḓihudza nga shango ḽashu.
7.2. Zwa tshihumbudzi tsha Ḓuvha ḽa Mbofholowo ḽa lushaka, zwe zwa farelwa fhaḽa kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Dr Kenneth Kaunda vunḓuni ḽa Devhula Vhukovhela, zwo itwa nga fhasi ha thero ine ya ri “U khwaṱhisa na u Tsireledza Mbuelo dza Demokirasi”.
7.3. Ḓuvha ḽa Mbofholowo ḽa ṅwaha wa 2023 ḽi khou vha hone nga tshifhinga tshithihi na vhuṱambo ha vhu27 ha u thoma u shumiswa ha Ndayotewa nahone ndi ḓuvha ḽine ngaḽo ha ḓo vha hu khou fhela Miṅwaha ya 27 ya Mbofholowo.
8. Vhushaka ha Dzitshaka
8.1. Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho ṱanganedza Phresidennde Vho Hage Geingob vha shango ḽa Namibia nga tshifhinga tsha Madalo a Muvhuso e a livhiswa kha bvela phanḓa na u khwaṱhisa vhushaka vhuhulu ha ḓivhazwakale vhu re hone vhukati ha mashango aya mavhili.
8.2. Nyambedzano vhukati ha avha Vharangaphanḓa vha Mashango vhuvhili havho khathihi na vhurumelwa ha Dziminisṱa dzo vha dzo sedzesa kha zwa vhushaka ha vhavhili, tshumisano vhukati ha mashango ashu vhuvhili hao dza nga ha mafhungo a kwamaho ḽifhasi khathihi na tshumisano kha zwa
mbambadzo na vhubindudzi. Vhushaka uvhu vhu ḓo dovha hafhu ha khwaṱhisedzwa nga u farwa ha foramu ya zwa mabindu ya vhukati ha khamphani dzi bvaho kha mashango aya vhuvhili hao kha shango ḽa Namibia nga vhuya kha uno ṅwaha.
8.3. Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho ṱanganedza Phresidennde Vho Sauli Väinämö Niinistö vha shango ḽa Finland nga ḽa 25 Lambamai kha Madalo avho a Tshiofisi. Vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Finland ho khwaṱha vhukuma nahone vhu bva kule nga mulandu wa uri shango ḽa Finland ḽo tikedza vhukuma madzangano a zwa mbofholowo a shango ḽa Afrika Tshipembe.
8.4. Vhushaka vhukati ha aya mashango mavhili ho aluwa nga zwiṱuku u bva tsha ṅwaha wa 1994, lwe shango ḽa Finland ḽa bindudza masheleni a fhiraho R2 biḽioni fhano kha ḽa Afrika Tshipembe kha miṅwaha miraru yo fhiraho.
9. U phuluswa ha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe na vha Dziṅwe Tshaka u va fhaḽa kha shango ḽa Sudan
9.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo une wa bvisela khagala mushumo u konḓaho fhedzi we wa tshimbila zwavhuḓi wa u phuluswa ha vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe u bva kha shango ḽa Sudan hune khakhathi dzine dza vha hone dza khou kwama vhadzulapo vha shango ḽa Sudana khathihi na vha maṅwe mashango.
9.2. Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka khathihi na vha Mmbi ya Muyani ya ḽa Afrika Tshipembe vho shumisana vha tshi itela u vhuisa vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vho tsireledzea.
9.3. Mushumo wa phuluso wa ḽa Afrika Tshipembe wo dovha hafhu wa thusa vhadzulapo vha bvaho kha shango ḽa Angola, Namibia, Zimbabwe, Lesotho na Brazil.
9.4. Khabinethe yo ṱahisa dzindivhuwo dzayo kha vha muvhuso wa shango ḽa Egypt nge vha tikedza mushumo washu wa phuluso khathihi na shango ḽa United Arab Emirates nge vha phulusa mudzulapo muthihi wa ḽa Afrika Tshipembe ane zwazwino a khou wana thuso u bva kha ofisi yashu ya zwa vhudipuḽomati i re fhaḽa ḓoroboni ya Jeddah uri a kone u vhuya fhano hayani. Hu na vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha swikaho 5 vhane vha kha ḓi vha fhaḽa kha ḽa Sudan nga mulandu wa uri nga tshifhinga tsha musi hu tshi khou phuluswa avho vhaṅwe, vhone vho vha vha sa athu kwamana na vha embasi yashu. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe ya uri vha dzulele u ḓivhadza Ofisi dzashu dza zwa Vhudipuḽomati nga ha hune vha vha hone musi vha tshi enda kha mashango a nnḓa hu tshi katelwa na vha re kha dziholodeyi.
9.5. Khabinethe yo ombedzela khuwelelo yayo ya uri hu fheliswe dzikhakhathi fhaḽa kha ḽa Sudan nahone yo dovha hafhu ya ita khuwelelo ya uri hu vhe na mulalo na vhudziki vhukati ha mahoro ane a kwamea nga khakhathi idzi, musi hu tshi tevhedzwa tshipikwa tsha Mbumbano ya Afrika (AU) tsha u fhumudza zwigidi kha dzhango.
10. U bindudza kha Tshomedzo dza Pfunzo dza Nṱha
Nga ḽa 24 Lambamai 2023, Minisṱa Vho Nzimande vho vula zwifhaṱo zwivhili fhaḽa kha Yunivesithi ya Kapa Vhukovhela (UWC) zwe zwa lambedzwa nga Gavhelo ḽa zwa Themamveledziso na Vhukoni (IEG) kha Muhasho khathihi na vha Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Sibusiso Bengu:
a. Tshifhaṱo tshiswa tsha Fakhaḽithi ya zwa Pfunzo (tshine tsha ḓivhiwa sa Thandela ya Vhupo ha zwa Pfunzo kha Khamphasi ya Tshipembe) – masheleni a swikaho R268.659 miḽioni e a lambedzwa nga IEG na SB-DP o shumiswa kha u khwinifhadza tshifhaṱo tsha kale tshe kale tsha vha tshi tshifhaṱo tsha Fakhaḽithi ya Chemistry, Mathematics, Computer Sciences na Statistics.
b. Vhudzulo ha Matshudeni ha Unibell – nga masheleni a swikaho R670 miḽioni, ane a vha masheleni a khadzimiso u bva kha vha IEG na DBSA hu tshi itelwa u fhaṱa thandela ya vhudzulo ha matshudeni ya mimbete i swikaho 2720 ine iṅwe na iṅwe ya hone ya vha na fuloro nṋa kha vhupo vhu re fhaḽa Belhar, vhune ha vha tsini na khamphasi khulwane ya Bellville. Thandela ya Vhudzulo ha Matshudeni ha Unibell yo konadzea nga tshumisano ya masheleni a swikaho R235 million (35%) u bva kha IEG ya Muhasho khathihi na masheleni a bvaho kha tshikwama tsha UWC (30%) a tshi ḓadziswa nga khadzimiso ya tshikolodo u bva kha DBSA (35%).
Nga ḽa 21 Lambamai 2023, Minisṱa Vho Nzimande vho vula zwifhaṱo zwivhili khathihi na Senthara ya IT Hub fhaḽa Mthatha, Yunivesithi ya Walter Sisulu zwe zwa lambedzwa nga (IEG) na Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Sibusiso Bengu (SB-DP). Hezwi zwifhaṱo zwi wanala kha vhupo ha Nelson Mandela Drive na vhupo ha nḓisedzo ha Zamukulungisa:
a. East Teaching Mall – nga masheleni a swikaho R25.971 miḽioni e a lambedzwa nga IEG o shumiswa u fhedzisa zwa u vusuluswa ha holo dza u funzela khadzo dzi swikaho 19 khathihi na phera dza vhugudisi dza 13 dzine khadzo ha itwa zwa u funza na u guda kha vhupo ha nḓisedzo ha Nelson Mandela Drive.
b. Vhudzulo ha Matshudeni – nga masheleni a swikaho R52.799 miḽioni e a lambedzwa nga IEG o shumiswa u fhedzisa zwa u vusuluswa ha vhudzulo ha matshudeni ha KTC na KGB hune ha vha na mimbete ya matshudeni i linganaho 314 fhaḽa kha vhupo ha nḓisedzo vhune ha wanala kha Nelson Mandela Drive.
c. Senthara ya IT – nga masheleni a swikaho R14.135 miḽioni o lambedzwaho nga SB-DP nahone a shumiswa kha u fhedzisa u fhaṱiwa ha senthara ntswa ya IT ine ya ḓo shumiswa sa fhethu ha mishumo minzhi nga matshudeni na maḽekitshara henefho kha vhupo ha nḓisedzo ha Zamukulungisa.
11. Tsheo dza Khabinethe
U tholwa
U tholwa huṅwe na huṅwe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedzwa ha ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Siyabonga Charles Zama sa Muthusa Mulangi Muhulu (DDG): U khwinifhadzwa ha Vhudzulo ha Mikhukhuni na Dzinnḓu dza Tshiimo tsha Shishi kha Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu.
2. Mufumakadzi Vho Zenkosi Dumile Mhlongo sa DDG: Mbekanyamaitele ya zwa Ṱhoḓisiso, Maano na Vhupulani kha Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu.
3. Vho Jabulani Hugh Hlatshwayo sa DDG: Thekhinoḽodzhi ya zwa Vhudavhidzani na Mafhungo kha Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa.
4. Vho Dipepenene Serage sa DDG: Mveledziso ya Vhulimi, Mutakalo na Tsireledzo ya Zwiḽiwa na Ndangulo ya Zwiwo kha Muhasho wa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Vhupo ha Mahayani.
5. Mufumakadzi Vho Hlengiwe Bhengu sa Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni kha Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano.
6. Mufumakadzi Vho Lucy Bele sa CFO kha Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu.
Khabinethe yo dovha hafhu ya tendelana na zwa u tholwa ha vhathu vha tevhelaho
Bodo ya Vhalangi vha Khomisheni ya zwa Ṱhoḓisiso ya Maḓi
(a) Dokotela Vho Rethabile Melamu (Mudzulatshidulo);
(b) Dokotela Vho Harrison Pienaar (Muthusamudzulatshidulo);
(c) Phrof Vho Nnenesi Kgabi
(d) Vho Willem Baird
(e) Muambeli Vho Reinette Mary Rosey;
(f) Phrof Vho Aldo Stroebel;
(g) Mufumakadzi Vho Zama Portia Dlamini;
(h) Dokotela Vho Tendai Sawunyama;
(i) Mufumakadzi Vho Nkuli Mxenge-Mayende;na
(j) Mufumakadzi Vho Megan Schalkwyk
Bodo ya Khomishini ya zwa lotto ya Lushaka
(a) Mufumakadzi Vho Beryl Ferguson;
(b) Mufumakadzi Vho Precious Mvulane;
(c) Vho Willie Hofmeyr;
(d) Vho Tembinkosi Bonakele;
(e) Vho Lionel October; na
(f) Mufumakadzi Vho Irene Ramafola
Miraḓo ya Khoro ya Migodi ya zwa Mutakalo na Tsireledzo
(a) Vho David Msiza (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Xolile Mbonambi;
(c) Dokotela Vho Lindiwe Ndelu;
(d) Vho Ndivhudza Victor Mahwasane;
(e) Mufumakadzi Vho Constance Titi Kekana (Muraḓo wa nga thungo);
(f) Dokotela Vho Dipalesa Mobokoto (Muraḓo wa nga thungo);
(g) Vho Mthokozisi Zondi;
(h) Vho Thabo Ngwenya (Muraḓo wa nga thungo);
(i) Vho Masibulele Naki;
(j) Mufumakadzi Vho Naledi Tsipane (Muraḓo wa nga thungo);
(k) Mufumakadzi Vho Melanie Roy;
(l) Vho Victor Radebe (Muraḓo wa nga thungo);
(m) Vho Nicolaas Van Rooyen;
(n) Vho J White (Muraḓo wa nga thungo);
(o) Muambeli Vho. Paul Mardon;
(p) Vho Johan Du Toit Boning (Muraḓo wa nga thungo);
(q) Vho Phuthuma Manyathi;
(r) Vho Gabriel Nkosi (Muraḓo wa nga thungo);
(s) Dokotela Vho Thuthula Balfour;
(t) Vho Vijay Nundall;
(u) Vho Stuart Sepetla;
(v) Vho Ronald Mafoko;
(w) Vho Joseph Phakathi (Muraḓo wa nga thungo);
(x) Mufumakadzi Vho Letisha van der Berg; na
(y) Dokotela Vho Joseph Matjila (Muraḓo wa nga thungo).
A. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Ṅwedzi wa Afrika
1.1. Afrika Tshipembe ḽi ḓo fhululedza Ṅwedzi wa Afrika na Ḓuvha ḽa Afrika nga ṅwedzi wa Shundunthule 2023, khathihi na dzhango ḽoṱhe nga u angaredza. Nga ḽa 25 Shundunthule 2023, Afrika ḽi ḓo vha ḽi tshi khou fhululedza miṅwaha ya 60 ya Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afrika (OAU).
1.2. Ṅwedzi uyu ndi wone tshikhala tsha u ṱuṱuwedza vhuthihi ha Afrika, ṱhanganyo yo fhelelaho ya madzingu khathihi na u kumedzela hafhu Afrika kha vhumatshelo vhu fanaho. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe uri vha shumisane khathihi na u lingedza u fhaṱa dzhango ḽa khwine, ḽo vhumbanaho nahone ḽine ḽa vha na mvelaphanḓa.
2. Miṅene ya Lushaka
2.1. Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo ṋetshedza Miṅene ya Lushaka kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe khathihi na vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhane vha ḓivhea nga ḽa 28 Lambamai 2023. Miṅene ya Lushaka ndi pfufho dza nṱhesa dzine shango ḽashu ḽa dzi ṋetshedza kha vhadzulapo vhaḽo khathihi na vhadzulapo vha mashango a nnḓa vha ḓivheaho vhe vha shela mulenzhe kha u bveledzwa ha demokirasi nahone vha shela mulenzhe zwihulwane kha u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo vha Afrika Tshipembe.
2.2. Miṅene ya Lushaka i dovha hafhu ya dzhiela nzhele zwa u shela mulenzhe he ha itwa nga vhathu zwavho kha zwa u fhaṱwa ha Afrika Tshipembe ḽi si na khethululo, ḽa demokirasi nahone ḽine ḽa vha na mvelaphanḓa sa zwe zwa sumbedziswa kha Ndayotewa.
3. Vouthu dza Mugaganyagwama
3.1. Nga ṅwedzi wa Shundunthule, mihasho ya muvhuso i ḓo ṋetshedza Vouthu dza Migaganyagwama yadzo Phalamenndeni.
3.2. Vouthu dza Migaganyagwama dzi ṱanganya tsenguluso ya mashumele a muhasho kha tshifhinga tsha ṅwaha wa muvhalelano wo fhelaho khathihi na pulane dza u thoma u shumiswa ha pfulufhedziso dze dza bviselwa khagala nga Phresidennde kha Tshipitshi tshavho tsha nga ha Tshiimo tsha Shango.
3.3. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo ya uri vha thetshelese zwavhuḓi idzi Vouthu dza Migaganyagwama u itela uri vha kone u vhona uri mihasho yo fhambanaho i ḓo dzhiela hani nṱha nḓisedzo dza tshumelo kha tshifhinga tshi ḓaho.
3.4. Nga ḽa 4 Shundunthule 2023, Minisṱa vha Vhudzulo ha Vhathu Mufumakadzi Vho Mmamoloko Kubayi vha ḓo ranga phanḓa Imbizo na Ṱano ḽa zwa Tshumelo fhaḽa Soweto vunduni ḽa Gauteng sa tshipiḓa tsha u lugisela Vouthu ya Mugaganyagwama wavho nga ḽa 10 Shundunthule 2023.
3.5. Hovhu vhuṱambo vhu ḓo amba nga ha khaedu dzine vhadzulapo vha henefho vha khou ṱangana nadzo kha phothifoḽio ya zwa Vhudzulo ha Vhathu khathihi na u ṱuṱuwedza mbekanyamushumo dza kha sekhithara dzine dza vhuedza zwitshavha u bva kha phothifoḽio yeneyi.
4. Ḓuvha ḽa Vhashumi
4.1. Ḓuvha ḽa Vhashumi ḽi ḓo pembelelwa nga Musumbuluwo, wa ḽa 01 Shundunthule 2023, musi hu tshi khou dzhielwa nṱha mushumo wa ndeme une vhashumi vha u ita kha u fhaṱa ikonomi na zwitshavha zwo sumbedziswaho kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
4.2. Ḓuvha ḽa Vhashumi ḽi ri ṋea tshikhala tsha u humbula nga ha mvelaphanḓa dze vhashumi vha dzi swikela nga tshifhinga tsha miṅwaha ya 29 ya mbofholowo khathihi na u ṱalusa khaedu dzine vhashumi vha khou ṱangana nadzo kha ikonomi ine ya khou ṱangana na vhukonḓi.
4.3. Ḽi dovha hafhu ḽa vha ḓuvha ḽine ngaḽo ra dovha hafhu ra ḓikumedzela uri ri ḓo ita zwoṱhe zwine ra nga kona u itela u bveledza zwikhala ri tshi itela dzimiḽioni dza vhashumi vha ḽa Afrika Tshipembe vhane vha sa shume nahone vhane vha khou kundelwa u sumbedzisa vhukoni havho kana u ḓitshidza vhone vhaṋe khathihi na avho vhane vha vha tsini navho.
4.4. Vhuḓiimiseli ha muvhuso kha u khwinifhadza nyimele dza mishumoni na ndinganelo kha maraga wa zwa vhashumi vhu khou vhonala kha khwinifhadzo nnzhi vhukuma dza Mulayo wa Ndiliso kha Mafuvhalo a Mushumoni na kha Milayo ya Ndinganelo ya Mishumo ine i kha ḓi tou bva u sainiwa uri i vhe mulayoni lwa tshiofisi nga Phresidennde Vho Ramaphosa.
5. Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Nyanḓadzamafhungo ḽa Ḽifhasi
5.1. Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha luthihi na maṅwe mashango a ḽifhasi kha u fhululedza Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Nyanḓadzamafhungo ḽa Ḽifhasi nga ḽa 3 Shundunthule 2023. Heḽi ḓuvha ḽi ri ṋetshedza tshikhala tsha u pembelela na u sengulusa tshiimo tsha mbofholowo ya nyanḓadzamafhungo kha tshitshavha tshashu hu tshi katelwa na khaedu dzine dza ṱanganiwa nadzo nga vhoramafhungo khathihi na mushumo une wa itwa nga nyanḓadzamafhungo ine ya khou shanduka nga tshihaḓu henefha kha zwitshavha zwashu.
5.2. Nyanḓadzamafhungo yo vhofholowaho nahone yo ḓiimisaho nga yoṱhe ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha demokirasi ifhio na ifhio, nahone ri ḓo bvela phanḓa na u vhona uri nyanḓadzamafhungo dzo vhofholowa kha uri dzi kone u vhiga nga nḓila ya ngoho, i re khagala nahone dzo ḓiimisa nga dzoṱhe.
6. Khaphu ya Ḽifhasi ya mutambo wa Netiboḽo
6.1. Musi ho tou sala maḓuvha a sa fhiri 100 uri hu thome mitambo ya Khaphu ya Netiboḽo ya Ḽifhasi ya u tou thoma u farelwa fhano kha mavu a Afrika u bva nga ḽa 28 Fulwana u swika kha ḽa 6 Ṱhangule, Khabinethe i khou ita khuwelelo kha lushaka ya uri lu ṱanganedze hafhu u vha hone hune ha khou ḓo farelwa hone mitambo iyi ya dzitshaka.
6.2. Musi mitambo ya Khaphu ya Netiboḽo ya Ḽifhasi i tshi khou ḓo farelwa fhaḽa Ḓoroboni ya Kapa, Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa ḽi tshi ḓitika nga rekhodo yaḽo i ḓivheaho ya u kona u fara vhuṱambo vhuhulwanesa nga nḓila yavhuḓi hu tshi katelwa na vhuṱambo ha zwenezwino ha Formula E Cape Town ePrix.
6.3. Ngudo dze dza gudwa kha zwa u fara hashu mitambo iyi, dzo ṱanganyiswa kha zwa vhupulani hashu u itela u vhona uri vhafuni vha zwa mitambo khathihi na vhaeni vhashu vha khou vha na madalo a takadzaho nahone o tsireledzea.
6.4. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe ya uri vha tikedze fulo ḽa Maḽavhuṱanu a Netiboḽo ane a ṱuṱuwedza uri muthu muṅwe na muṅwe a ambare zwiambaro zwawe zwa mutikedzi Ḽavhuṱanu ḽiṅwe na ḽiṅwe hu tshi itelwa u sumbedza thikedzo kha thimu ya Netiboḽo ya Lushaka ya Afrika Tshipembe ine ya ḓivhiwa sa Spar Proteas.
7. Muṱangano wa vhu16 wa Khonifarentsi ya Mashango (COP 16) fhaḽa Basel Convention
7.1. Afrika Tshipembe ḽi ḓo shela mulenzhe kha COP 16 ine ya ḓo farelwa fhaḽa Basel Convention, Geneva, kha ḽa Switzerland u bva 01 – 02 Shundunthule 2023.
7.2. Basel Convention yo dzudzanywa hu tshi itelwa u tsireledza mutakalo wa vhathu na mupo kha masiandaitwa ane a si vhe avhuḓi ane a nga ita uri hu vhe na u phaḓaladzwa ha mathukhwi a khombo. Afrika Tshipembe ḽo tendelana na hedzi thendelano nga ḽa 5 Shundunthule 1994.
7.3. Khabinethe yo ṱanganedza vhuḓifhinduleli ha ḽa Afrika Tshipembe ha u dzhenela nyambedzano dza COP 16 fhaḽa Basel Convention.
7.4. COP 16 na yone i ḓo fariwa nga u sielisana hune ha ḓo fariwa muṱangano wa vhu11 wa Conference of the Parties to the Rotterdam Convention on the Prior Informed Consent Procedure for Certain Hazardous Chemicals and Pesticides in Internal Trade.
7.5. Hedzi thendelano dzi ṱuṱuwedza vhuḓifhinduleli ha u kovhana khathihi na tshumisano vhukati ha vha kwameaho kha zwa mbambadzo ya dzitshaka ya dzikhemikhaḽa dza khombo. Afrika Tshipembe ḽi tikedza thendelano idzi nga mulandu wa uri dzi na masiandaitwa avhuḓi kha mupo na mutakalo wa vhathu.
Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
- Vha muṱa na dzikhonani dza ḽizhakanḓila ḽa muzika wa jazz Vho Hugh Masekela. Bra Hugh vho ṱanganedzwa kha Ertegun Hall of Fame fhaḽa ḓoroboni ya New York naho vho no lovha. Avha munnawavhaṋe vhe vha vha vhe ramuzika wa ḽa Afrika Tshipembe vho vha muthihi na avho vhaṅwe vho ṱanganedzwaho kha mutevhe uyu u fana na Vho Louis Armstrong, Nat “King” Cole khathihi na Vho Miles Davis.
- Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza zwa u huliswa ha tshiṱitshi tsha radio, HOT 102.7FM nge tsha huliswa nga u khethwa kha tshipiḓa tsha makhaulatshele kha zwigwada zwiṋa kha vhuṱambo ha ṅwaha wa 2023 ha Ḓikiṱa ḽa Pfufho dza Radio fhaḽa ḓoroboni ya New York kha ḽa United States, vhune ha vha vhuṱambo ha u pembelela vhashelamulenzhe kha nḓowetshumo iyi vha bvaho kha mashango a 30.
2. Maipfi a Ndiliso
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a ndiliso kha vha miṱa na dzikhonani dza:
- Vho Harry Belafonte, muimbi, mutambi wa matambwa na mulwelambofholowo wa shango ḽa Amerika a ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe. Vho vha vhe mulwelapfanelo dza vhathu Vharema vha ḽa Amerika o funzeaho nahone vho ita uri nndwa ya u lwa na zwiito zwa khethululo nga muvhala i swike hune ya ḓivhea ḽifhasi ḽoṱhe.
- Vho shela mulenzhe vhukuma kha u bveledza vhukoni ha vhoramuzika vha ḽa Afrika Tshipembe, Vho Miriam Makeba na Vho Hugh Masekela ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza nga nḓila ye vha kona u ḓivhadza mibvumo na mitsindo ya muzika wa ḽa Afrika Tshipembe ine ya bvisela khagala masia oṱhe a vhutshilo ha vhathu vha ḽa Afrika Tshipembe kha ḽifhasi ḽoṱhe, zwa ndemesa, nndwa yashu ya u lwela mbofholowo.
- Vho Tiego Moseneke, ramilayo a ḓivheaho, ramabindu na mulwelapfanelo dza matshudeni wa kale.
- Vho Mbulelo Musi, swole ḽa kale ḽa uMkhonto We Sizwe na muofisiri wa Ḽihoro ḽa Makomonisi, we a vha tshipiḓa tsha vhalwelambofholowo vha migwalabo ya ḽa 16 Fulwi 1976, mushelamuvhuso we a vha a tshi ṱhonifhiwa vhukuma nahone a re na vhukoni, ḽizhakanḓila kha zwa vhudavhidzani we a shumela muvhuso nga vhukoni.
- Mulangavunḓu wa kale wa vunḓu ḽa Free State Vho Beatrice Marshoff, vhe vha shumela vhathu vha shango ḽa Afrika Tshipembe nga vhuḓikumedzeli kha maimo o fhambanaho kha tshifhinga tsha mushumo wavho u vhonalaho nahone wa tshifhinga tshilapfu.
- Vho Loyiso Nkohla, mulwelapfanelo dza tshitshavha vhe vha kumedzela vhutshilo havho kha zwa u khwinifhadza matshilo a zwitshavha zwe zwa vha zwi sa ṱhogomelwi zwa fhaḽa zwikolobulasi zwa vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela. Vho vhulahwa musi vha tshi khou tshimbidza mafhungo a tshitshavha a kwamaho zwa u pfuluswa ha vhathu vhane vha dzula u vhambela na tshiporo hu tshi itelwa uri hu kone u vhuedzedzwa tshumelo ya zwidimela ya Central Line. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṋea ndaela kha mapholisa ya uri vha fare avho vhane vha vha na vhuḓifhinduleli kha zwa u vhulahwa ha Vho Nkohla. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱahisa maipfi a u tamela mashudu kha avho vhe vha huvhala kha tshiwo itsho uri ngavhe vha tshi fhola nga u ṱavhanya.
- Vha muṱa wa ha Nqobile Zulu, wa miṅwaha ya 5, na khonani yawe Tshiamo Ramanye, wa miṅwaha ya 6, vhe zwitumbu zwavho zwa wanala zwo tshetshekanywa fhaḽa kha ḽa Soweto nga Ḽavhuṋa, ḽa 20 Lambamai 2023. Khabinethe i khou sasaladza vhukuma mabulayo ayo a shushaho nahone i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo ya uri vha thusane na mapholisa kha u wana vhaiti vha zwiito izwi. Arali hu na muthu ane a vha na zwidodombedzwa zwifhio na zwifhio, muthu uyo u khou ṱuṱuwedzwa uri a founele kha Ṋomboro ya Luṱingo ya u Fhelisa Vhugevhenga ine ya vha 08600 10111.
- Miraḓo ya malo ya vha muṱa wa ha Memela u bva fhaḽa Tshikolobulasi tsha Imbali, ḓoroboni ya Pietermaritzburg vhe vha thuntshwa vha vhulahwa hu tshi katelwa na vhafumakadzi vhavhili vhe vha vha vho ḓa u dalela vha muṱa uyo nga Ḽavhuṱanu, ḽa 21 Lambamai 2023.
- Khabinethe yo fhululedza mapholisa kha u kona havho u londa vhahumbulelwa nga u ṱavhanya khathihi na u dzhiulule hafhu murahu zwigidi zwiraru. Muṅwe wa vhahumbulelwa avho o swika he a thuntshwa a lovha musi ho vha na muthuntshano vhukati ha vhahumbulelwa avho na mapholisa nga Ḽavhuṱanu, ḽa 21 Lambamai 2023. Muhumbulelwa wa vhuvhili o tou huvhala lwe a fhedza nga u farwa a valelwa ngeno muṅwe muthihi o shavha.
Mbudziso:
Vho Tyrone Seale – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 5757 440
