1. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka eka mbango wa sweswi
1.1. Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) wa vu 24 endzhaku ka loko ku amukeriwile xidemokirasi lexi nga nyika xikambelwana xa matimba xa le ku heteleleni ka kotara eku tirhisiweni ka swikongomisi swa mfumu swa 2009-2014. Ku tivisiwa ka maendlele ya mimbuyelo ya 2009 ku kotisile vumbhoni lebyi tshamisekeke na mimbuyelo leyi fambisanaka na nandzeleriso lowu tirhisiwaka ku tiyisisa leswaku mfumu wu phakela hi ndlela leyi faneleke no lulama.
1.2. Ku landzela Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka na Njhekanjhekisano eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka, nongonoko wa sweswi wa Mimbhurisano ya Vaholobyenkulu na Vuhangalasi bya mahungu yi nyika nkarhi wo tihlanganisa na Vaholobyenkulu vo hambana lava nga ta hlamusela hi Mbulavulo wa Phuresidente. Xiviko xa le ku heteleleni ka kotara hi nkarhi wa 2009 ku fikela hi 2014 xi ta siviwa hi vumbhoni lebyi tshamisekeke bya Xiviko xo Xiyaxiya xa 20 wa Malembe lexi vumbaka xiphemu xa pfhumba ro tlangela 20 wa Malembe ya Ntshuxeko wa hina.
Vaaki va Afrika Dzonga hinkwavo va vitaniwa eka Tirha Xiphemu xa Wena xo tlherisela endzhaku mfuwo wa xihlawuhlawu hi ku tlangela 20 wa Malembe ya Ntshuxeko, lawa ya kombisaka leswaku hi ku pfumala ku kanakana leswaku Afrika Dzonga i tiko ro antswa ku tlula leswi a ri ri xiswona hi 1994.
1.3. Khabinete yi tiyisisa mahungu ya Phuresidente Jacob Zuma ya ku kombisa ku vilela. Ku kombisa ku vilela ku xungeta vutomi na nhundzu no onha switirhisiwa swa nkoka leswi nga fanela ku va swi tirhela vaaki, ku tekela ehansi xidemokirasi xexo xi nga khoma mfanelo yo kombisa ku vilela. Tani hi Vaaki va Afrika Dzonga hi na vutihlamuleri byo katsakanya ku aka vaaki lava hloniphaka mfumu wa nawu, lava hloniphanaka, no hlonipha vutomi na nhundzu.
Khabinete yi tshembhisa vanhu leswaku ku lahlekeriwa hi vutomi hikwalaho ka vusopfa bya maphorisa eka maendlele yo tirhana na vakombisa ku vilela swi nga tekeriwi ehansi kumbe ku pfumeleriwa. Hi ku fana na swona, vakombisa ku vilela lava nga na switlhavani kumbe lava kumekaka va hisa nhundzu ya vanhu kumbe ku veka vutomi bya van’wana enghozini va ta langutana na matimba hinkwawo ya nawu.
Mfumo wu ta tirha na vaaki ku antswisa swiyimo swo hanya eka swona eka swivandla hinkwaswo swa tiko. Vaaki va hlohloteriwa ku hlangana na vakhanselara hi xikombelo xo hlangana hi rirhandzu ku lulamisa swiphiqo swa mphakelo wa vukorhokeri.
1.4. Minjhekanjhekisano ya miholo exikarhi ka migodi ya pulatinamu na Nhlangano wa Vatirhi va le Migodini wa swo Aka (AMCU) yi fambisiwa hi CCMA. CCMA yi thorile vakhomixinarankulu ku fambisa njhekanjhekisano.
Khabinete yi tshembha leswaku mavandla ya ta humesa ntwanano wo vuyerisa lowu nga ta sirhelela timfanelo ta vatirhi no sirhelela ikhonomi ya tiko.
1.5. Khabinete yi amukela ku tsarisiwa ko tlula 80% wa vavhoti lava nga ringanela tani hi mbuyelo wa pfhumba ra ntsariso lowu nga humelela hi Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka yoxe (IEC). Hi moya wo tlangela no tsundzuka 20 wa Malembe ya Ntshuxeko, Khabinete yi khensa IEC, mavandla ya tipolitiki na swirho swa vaaki lava mintirho ya vona hi hlanganelo yi nga tiyisisa leswaku vavhoti lava nga ringanela va titsarisela.
Khabinete yi ya emahlweni yi khensa ku nghenelela ka vaaki lava nga tiyisisa leswaku mavito ya vona ya kona eka rholo ya vavhoti.
Vavhoti lava nga ringanela lava ha lavaka ku tiyisisa vuxokoxoko bya ntsariso na lava va ha lavaka ku tsarisa va nga endzela hofisi ya IEC ya le mugangeni wa ka vona rholo ya vavhoti yi nga si pfala. Rholo ya vavhoti yi ta pfala loko Phuresidente a tivisa (a humesa eka Gazete ya Mfumu) hi ti 7 Mudyaxihi tani hi siku ra nhlawulo. Vaaki va Afrika Dzonga lava ringaneleke va vitaniwile ku tirhisa timfanelo ta vona to vhota hi nkarhi wa Minhlawulo ya Rixaka ya vuntlhanu. Khabinete yi vitana varhangeri va tipolitiki ku hlohlotela ku tiyiselana ka swa tipolitiki eka mavandla ya vona na vaseketeri. Leswi swi na nkoka wo kuma nhlawulo wo ntshuxeka no ka wu nga voyamelangi etlhelo rin’we no khoma nkoka wa Vumbiwa.
1.6. Khabinete yi amukela goza ro sungula ra mfambiso wa Nsawutiso wa Xitsongwatsongwani xa Papiloma eka Vanhu (HPV), lowu nga ta sungula hi ti 7 Nyenyankulu 2014. Nsawutiso wo lwa na mfukuzana ya nomo wa xivelekelo wu ta nyikiwa vanhwanyana lava nga exikarhi eka malembe ya nkaye na khume.. Vatswari na vahlayisi va vana va vanhwanyana lava nghenaka xikolo va nga eka Gireyidi 4 lava nga na 9 na 10 wa malembe va hlohloteriwa ku seketela mfambiso lowu hi ku va nyika mpfumelelo no burisana na vana va vona hi nkoka wa nsawutiso lowu.
Goza leri ra rihanyu ra vanhu, leri fambisanaku na ntiyisiso wa Nhlangano wa Rihanyu wa Misava, ri langutele ku va ri hoxa xandla eka ku hunguta mfukuzana ya nomo wa xivelekelo exikarhi ka vavasati no hunguta mafu lawa ya fambisanaka na yona.
1.7. Khabinete yi amukerile nakambe ku simekiwa ka Pholisi ya Swisivela mbeleko na Pulani yo Nonisa na Swiletelo swa Mphakelo wa Vukorhokeri leswi nga pfuxetiwa hi ti 27 Nyenyenyani 2014 hi Holobyenkulu wa Rihanyu. (Leswi swi ta pfumelela vantshwa va xisati ku heta xikolo no hetisisa milorho ya vona ehandle ko kanganyisiwa hi vutswari byo ka va nga byi pulanelangi. Holobyenkulu wa Rihanyu u ta simeka xinghenisiwa (xa le ndzeni ka hlonghe) lexi ku nga xitirhisiwa xo sivela mbeleko xintshwa, lexi tirhaka nkarhi wo leha eka vavasati.
1.8. Phuresidente Jacob Zuma, tani hi Khomandarankulu wa Vusirheleri bya Matimba bya Rixaka ra Afrika Dzonga (SANDF), u ta va kona eka Siku ro Hloma ka Matimba eBloemfontein hi ti 21 Nyenyenyani 2014.
Ntirho lowu wa lembe na lembe wu xixima vukorhokeri bya vavanuna na vavasati lava ambalaka yunifomo no hlonipha lava nga wa hi ku fambisana na ntirho lowu. Swi tlhela swi nyika nkarhi eka swirho swa vaaki ku dyondza ro sungula hi ntirho na vutihlamuleri bya SANDF.
Khabinete yi tsakisa hi nhlayo ya mintirho leyi SANDF yi nga yi endla ekhonthineteni, ku fana na le Burundi laha sweswi ku nga na mfumo wo tshamiseka; DRC vuxa, laha SANDF yi nga, tani hi Birigadi ya Matimba yo Nghenelela (FIB), leyi nga tirhana na mintlawa leyi nga hloma swinene, naswona no hoxa xandla eku poniseni ka madzana ya magidi ya vutomi emugangeni wa Darfur eSudan.
Ku ya emahlweni nakambe, Khabinete yi tsundzukile ku siveriwa ka phayiresi loku humeleleke loku a ku hlasela ndzhawu ya le Dzongeni wa Afrika hi SANDF tani hi leswi a yi rhumeriwile ku ya valanga Chanele ya Mozambique.
1.9. Phuresidente Jacob Zuma u ta teka rendzo ra ntirho a ya eUnited Kingdom ku sukela hi ti 2 ku fikela hi ti 4 Nyenyankulu 2014, laha a nga ta va kona eka Vukorhokeri bya Rixaka eka ku Khensa ko tlangela vutomi na ntirho wa khale ka Phuresidente Nelson Mandela eWestminster Abbey, eLondon hi ti 3 Nyenyankulu 2014.
1.10. Xandla xa Phuresidente Kgalema Motlanthe u ta ya eka Anivhesari ya vu 100 yo Hlanganisiwa ka N’walungu na Dzonga wa Nigeria eAbuja hi ti 27 Nyenyenyani 2014. Khabinete yi khensise vanhu va Rhiphabuliki ra Federali ya Nigeria eka ntirho lowu humelelaka eka lembe rin’we loko Afrika Dzonga ri tlangela 20 wa Malembe ya Ntshuxeko.
1.11. Nhweti ya Timfanelo ta Vanhu yi ta tlangeriwa ehansi ka nhlokomhaka: “Ku tlangela 20 wa malembe yo cinca vutomi hi timfanelo ta vanhu”.
Phuresidente Jacob Zuma u ta nyika mbulavulo eka vanhu hi Siku ra Timfanelo ta Vanhu (21 Nyenyankulu 2014) eka ntirho lowukulu eSharpeville.
Phurogireme ya mfumu yi ta seketela pfhumba ra 20 wa Malembe ya Ntshuxeko hi ku kombisa timhaka leti hlayisaka no kurisa nhlangano wa vanhu, ku aka rixaka na ntwanano eka vaakatiko va Afrika Dzonga.
1.12. Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi, Ejensi ya Nhluvukiso wa Vatshwa va Rixaka (NYDA) na Hofisi ya Phuresidente va ta khoma Nhlengeletano ya Phuresidente eka Vantshwa eka swa Mintirho na Vuswikoti eSenthareni ya Nhlengeletano ya Birchwood, eBoksburg, ku sukela hi ti 28 Nyenyenyani ku fikela hi ti 3 Nyenyankulu 2014 ehansi ka nhlokomhaka: “Ku tirha swin’we ku tlakusa no nyika ku tshembha eka vantshwa va Afrika Dzonga.”
Eka malembe ya 20 lawa ya nga hundza mfumu wu tirhisile kungu ra marhavi yo hlaya ku lwa na mpfumaleko wa mintirho eka vantshwa. Vuswikoti bya Rixaka, Dyondzo ya Masungulo na Mintwanano eka Mintirho ya Vantshwa swi khome vutinyiketeri bya matimba bya vanakulorhi va vanhu, lebyi hetisisiwaka hi Tiphurogireme ta Mintirho ya Vanhu na milawu yo fana na Nawu wa Timali ta Xibalo ta Mintirho wa vu 26 wa 2013.
1.13. Khabinete yi amukela ku hlangana ka vanakulorhi va mabindzu hinkwawo yo ka ya nga ri ya mfumu eka Nhlengeletano yo Engeteleriwa ya Mintirho ya Vanhu (EPWP) eka Mabindzu yo ka ya nga ri ya Mfumu ku kambela ku humelela ka EPWP na leswaku yi nga kurisiwa njhani ku ya emahlweni.
Nhlengeletano yi ta khomiwa ehansi ka nhlokomhaka: “Ku hlangana hi xiendlo xo hatlisisa ku tumbuluxiwa ka mintirho hi mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumu.”
EPWP yi simekiwile hi 2004 naswona ya ha ri kungu ro tiya ra mfumu leri tumbuluxaka mintirho eka mamiliyoni ya Vaaki va Afrika Dzonga eka kotara yo koma ku fika eka ya le xikarhi.
1.14. Khabinete yi navelela mikateko eka xipano xa Bafana Bafana eka ntlangu wa bolo wa xinghana wa Misava lowu taka na varhurheri va Khapu ya Misava Brazil eXitediyamu xa FNB hi ti 5 Nyenyenkulu 2014.
Khabinete yi kombela Vaaki hinkwavo va Afrika Dzonga ku komba vaendzi va hina ku amukeleka ka Ximunhu, no seketela xipano xa hina xa rixaka.
2. Mimbhurisano ya nkoka na swiboho
2.1. Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka pholisi ya Nhluvukiso wa Vukorhokeri eka Mintirho ya Rixaka, kungu ra matirhele, na maendlele yo endzela eka swipemu hinkwaswo swa mfumu.
Nhluvukiso wa vukorhokeri eka mintirho lowu fambisekaka wa laveka hi xihatla ku tiyisisa leswaku vantshwa, swichudeni, vatirhi lava holaku mali ya le hansi na vaaki lava pfumalaka mintirho va va na mfikelelo eka vuxokoxoko bya nkoka bya mintirho na vukorhokeri bya mintirho.
Leswi swi ta va kotisa leswaku va endla swiboho swa mintirho swo antswa no twala leswi nga ta phakela swiyimo swa le henhla swa mintirho no pfuna ku kurisa nkulo wa ikhonomi lowu hlayisekaka laha tikweni.
2.2. Khabinete yi seketela ku simekiwa ka maendlele yo Humesela ehandle swihundla ya xitironiki eka Vukorhokeri bya Vanhu ku sukela hi Dzivamisoko 2014, lawa ya sivaka maendlele ya ntolovelo ya tisa, ku langutisisa no tiyisisa swihundla. Xihumesela ehandle swihundla xa xitironiki i rhijisitara ra xitironiki leri tekaka no lawula ku humeseriwa ka swa timali ehandle eka vatirhi vo karhi (swirho swa SMS) leswi ku lavekaka leswaku va humesela ehandle tinhundzu leti tsarisekaka eka Vulawuri bya le Henhla hi ti 30 Dzivamisoko lembe rin’wana na rin’wana.
Maendlele yo humesela ehandle swihundla ya xitironiki ya tsariwile eka pheji xikaya ra webusayiti ya Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Vanhu na Lawulo – www.dpsa.gov.za – naswona yi katsiwa eka minhlayisa switiviwa leyi nga kona ku fana na Tikhamphani na Khomixini ya Milawu ya Nhundzu, tihofisi ta ntsariso wa vun’winyi bya misava na eNatis ku endla ntiyisiso na langutisiso.
Maendlele ya kongomane no tiyisa ku tshembheka loku fambisanaka na ku tiyisela ka noto hi fumu eku hunguteni ka vukungundwana.
2.3. Khabinete yi tsundzukile ku khomiwa ka Samiti ya Valavisisi va Afrika na mintirho leyi yi fanaka na yona eGauteng ku sukela hi ti 24 ku fikela hi ti 27 Nyenyenyani 2014. Senthara ya Ndzavisiso ya Valavisisi va Afrika yi ta rhurhela Samiti ehansi ka nhlokomhaka: “Ku tiyisisa Mafumele ya Kahle eAfrika hi Ntirho wa Valavisisi”.
Xikongomelo xa Samiti i ku xiyaxiya ku hoxa xandla ka minhlangano ya vulavisisi no endla nhlangano wa xidemokirasi na mfumu wa kahle, hikwalaho ko hoxa xandla eka ku rhula na ntshamiseko ekhonthineteni. Yi ta nyika na pulatifomo yo nghenelela eku tiyiseni ka mhaka ya Vulavisisi eAfrika.
Samiti yi ta hi nkarhi laha ntshikelelo wu nga vekiwa eka mfumu lowu baseke, ku tshembheka na mphakelo wa vukorhokeri lowu baseke eka vanhu va ntolovelo va mimfumo ya Afrika.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi amukerile leswaku Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Swifambo swa Swikepe, 2014 wu andlariwa ePalamende.
Nawumbisi wu kongomanile no hundzuluxa Nawumbisi ku hundzuluxa Nawu wa Swifambo swa Swikepe, wa vu 57 wa 1951 lowu nga kona eka Vumbiwa, ra 1996 lowu endlaka leswaku swi va swa nkoka ku va wu fambisana na minkoka na mimpfumelelo ya Vumbiwa no fambisana na Mintwanano ya sweswi ya Misava hinkwayo.
Nawumbisi Ndzhundzhuluko wu ta endla leswaku Ntwanano wa swa Mintirho ya le Lwandle, 2006 na Ntwanano wa swa Mintirho ya Tinhlampfi, 2007, yi sungula. Mintwanano hinkwayo yi tekiwile hi Nhlangano wa Mintirho ya Misava ya Nhlangano wa Tinxaka.
Mfambisano wa milawu ya laha kaya na Mintwanano wu nyika Afrika Dzonga xitirhisiwa xa misava ku tiyisisa nsirhelelo eka misava hinkwayo eka timfanelo ta vatluti na ntirho wo khomeka na swiyimo swo hanya eka swona. Leswi swi ta kotisa Afrika Dzonga leswaku ri nghenelela eka timhaka ka swikepe swa matiko mambe leswi nghenaka eka minhlaluko ya hina leswi onhaka timfanelo ta vatluti.
Ku tirhisiwa ka Nawumbisi swi ta antswisa mintirho na xifaniso xa bindzu ra swa le lwandle, leri nga ra nkoka eka mabindzu ya misava hinkwayo na ikhonomi ya misava hinkwayo.
4. Ku thoriwa
Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka:
4.1. Manana Carlize Catherina Elizabeth Strydom – Mutsarisinkulu wa Vun’winyi bya Misava (xiyimo xa DDG) eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Makaya na Vumbo wa Misava hi Vuntshwa.
4.2. Tatana Eugene Malcholm Southgate – Xandla xa Mufambisinkulu Jenerala: Vukorhokeri bya swa mabindzu eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Makaya na Vumbo wa Misava hi Vuntshwa.
4.3. Khabinete yi amukerile ku thoriwa nakambe ka Tatana Mohammed Riaz Jawoodeen tani hi Xirhontsongo xa Bodo ya Nkwama wa Eneji Xikarhi (SOC) Ltd.
4.4. Khabinete yi amukerile ku thoriwa ka vanhu lava landzelaka tani hi swirho swa vulawuri swa Vulawuri bya Rixaka bya Eneji ya Afrika Dzonga:
Nkarhi nyana
a) Tatana Jacob Rasetlhake Daniel Modise (Mutshamaxitulu)
b) Manana Maleho Margaret Nkomo (Xandla xa Mutshamaxitulu)
c) Tatana Fungai Khumbulani Sibanda
d) Manana Khomotso Ramasela Mthimunye
Nkarhi hinkwawo
e) Manana Nomfundo Maseti
Swivutiso: Phumla Williams (Muyimeri wa muvulavuleri wa Khabinete)
Tihlanganisi na: 0835010139
