Mulaedza wa lushaka nga Phuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, Phalamenndeni , Ḓoroboni ya Kapa
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka (NA) , Vho Thandi Modise,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavundu (NCOP), Vho Amos Masondo,
Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Mogoeng Mogoeng na miraḓo ya maimo a vhulamukanyi,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki na mufumakadzi Vho Zanele Mbeki,
Muphuresidennde wa kale Vho Kgalema Motlanthe na mufumakadzi Vho Gugu Motlanthe,
Mufarisa Muphuresidennde wa kale Vho FW de Klerk na mufumakadzi Vho De Klerk,
Mulangadzulo wa kale Vho Baleka Mbete na Vho Khomo,
Muphuresidennde wa Pan African Parliament, Muhulisei Vho Roger Nkodo Dang,
Muimeleli kha UN wa Afrika Tshipembe, Vho Githuku-Shongwe,
Isithwalandwe, Vho khotsi Andrew Mlangeni,
Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangavundu na Vhalangadzulo vha Vhusimamulayo ha Mavundu,
Muphuresidennde wa Dzangano ḽa Muvhuso Wapo Afrika Tshipembe (SALGA) na Dzimeyara Khulwane,
Muluvhisi wa Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe, Vho Lesetj Kganyago,
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Ndima 9
Vharangaphanḓa vha madzangano a zwa lutendo,
Vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwa pfunzo na zwa vhuṱoḓisisi,
Miraḓo ya dziCorps dza vhudipulomati,
Vhaeni vho rambiwaho,
Miraḓo i ṱhonifheaho ya NA,
Miraḓo i ṱhompheaho ya NCOP,
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Ndi tama u lumelisa vhathu vhoṱhe vhane vha vha fhano na hayani.
Ngibingelela bonke abantu abasekhaya nabalapha.
Ndzi xeweta vanhu hinkwavo va laha Afrika-Dzonga lava va nga ekaya na lava va nga laha.
Ke dumedisa batho ka moka bao ba leng gae le bao ba leng mo.
Ndi miṅwaha ya 30 tshe Vho Nelson Rolihlahla Mandela vha tshimbila vha tshi khou bva nga magethe a Dzhele ya Victor Verster, tshifhinga kha ḓivhazwakale yashu tshe tsha rumela luswayo lu vhonalesaho u fhirisa dziṅwe kha u sumbedza uri mbofholowo i zwanḓani.
Musi vho ima kha vurannḓa ya Holo ya Ḓorobo ya Kapa u amba na mavhuthu e a vha o ḓa nga zwigidi na zwigidi u vha ṱanganedza, vho ri:
‘U hwenya hashu ri tshi ya kha mbofholowo a zwi tsha humiselea murahu. Ri songo tendela nyofho dzi tshi ri ima phanḓa.
Zwazwino, nga murahu ha miṅwaha ya 30, musi ri tshi khou bvela phanḓa na u hwenya ri tshi ya phanḓa u itela u khwinisa matshilo a vhathu vhashu, musi ri tshi khou imedzana na khaedu khulwane, musi ri tshi khou konḓelela zwifhinga zwi lemelaho, na riṋe vho ri nga si tendele nyofho dzi tshi ri ima phanḓa.
Ri tea u lwisa ri tshi ya phanḓa ra sa tendele vhuleme kana u kanakana zwi tshi ri khelusa nḓilani.
Musi ro kuvhangana u sedza kha tshiimo tsha lushaka lwashu, ro dalelwa nga muṱa wa Vho Basil February, mulwelambofholowo muṱuku wa tshivhindi we a xelelwa nga vhutshilo hawe Zimbabwe kha Fulo ḽa Wankie ḽa 1967.
Lwa hafu ya ḓaṅwaha, sa muṅwe wa makhomoreidi vha tshivhalo ngae, u vhuya u swika zwino, a hu ḓivhei he a vhulungwa hone, .
U shela mulenzhe hawe, u ḓikumedzela hawe, a zwo ngo vhuya zwa fanywa zwa hangwiwa.
Madekwana ano, ro kuvhangana fhano nga ṱhompho ya avho vhanna na vhafumakadzi vhe vha ṋetshedza matshilo avho u itela mbofholowo yashu, ri tshi khou ḓivha tshoṱhe vhuhulu ha vhuḓifhinduleli ro vhu hwalaho u itela u swikela miḽoro yavho.
Hu na zwifhinga zwe ra vha na vhuṱudzeṱudze, ha vha na zwifhinga zwe ra ita phoswo, fhedzi ri dzula ri sa tseki kha u ḓiimisela hashu u fhaṱa lushaka lwo vhofholowaho na u lingana nahone lu re na mulalo.
Ḓivhazwakale yashu i ri vhudza uri musi ri ṅanda nthihi kha mulalo na lutendo, ri nga fhenya zwikhukhulisi zwoṱhe nahone ra shandula shango ḽashu u vha fhethu hune roṱhe ra pfa ro vhofholowa, u tsireledzea na u ḓigeḓa.
Ndi kha muya wonoyo une zwazwino ri khou dzhena kha tshifhinga hetshi tsha zwino.
Shango ḽashu ḽo livhana na ngoho i vhavhaho.
Ikonomi yashu a i athu aluwa nga tshikalo tshi vhuedzaho na luthihi kha miṅwaha ya fumi yo fhiraho.
Naho mishumo i tshi khou ḓi sikiwa, phimo ya u shaea ha mishumo i khou hulela.
U vhuelela ha ikonomi yashu hu khou ongolowa sa izwi ṱhahelelo ya fulufulu ine ya khou ḓi hulela i tshi khou khakhisa mabindu na matshilo a vhathu.
Mabindu a muvhuso a tshivhalo (dziSOE) a khou lemelwa, na uri masheleni ashu a tshitshavha a kha mutsiko muhulwane.
Ndi vheiwe, vhathu vha Afrika Tshipembe, ni hwalaho muhwalo uyu, no livhana na u engedzea ha u ḓurelwa nga vhutshilo, vhushayamushumo, u kundelwa u shavha vhushai, na u kundelwa u swikelela zwine vha nga vha zwone.
Fhedziha, nga tshifhinga tshenetsho tshithihi, hu na tshiṅwe tshipiḓa tsha ngoho yashu.
Ndi ngoho ya murafho wa vhaswa vhane vha khou swikela pfunzo u fhirisa kale zwine nga zwiṱuku hu khou swikelwa mvelelo dzo khwiniseaho.
Ndi ngoho ya vhana vha 2.4 miḽioni kha Mveledziso ya Vhana Vhuṱukuni (ECD) na thangela tshikolo.
Ndi nga ha vhagudi vha linganaho 81% vhe vha phasa maṱiriki mahoḽa, hune tshivhalo tsho engedzeaho ndi tsha zwikolo zwa mahayani na kha zwikolobulasi.
Kha tswikelelo iyi khulwane, ri fhululedza Kiḽasi ya 2019.
Ngoho yashu iṅwe ndi ya matshudeni vha 720. 000 vho wanaho ndambedzo ya muvhuso kha Vhupfumbudzi na Pfunzo ya Mishumo ya Zwanḓa na Thekiniki (TVET) magudedzini na yunivesithi mahoḽa.
Ndi nga ha 6.8 miḽioni wa maAfrika Tshipembe vhane vha ḓivha tshiimo tshavho tsha HIV, nga ha vhathu vha miḽioni ṱhanu vhane vho dzheniswa kha dzilafho ḽa anthirithrovairala na 4,2 miḽioni wa vhathu vhane muhwalo wa tshitshili tsha HIV a u vhonali, nga nṱhani ha zwenezwo.
Hedzi a dzi sokou vha mbalombalo.
Hovhu ndi vhutshilo ha vhathu zwavho vhune ha khou khwinisea.
Hu na zwiga zwa mvelaphanḓa.
Ngoho yashu i dovha ya vha iṅwe ya khonadzeo i songo valelwaho.
Ya mavu ane o pfuma minerala na vhutshilo ha dziphukha na zwimela zwo fhambanaho zwine a si zwinzhi zwi linganaho nazwo ḽifhasini.
Ya mutheo wa masheleni wo dziaho, mutevhe muhulu wa themamveledziso, milayo i pfadzaho na zwiimiswa zwo khwaṱhaho.
Yo pfumaho vhaswa vha re na vhukoni vha mirafho yo fhambanaho.
Madekwana ano, ri na Zozibini Tunzi, ane u ṋamela hawe u ya nṱha kha thaikiḽi ya Miss Universe ndi tshihumbudzi tsha khonadzeo yashu ya u swikelela zwihulwanesa naho hu na zwikhukhulisi.
Ri dovha ra ṱanganedza Khephutheni wa Springbok Siya Kolisi, we a ranga phanḓa tshigwada tsha maAfrika Tshipembe tshe tsha vha tsho ḓiimisela nahone tshi tshithihi u itela u vha Dzingweṋa dza Rugby dza Ḽifhasi dza 2019.
Ri dovha hafhu ra vha na muṅwe muswa a mangadzaho vhukati hashu ano madekwana, Sinoyolo Qumba, mugudi wa Gireidi ya 11 u bva ngei Tshipembe ha Lenasia, we a fhedza tshifhinga tshinzhi mulovha a tshi khou nthusa u ṅwala hoyu Mulaedza wa Lushaka (SoNA).
Vhuṱali hawe, vhuḓivhi hawe ha zwa matshilisano, vhudugambilu hawe na vhushumi hawe zwi mpha fulufhelo ḽihulu ḽa vhumatshelo ha shango heḽi.
Kha milaedza mivhili yanga ya u thoma kha lushaka ndo ambesa nga ha ṱhoḓea ya thendelano ya vhutsireledzi na matshilisano, na vhuḓifhinduleli vhuhulwane he ra vhu hwala sa muvhuso u tshimbidza vhushumisani na thendelano.
Nga 1994, ro nanga nḓila ya nyambedzano, u tendelana na u swikela thendelano ya mulalo, madzuloni a vengo na u lifhedza.
Ḓivhazwakale na tshenzhemo yashu ya zwino yo ri funza uri arali ri tshi ṱoḓa u swikela zwe ra ḓivhetshela u zwi ita, ri tea u sedza kha u ṱanganyisa madzuloni a u fhandekanya.
U khwaṱhesa huhulwane ha dimokirasi yashu i langwaho nga ndayotewa, na ṅwambo wa u ima hayo, ndi ngauri ro kona u lwisa ṱhanganelo yo katelaho vhanzhi na thendelano ya vhutsireledzi na matshilisano, hu nga vha kha zwa mabindu, mishumo, zwigwada izwo zwine zwa vha na dzangalelo kana tshitshavha zwatsho nga vhuphara.
U swikelela thendelano na u fhaṱa thendelano na miraḓo ya tshitshavha a si u sumbedza u kundelwa. Ndi zwine ra vha zwone zwa vhukuma.
Ndi zwine ngazwo kha miṅwaha iyi mivhili yo fhiraho ro vha ri tshi khou lwisa na u fhaṱa thendelano ya pulane yashu ya u vhuedzedza ikonomi.
Musi vha tshi khou rwelwa ṱari nga ḽa 10 Shundunthule 1994, Muphuresidennde Vho Nelson Mandela vho ri:
“Ṋamusi ri khou dzhena kha mulanga une ra ḓo fhaṱa tshitshavha tshine maAfrika Tshipembe vhoṱhe, vhoṱhe vharema na vhatshena, vha ḓo tshimbila vho imisa ṱhoho, vha si na nyofho mbiluni dzavho, vha na vhuṱanzi ha pfanelo ya tshirunzi tsha vhuthu tshine tshi nga si dzhiiwe nga muthu.”
Hoyu muvhuso u dzula wo ḓivhofha u sa shanduki kha u dzhiela nṱha uyo mulanga.
Ndi mulanga une wo simiwaho kha tshipikwa tsha tshiṱirathedzhi tsha Pulane yashu ya Mveledziso ya Lushaka, ine ndi ya u fhelisa vhushai na u fhungudza vhushayandingano nga 2030.
Kha ri tende zwi khagala uri muvhuso u nga si kone u tandulula khaedu dzoṱhe dza zwa ikonomi u woṱhe.
Naho ro vha ri tshi nga dzhia tshomedzo iṅwe na iṅwe ine ra vha nayo, ra dzhena kha zwa u shumiswa ha masheleni a tshitshavha nga huhulu, ri nga si kone ri roṱhe u tou ri ngohongoho ri khou fulufhedzisa mishumo kha dzimiḽioni dza vhathu vhane a vha shumi.
Zwe ra swikela, ro zwi swikela roṱhe.
Kha tshifhinga tsha miṅwaha mivhili yo fhiraho – u bva tshe nda ima afha u ṋetshedza SoNA – ro shuma u lwisa thendelano ya matshilisano vhukati ha maAfrika Tshipembe u itela u fhindula khaedu nnzhi dze ra livhana nadzo.
Nga kha Samithi ya Mishumo, ro ṱanganyisa vhashumi, mabindu, muvhuso na zwitshavha u itela u wana thandululo kha vilili ḽa vhushayamishumo, na u ri ri dzulela u ṱangana mathomoni a ṅwedzi muṅwe na muṅwe, Mufarisa Phuresidennde na nṋe, u itela u bvisa zwithivheli na ṱhuṱhuwedzo dza vhudzheneleli vhune ha ḓo vhulunga na u sika mishumo.
Ro ṱangana, sa muvhuso na vhadzulapo, zwitshavha na zwigwada zwa lutendo, uri ri imedzane na khakhathi dzine dza itelwa vhafumakadzi nga vhanna.
Ro ṱanganyisa vha mabindu, mishumo na muvhuso fhethu huthihi u itela uri ri kone u ola pulane khulwane dza nḓowetshumo dzenedzo dzine dza vha na khonadzeo ya nyaluwo khulwane.
Ro ṱangana sa matavhi o fhambanaho a muvhuso, sa mabindu o fhambanaho a muvhuso, sa vhashumisani vha mabindu na zwigwada zwa zwitshavha fhasi ha Modele wa Mveledziso wa Tshiṱiriki (DDM) une zwa zwino u khou shandula mashumele ashu kha mveledziso yapo.
Ro vha ri tshi khou fhaṱa thendelano ya vhutsireledzi ha matshilisano ngauri ri bvelela nga kha vhufarisani na tshumisano.
Ri roṱhe, kha miṅwaha mivhili yo fhiraho, ro shuma kha u dzikisa ikonomi yashu na u fhaṱa mutheo wa nyaluwo.
Ro vha ro ḓiimisela kha u fhaṱulula zwiimiswa na u bvisa zwikhakhisi zwa vhubindudzi.
Ro shuma nga u ṱavhanya kha u lwa na u dzhavhuliwa ha muvhuso na u lwisa tshanḓanguvhoni.
Ro khwinisa nga zwiṱuku u swikela pfunzo, u khwinisa tshiimo tsha ndondolo ya mutakalo na u sedza kha ṱhoḓea dza mutheo dza vhashai.
Fhedziha, hezwo zwo vha zwi songo lingana.
Zwo vha zwi songo lingana u vhofholola ikonomi yashu u bva kha i si ya vhuḓi ya ḽa mulovha ye ra i wana, naho hu kha phoswo dze riṋe vhaṋe ra dzi ita.
Zwo vha zwi songo lingana lwa u ri siela thungo kha masiandaitwa a u khauwa ha muḓagasi, naho hu kha u sa dzika na u lepalepa ha ikonomi ya ḽifhasi.
Na uri zwazwino ri khou ḓiwana ri kha tshifhinga tshine ra tea u dzhia tsheo.
Ri a kona u nanga.
Ri nga ḓiṅaledzela kha vhunzhi ha thaidzo dzi konḓaho dzine dzi khou itea nahone ro livhanaho nadzo, kana ri nga imedzana nadzo, ra dzi tandulula na u ḓiimisela nga nyito.
Ngauri ri khou nanga na u livhana na khaedu, mushumo washu nga u ṱavhanya, wa ndeme nahone wo ri dzulaho ndi u vhea ikonomi yashu kha nḓila ya nyaluwo i katelaho.
Hu si na nyaluwo a hu nga vhi na mishumo, na uri hu si na mishumo a hu nga vhi na khwiniso i pfadzaho matshiloni a vhathu vhashu.
Zwo ralo, hei SoNA, ndi ya nga ha nyaluwo i katelaho.
Ndi ya nga ha nyito dza ndeme dzine ra dzi dzhia ṋaṅwaha u fhaṱa shango ḽi konaho na u vhea ikonomi yashu kha nḓila ya mbuedzedzo.
Ṋaṅwaha, ri lugisa zwa ndeme.
Ri khou londa nḓila dza ndeme dza nyaluwo.
Ri khou vhona uri hu na vhukoni kha vhupulani na kha nḓisedzo ya muvhuso.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Kha lwa miṅwaha ya fumi yo fhiraho, maAfrika Tshipembe vho vha vha tshi khou tambudzwa nga masiandaitwa a vhuleme ha nḓisedzo ya fulufulu.
Ndo ambesa nga ha mushumo wa ndeme une wa itwa nga Eskom kha ikonomi ya shango ḽashu khathihi na kha vhutshilo ha muAfrika Tshipembe muṅwe na muṅwe.
U khauwa ha muḓagasi kha miṅwedzi yo fhiraho zwo vha na masiandaitwa shangoni ḽashu.
Zwo ri humisela murahu kha u lwisa hashu u fhaṱulula ikonomi yashu na u sika mishumo.
Tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe zwi tshi itea, zwi khakhisa matshilo a vhathu, zwa ḓisa nḓaḓo, u kanganyisa na vhuleme.
Kha mudzi wazwo, u khauwa ha muḓagasi ndi masiandaitwa e a vha a sa tinyei a u kundelwa ha Eskom lwa miṅwaha minzhi – nga nṱhani ha tshikolodo, u shaea ha vhukoni na u dzhavhulwa ha muvhuso – kha u shomedza kana u ita tshumelo kha mamaga ayo.
Ngoho ine ra tea u i ṱanganedza ndi ya uri u itela uri Eskom i kone u ita ndondolo yo fhelelaho ine ya vha ya ndeme kha u khwinisa u fulufhelea ha nḓisedzo, u khauwa ha muḓagasi hu ḓo dzula hu na khonadzeo kha ḽa matshelo.
Hune u khauwa ha muḓagasi ha sa tinyee, zwi tea u itiwa nga nḓila ine zwa humbulelea nahone hu na u khakhisa na u ḓurelwa hu ṱuku kha dzifeme na miṱa. .
Kha miṅwedzi i si gathi i ḓaho, musi Eskom i tshi khou shuma kha u vhuedzedza vhukoni hayo ha kushumele, ri ḓo vha ri tshi khou thoma u shumisa maga ane a ḓo shandukisa nḓila ine vhubveledzi ha fulufulu ha tevhelwa shangoni ḽashu.
Ri khou dzhia maga a tevhelaho u itela u engedza nga u ṱavhanya nahone zwo khwaṱha, vhukoni ha vhubveledzi nnḓa ha Eskom:
- Tshiteṅwa 34 tsha Pfungelelo ya Minisiṱa tshi ḓo ṋetshedzwa hu si kale, nga Minisiṱa wa Zwiko zwa Minerala na Fulufulu, u itela uri Pulane ya Zwiko zwo Ṱanganelaho ya 2019 i kone u shuma, i tshi khou konisa u bveledziwa ha iṅwe giridi ya u ḓadzisa vhukoni u bva kha fulufulu ḽo vusuludzeaho, kha gese mufhe, maḓini, mbulungelo ya beṱiri na kha malasha.
- Ri ḓo thoma zwa thengo ya fulufulu nga u ṱavhanya u bva kha thandela dzine dza nga isa muḓagasi kha giridi hu sa athu fhela miṅwedzi miraru u ya kha ya 12 u bva tshe zwa tendelwa.
- Ndaulo ya Fulufulu ya Lushaka i ḓo bvela phanḓa na u ṅwalisa vhubveledzi ho phaḓaladziwaho nga vhabveledzela u shumisela vhone vhaṋe vhune vhu fhasi ha megawathi nthihi (MW), vhune a vhu ṱoḓi ḽaisentsi.
- Ndaulo ya Fulufulu ya Lushaka i ḓo vhona uri khumbelo dzoṱhe nga vhashumisi vha kha mamaga na vha mabindu u itela u shumisela vhone vhaṋe ha nṱha ha 1MW dzi tshimbidzwa hu sa athu fhela maḓuvha a 120 sa zwe zwa randeliswa zwone.
Kha zwi dzhielwe nṱha zwazwino uri a hu na tshikalo kha vhukoni ho pangiwaho ha nṱha ha 1MW.
- Ri ḓo vula tshikhala tsha window 5 tsha u bida tsha fulufulu ḽo vusuludzwaho u itela Vhabveledzi vha Fulufulu vho Ḓiimisaho (dziIPP) na u ḓo shuma na vhabveledzi u itela u ṱavhanyisa u fhedziwa ha thandela dza tshikhala tsha window 4.
- Ri ḓo ambedzana nga ha thendelano dza u renga fulufulu ḽa u ḓadzisa u itela uri ri dovhe ri wane vhuṅwe vhukoni ha u ḓadzisa u bva fhethu ha u bveledza hu re hone ha muya na ha ḓuvha.
- Ri ḓo dovha ra vhea maga ane a ḓo shumiswa u konisa mimasipala yo imaho zwavhuḓi kha zwa masheleni uri vha renge fulufulu ḽavho u bva kha dziIPP.
Zwi tshi tshimbilelana na nyolanḓila yo ḓivhadzwaho mahoḽa, Eskom yo no thoma mafhungo a u i khethekanya u ya nga mishumo yayo – vhubveledzi, phiriso na phaḓaladzo – ine iṅwe na iṅwe i ḓo vha na tshiimiswa tshayo tsha bodo na vhulanguli.
Vhafarisi vha zwa matshilisano vho vhekanywaho fhasi ha Mveledziso ya zwa Ikonomi ya Lushaka na Khoro ya Vhashumi vho vha vha tshi khou ḓi ṱangana kha vhege mbili dzo fhiraho u itela uri vha tendelane kha milayo ya ṱhoḓea ya thendelano ya vhutsireledzi ha muḓagasi.
Hei ndi ḓivhazwakale na u dovha ya vha mveledziso i songo ḓoweleaho sa izwi i tshi sumbedzisa vhuḓikumedzeli ha vhafarisi vhoṱhe vha zwa matshilisano kha u dzhia maga o teaho na u ḓikumedzela ha ndeme u itela u kuvhanganya ṱhoḓea dzoṱhe.
Nga kha hei thendelano vhafarisi vha zwa matshilisano vha ṱoḓa ndivho i shumaho na u vhuedza ya dovha ya vha yo lugela Eskom kha u bveledza muḓagasi wa mitengo i swikeleleaho u itela zwitshavha na nḓowetshumo.
Hezwi zwi ṱoḓa zwoṱhe u fhungudziwa tshoṱhe ha u ḓurelwa – hu tshi katelwa u sedzuluswa ha khonṱhiraka dzi songo ṋetshedzwaho zwone – na maga a u vhekanya tshomedzo dzine dza ḓo fhungudza tshikolodo tsha Eskom na u dovha u engedza masheleni ane a khou ṱoḓea nga huswa.
Vhafarisi vha matshilisano – madzangano a vhashumi, mabindu, madzangano a zwitshavhani na muvhuso – vho ḓikumedzela u kuvhanganya masheleni u itela u tandulula vilili ḽa masheleni ḽa Eskom nga nḓila ya zwa masheleni ine ya ḓo vha ya tshoṱhe.
Vha ḓo ṱoḓa u ita hezwi nga nḓila ine i sa vhee phensheni ya vhashumi kha khohakhombo nahone ine i sa khakhise vhuvha ha sisiṱeme ya zwa masheleni.
Musi vha tshi khou shuma u pendela hei thendelano, ngoho ndi ya uri sisiṱeme yashu ya fulufulu i ḓo dzulela u lemelwa u swika vhubveledzi vhuswa ha fulufulu vhu tshi thoma u shuma.
Nga kha maga ane a ḓo ṱavhanyiswa na mushumo u re nḓilani wa u dzudzanyulula tshoṱhe nḓowetshumo ya muḓagasi, ri ḓo kona u swikela nḓisedzo ine ya fulufhelea, ya swikelelea na uri ngauralo ḽi ḓo vha fulufulu ḽa tshoṱhe.
Ri khou dzhia tsudzuluso iyi ya ndeme u bva kha nḓila ye ra vha ri tshi shumisa yone kha fulufulu nga tshifhinga tshine muthu o livhana na tshutshedzo khulwanesa i re hone nga tshivhumbeo tsha tshanduko ya kilima.
Mulovha ndo ṱangana na Ayakha Melithafa, muswa a lwelaho zwa kilima a bvaho Eerste Rivier we a dzhenela Foramu ya zwa Ikonomi ya Ḽifhasi ngei Davos ṋaṅwaha u ita mbidzo kha vharangaphanḓa vha ḽifhasi ya u ima vho khwaṱha u imela zwa ngoho ya kilima.
Ayakha o nkhumbela uri ndi vhone uri hu songo vha na ṅwana na muthihi wa muAfrika ane a siiwa murahu kha tshanduko ya u ya u fhungudza khaboni, u ima kha zwa kilima na u vha lushaka lune lwa londola; na uri ndi pfulufhedziso ine nda ḓo i vhulunga.
Khomishini ya Ofisini ya Muphuresidennde ya nga Tshanduko ya Kilima i ḓo vhona uri musi ro livha kha gondo ḽa u fhungudza khaboni ri songo sia na muthihi murahu.
Ri ḓo pendela Mulayotibe wa Tshanduko ya Kilima, une wa ṋetshedza muhanga wa ndaulo u itela vhulanguli vhu shumaho ha masiandaitwa a songo lavhelelwaho a tshanduko ya kilima nga u khwaṱhisa vhukoni ha u ḓo shumana nazwo, u khwaṱhisa u lwisa na u fhungudza u vha vhashayatsireledzo kha tshanduko ya kilima – khathihi na u topola zwikhala zwiswa zwa nḓowetshumo kha zwa ikonomi i songo tshikafhadzwaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ri khou tea u dzudzanya masheleni ashu a tshitshavha.
Zwikalo zwa fhasi zwa nyaluwo zwi amba uri a ri khou dzhenisa mbuelo yo linganaho u swikela u ḓurelwa hashu, tshikolodo tshashu tshi khou swika kha zwikalo zwine a ri tsha ḓo zwi kona, na uri mashumisele a khou iseswa hu si hone hune ha vha kha u shumisa na u badela tshikolodo u fhirisa themamveledziso na mishumo ya u bveledza.
Ri nga si kone u bvela phanḓa nga nḓila hei. Na uri ri nga si kone u sokou ima ri sa iti tshithu.
Musi vha tshi ṋetshedza Tshipitshi tsha Mugaganyagwama kha vhege mbili u bva zwino, Minisiṱa wa Gwama vha ḓo ṱandavhudza mutevhe wa maga u itela u fhungudza mashumisele na u khwinisa tshiimo.
Ri khou ambedzana na vhashumi na vhaṅwe vhakwamei nga ha maga a u fara mulayotibe wa muholo wa tshitshavha na u fhungudza ndozwo.
Vhuḓidini ha u fhungudza mashumisele muvhusoni, u dzhiela nṱha tshomedzo nga nḓila i shumesaho, na u khwinisa vhukoni ha sisiṱeme yashu ya muthelo – fhedzi a zwo ngo lingana – zwi ṋetshedzwaho zwo livhiswa kha u dzikisa masheleni ashu a tshitshavha.
U swikela u kona u ima lwa tshoṱhe zwi ḓo sala zwi tshi ṱoḓa uri ri sedze kha u tandulula khaedu dza zwiimiswa kha ikonomi dzine dza khou gonyisa u ḓura ha vhutshilo na u ita zwa bindu.
Nga u shuma na Muṱolamuvhalelano Muhulwane u fhungudza u ḓurelwa hu songo teaho, nga u sudzulusa mashumisele a muvhuso u bva kha u ḓurelwa nga u tou ḽa masheleni u ya kha vhubindudzi kha themamveledziso, ri khou pika kha u khwinisa tshiimo tsha masheleni a tshitshavha.
Vhufaragwama ha Lushaka na SARB vha khou shumisana u fhungudza mutsiko kha mabindu na vharengi.
Ro dzhia tsheo ya u thoma tshikwama tsha lupfumo lwa lushaka tsho ḓiimisaho u itela u vhulunga na u alusa ifa ḽa lushaka lwashu, ri tshi khou tou shuma zwi tshi khou vhonala kha ndaela ine ra ri vhathu vha ḓo kovhelana lupfumo lwa shango ḽashu.
Ri khou dovha ra bvela phanḓa na u thoma bannga ya shango sa tshipiḓa tsha u lwisa u tatamudza tswikelo ya tshumelo dza zwa masheleni kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
Minisiṱa wa Gwama vha ḓo ṋetshedza zwidodombedzwa musi vha tshi ṋetshedza Tshipitshi tsha Mugaganyagwama.
Ri ḓo vha ri tshi khou dzhia maga a tshanduko ya ikonomi o ṱandavhuwaho a ne ra ḓo a katela kha ayo ane a vha kha bammbiri ḽine ḽo bveledzwa nga Vhufaragwama ha Lushaka, vhune ha pfi, Tshanduko ya Ikonomi, Nyaluwo i Katelaho na Vhuṱaṱisani.
Ṋaṅwaha ri khou bva kha u dzikisa dziSOE u ya kha u vhekanyulula ndivho dza khamphani dza ndeme u itela u tikedza nyaluwo na mveledziso.
Nga murahu ha miṅwaha ya u dzhavhulwa ha muvhuso, ri khou shuma u vhona uri dziSOE dzi kone u ita mushumo wadzo wa mveledziso na uri dzi kone u ḓiimisa lwa masheleni.
Ri tshi ambedzana na Khoro ya dziSOE Ofisini ya Muphuresidennde, ri ḓo dzhena kha maitele a u dzudzanyulula dziSOE dzashu na u vhona uri dzi shumela ndivho dza vhuṱhogwa dza zwa ikonomi na mveledziso.
U ri u dzhavhulwa ha muvhuso zwo kalula vhungafhani, tshanḓanguvhoni na vhulanguli vhu si ha vhuḓi ha dziSOE zwi vhonalesa zwavhuḓi kha South African Airways, ye ya vheiwa kha phulusa mabindu mafheloni a ṅwaha mahoḽa.
Vhashumi vha phulusa mabindu vha khou lavhelelwa u dzumbulula pulane dzavho dza u dzudzanyulula phufhela kha vhege dzi si gathi dzi ḓaho.
U itela madzangalelo a nḓowetshumo ya vhufhufhi ha Afrika Tshipembe na ikonomi yashu, ndi zwa ndeme uri phufhela ya matshelo yo dzudzanyululwaho i kone u vhuedza kha bindu na u shuma lwa tshoṱhe khathihi na uri i songo tsha ḓitika nga ndambedzo ya muvhuso.
Vhuvhekanyandeme vhuhulwane ṋaṅwaha ndi u lugisa vhuendi ha tshiporoni, zwine zwa vha zwa ndeme kha ikonomi na ndeme ya vhutshilo ha vhathu.
Vhuṱumanyi hashu ha tshiporo vhu endedza vhathu vha fhiraho miḽioni nga ḓuvha u ya na u vhuya mishumoni.
Ri khou shandula Zhendedzi ḽa Tshiporoni ḽa Muendi ḽa Afrika Tshipembe u vha ḽa tshizwinozwino u itela vhuṱumanyi ha tshiporo.
Tshiporo Tshihulwane tsha Kapa Vhukovhela na Tshiporo tsha Mabopane ngei Pretoria zwo valiwa u itela u vusuludzwa ha ndeme na u khwiniswa.
Ri khou bindudza nga R1.4 biḽioni kha tshiṅwe na tshiṅwe tsha hezwi zwiporo u itela u ṋetshedza tshumelo yo tsireledzeaho, i fulufheleaho na u swikelelea.
Mushumo ure kati kha zwiṅwe zwiporo u katela u aluswa ha zwiṱitshi, u vhuedzedzwa ha fhethu ha u paka, sisiṱeme ntswa dza u fha luswayo na u vusuludzwa ha zwoṱhe zwa muḓagasi.
Musi ri tshi khou shuma u lugisa vhukoni ha Muvhuso, ri a zwi ḓivha uri nyaluwo na u sika mishumo zwi ḓo ṱuṱuwedzeswa nga mabindu a phuraivethe.
Zwenezwo ri khou fhaṱa vhupo vhu shumaho vhune ha tendelana na u ita bindu.
Ri tshi khou shumisana na vhafarisi vha zwa matshilisano, ro bvela phanḓa na u tandulula mafhungo a tshivhalo e a vha a zwithivheli zwa u sikwa ha mishumo.
Ḽaisentsi dza u shumisa maḓi, dzine ndi dza ndeme kha u tshimbidza mabulasi, mamaga na migodi, dzine kale dzo vha dzi tshi dzhia tshifhinga tshilapfu vhukuma u dzi tshimbidza, huṅwe zwi tshi ita na miṅwaha miṱanu.
Ri a kona u ḓivhadza uri ḽaisentsi dza u shumisa maḓi zwino dzi ḓo dzhia maḓuvha a 90 u ṋetshedzwa.
Zwo vha zwi tshi dzhia miṅwedzi u ṅwalisa khamphani.
Nga kha luvhanḓe lwa Bizportal, muthu zwazwino a nga kona u ṅwalisa khamphani nga ḓuvha ḽithihi, a ṅwalisa Tshikwama tsha Ndindakhombo ya Vhushayamushumo na Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe khathihi na u vula akhaunthu ya banngani.
Vhuimangalavha hashu ho tsitsikana nahone a vhu shumi zwavhuḓi.
Kha ṅwaha wonoyu, ri ḓo dzhena kha u vusuludza ho fhelelaho Vhuimangalavha ha Durban – hune ha vha tshiṱitshi tsha vhuraru tshihulwanesa tsha u tsitsa zwikhonthina kha Southern Hemisphere – u itela u fhungudza u lenga na u ḓurelwa.
Nḓila ya ndeme vhukuma ya u shela mulenzhe ine ra nga i ita kha nyaluwo ya zwa ikonomi yo katelaho ndi mveledziso ya zwikili zwo teaho na vhukoni.
Vhubindudzi vhune ra khou vhu ita zwino kha ECD na u thoma u guda u ṱavhanya tshikoloni zwi ḓo vha na mbuelo khulwane dza ikonomi kha miṅwaha ya fumbili i ḓaho – na u fhira.
Fhedzi hu na vhudzheneleli ha tshihaḓu vhune ra khou vhu ita zwazwino u itela u khwinisa ndeme na u tshimbilelana ha mvelelo dzashu dza pfunzo.
Ri khou bvelela kha u ḓivhadzwa ha modele wa kharikhuḽamu i sedzaho kha zwiraru, ine i khou kheluwa kha maitele a kale u ya kha pfunzo ya mishumo ya zwanḓa na ya thekhiniki.
Vhukoni ha tshivhalo ha u gudela mishumo ya zwanḓa na thekhiniki zwo no ḓi ḓivhadziwa zwikoloni zwa 550 na uri kha izwo zwa 67 zwa zwino zwi khou lingedza u ya kha buḓo ḽa zwa u guda zwikili zwa mushumo.
Ri khou fhaṱa magudedzi a ṱahe maswa a TVET ṋaṅwaha ngei, Sterkspruit, Aliwal North, Graaff Reinet na Ngungqushe ngei Kapa Vhubvaḓuvha, na ngei Umzimkhulu, Greytown, Msinga, Nongoma na Kwagqikazi ngei KwaZulu-Natal.
Nga kha thendelano ya mashango mavhili nga ha tshikoḽashipi tsha mutshudeni, ro saina na maṅwe mashango, na uri ri khou fhaṱa tshigwada nga zwiṱuku tsha vhaswa vhane vha ya mashangoni a nnḓa ṅwaha muṅwe na muṅwe u yo pfumbudzwa kha zwikili zwa ndeme.
Ro vhona mveledzwa ine hezwi zwi nga ita kha Mbekanyamushumo ya Vhupfumbudzi ha zwa Mishonga ha Nelson Mandela Fidel Castro ngei Cuba, ine yo no bveledza madokotela a zwa mishonga a 1 200 na uri vhaṅwe hafhu vha 640 vha khou lavhelelwa u ḓo ambara nga Nyendavhusiku 2020.
Hei mbekanyamushumo i tou vha vhuṱanzi vhu tshilaho kha havha vhalwelambofholowo vhavhili vhahulwane.
Mahoḽa ndo amba nga pulane dzashu dza u ṋetshedza khomphyutha dza dzithebuḽethe kha vhana vha tshikolo.
Maitele a u phakhela hedzi dzithebuḽethe a kati.
Ro ri ṅwana muṅwe na muṅwe wa miṅwaha ya 10 u tea u kona u vhala zwi no amba.
Mbekanyamushumo dzashu dza u vhala vha tshe vhaṱuku dzi khou thoma u vhilula.
Ṋaṅwaha, ri ḓo vha ri tshi khou ḓivhadza zwa khoudiṅi na dzirobothiki kha gireidi R u ya kha 3 kha zwikolo zwa 200, pulane i ya uri zwi vhe zwo swikelelwa tshoṱhe nga 2022 .
Ro dzhia tsheo ya u thoma Yunivesithi ntswa ya Saintsi na Vhuthomazwiswa ngei Ekurhuleni.
Ekurhuleni ndi yone ḓorobo khulwane i yoṱhe kha shango ḽashu ine a i na yunivesithi.
Hezwi zwi ḓo konisa uri vhaswa vha ḓorobo heyo khulwane vha pfumbudziwe kha zwa vhuthomazwiswa ha zwa thekhinoḽodzhi vhune ho no vha phanḓa u itela nḓowetshumo dza zwino na dza ḽa matshelo.
Vhubindudzi na nyaluwo zwi ṱoḓa vhupo ho tsireledzeaho, ho dzikaho nahone vhu si na vhugevhenga.
Tsha ndemesa, ndi zwa ndeme kha lutamo lwa vhathu vhashu vhoṱhe uri vha dzule fhethu hu re na vhutsireledzi, mulalo nahone vho ḓigeda.
Mbonalo ya mapholisa, vhupfumbudzi vhu shumaho na u shomedzwa ha zwiṱitshi zwa mapholisa lwa khwine ndi zwi ndeme kha riṋe.
Ndo dzhiela nzhele u fhindula kha thaidzo ye ya vha i tshi khou hulela ya zwigwada zwa zwigevhenga vhe vha vha vha tshi tzwonzwa tshelede u bva kha zwigwada zwa vha u fhaṱa na maṅwe mabindu.
Yunithi dzo khetheaho – dzi ṱanganyisaho Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) na Ndaulo ya Vhutshutshisi ha Lushaka – vho hwedzwa maanḓa a u lwa na hovhu vhugevhenga vhu khakhisaho zwa ikonomi.
U tikedza nyaluwo ya nḓowetshumo ya zwa vhuendelamashango, SAPS i ḓo engedza mbonalo yayo fhethu ho topolwaho hu kungaho vhaendelamashango.
I khou pfumbudza Vhuṱoli ha Tsireledzo ya Vhuendelamashango na uri i ḓo thoma vhukoni ha mapholisa ane a vha o lindela uri vha sedze kha u pholisa fhethu hu kungaho vhaendelamashango.
Yunithi dza u lwa na dzigennge dzi ḓo khwaṱhisedzwa, hu tshi khou dzhielwa nṱha Kapa Vhukovhela, Kapa Vhubvaḓuvha, Gauteng na Free State.
Zwi tshi tevhela u ambara ha vhapfumbudzwa vha mapholisa a 5. 000 mahoḽa, vhapfumbudzwa vhaswa vha mapholisa vha 7. 000 vho ṅwaliswa ṋaṅwaha u itela u khwaṱhisa vhupholisa hapo.
U itela u khwinisa tshileme tsha vhuṱoḓisisi zwaho na ho khetheaho kha SAPS, ri khou thoma Yunivesithi ya Vhufogisi ha Vhugevhenga ngei Hammanskraal.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Kha miṅwedzi ya rathi yo fhiraho, lushaka lwo itwa uri lu dzhie ḽiga – zwitshavhani, muvhusoni, kha vhadzulapo, zwigwada zwa vhurereli, vhulamukanyi na phalamennde – u fhelisa vilili ḽa khakhathi dzi itwaho nga vhanna vha tshi itela vhafumakadzi vha shango ḽashu.
Yo vha i tshi tou vha nyito yo ri ṱanganyisaho zwa vhukuma na u dovha ya vha phindulo nga u ḓiimisela nga maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
Nga kha u fhaṱa thendelano u ya kha vhadzulapo u itela u lwa na samba iḽi, ri ḓo kona u swikela zwinzhisa.
Fhedzi a tou vha mathomo a nndwa.
Ro thoma pulane ya nyito ya shishi na uri ro vhekanya R1.6 biḽioni u itela u tikedza hei pulane u swika mafheloni a ṅwaha uno wa muvhalelano.
Ho no swikelwa zwinzhi kha maṅwe masia.
Ri ḓo khwinisa Mulayo wa Khakhathi dza Miṱani u itela u tsireledza vhapondwa khwine na Mulayo wa Vhutshinyi ha zwa Vhudzekani u itela u hudza khethekanyo dza vhatshinyi vha zwa vhudzekani vhane madzina avho a tea u dzheniswa kha Ridzhisiṱara ya Lushaka ya Vhatshinyi ha vha zwa Vhudzekani, na uri ri ḓo phasisa mulayo u itela u konḓisa beiḽi na nyimele dza kugwevhele kha milandu ine ndi ya khakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu (GBV).).
A ri nga neti kha nndwa ya u lwa na tshanḓanguvhoni na zwa u dzhavhulwa ha muvhuso.
Ri tea u shuma roṱhe kha u tupula tshanḓanguvhoni na u khwaṱhisa mulayo u langaho.
Ri songo ṱoḓa kana ra badelisa tshelede ya tshanḓanguvhoni kana u dzhena kha zwiito zwa vhugevhenga.
Ri tea u alusa mvelele yashu ya u vhiga vhugevhenga musi ri tshi vhu vhona vhu tshi khou itiwa.
Hei nndwa ri nga i kunda arali fhedzi i tshi khou lwiwa nga lushaka lwoṱhe, arali ri nga fhaṱa thendelano vhukati ha miraḓo ya tshitshavha ya u lwa na hei khaedu kha zwiimiswa zwoṱhe.
Zwenezwoha, ri ṱanganedza mushumo wa u ṱanganelana ha muvhuso na tshigwada tsha vhane vha khou shuma kha vhadzulapo vha tshitshavha vhane vho fhiwa mushumo wa u bveledzisa tshiṱirathedzhi tsha u lwa na tshanḓanguvhoni tsha lushaka na pulane ya mashumisele, zwine zwi tsini na u fhedza luṱa holwu lwa mushumo walwo.
Ri khou pulana u rwela ṱari itshi tshiṱirathedzhi vhukati ha ṅwaha.
Khomishini ya Vhuṱoḓisisi ya Zondo ya u Dzhavhulwa ha Muvhuso i ḓo bvela phanḓa na mushumo wayo wa ndeme i na thikhedzo yoṱhe ya muvhuso na zwiṅwe zwiimiswa.
Ndo ṱanganedza zwidodombedzwa na muvhigo wo ṱanḓavhuwaho wa Khomishini ya Vhuṱoḓisisi ha Koporasi ya Vhubindudzi ya Tshitshavha.
Ndi ḓo ita uri i ye vhathuni khathihi na pulane ya u dzhia mawanwa na themendelo kha maḓuvha a si gathi a ḓaho.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Musi ri tshi khou dzudzanya zwine zwa vha zwa ndeme, musi ri tshi khou khwaṱhisa kha tshanduko dze ra ita, ri londa zwithu zwa ndeme zwa nyaluwo yo katelaho.
Kha SoNA yo fhiraho, ndo ri ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha vhubindudzi tshine tsha tikedza tshanduko ya zwiimiswa, nyaluwo na u sika mishumo.
Tshigwada tsha tshumiso ya Tshikwama tsha Themamveledziso tsho pendela mutevhe wa thandela dzo lugelaho u shuma na uri tsho no thoma mushumo wa u engedza vhubindudzi ha phuraivethe u ya kha sekithara dza themamveledziso ya tshitshavha nga zwiko zwa mbuelo.
Hezwi zwi katela masia a no nga vhudzulo ha vhagudi, vhudzulo ha vha wanaho masheleni a fhasi, vhubveledzi ha maḓi ho ḓiimisaho, matavhi a vhuendedzi ha mihwalo nga tshiporo, vhubveledzi vhuṱuku ha muḓagasi, themamveledziso nnzhi dza masipala, vhuphaḓaladzi ha burodobende.
Tshigwada tshi na thandela dzi re nḓilani dzi na khonadzeo ya vhubindudzi ha R700 biḽioni kha miṅwaha ya 10 i ḓaho, ho katelwa masheleni ane a ḓo ṋetshedzwa nga muvhuso na a sa bvi kha muvhuso.
Dzikhireini na dziṅwe tshomedzo dza tshitopana dze ra ṱulutshela u dzi vhona u ya kha shango ḽashu nga vhuphara zwazwino dzi ḓo dzulela u vhonala ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.
Mbekanyamushumo ya vhudzulo ha vha wanaho masheleni a fhasi i khou ḓa u fhaṱa nnḓu dza miṱa i wanaho masheleni a fhasi zwa zwino yo no swika kha vhuimo ha uri zwi shumiwe, zwine hu nga shumiswa masheleni a swikaho R9 biḽioni ya vhubindudzi ha phuraivethe kha u fhaṱa fuḽethe dza u hirisa dza 37 000.
Vhaswa vhane vha vha yunivesithi na magudedzini a TVET vho livhana na khaedu dza vhukuma dza madzulo.
Vhaṅwe a vha na na fhethu ha u eḓela musi ḽekitshara dzavho dzi tshi fhela zwine zwi vha ita uri vha mbo ḓi eḓela dziḽaiburari.
Ri khou ya u shumisa masheleni a linganaho R64 biḽioni kha miṅwaha ine ya khou ḓa kha madzulo a matshudeni na uri hu ḓo dovha ha shumiswa iṅwe R64 biḽioni ya kha vhubindudzi ha phuraivethe.
Hedzi thandela dza u fhaṱa dzo lugela u thoma.
Ndi kale ri tshi khou amba nga ha Damu ḽa Umzimvubu ngei Kapa Vhubvaḓuvha lwa miṅwaha i toḓaho u swika ya fumi, hu sa tou vha na zwinzhi zwine ra nga sumba zwo no itwaho.
Ro ḓiimisela u fhenya khaedu dza masheleni na dziṅwe vho dzine dzo fareledza mvelaphanḓa dzine dzo vha dzi tshi khou kundisa vhathu vha vhupo uvhu tshiko tsha ndeme tshi ngaho itshi.
U itiwa ha bada ho no thoma fhethu afha, na uri hu si kale ndi ḓo vha ndi tshi khou dalela vhupo uvhu u vhona uri ri dzhie mushumo uyu u ye phanḓa.
Ri khou rwela ṱari Tshikwama tsha Ndingano ya Vhuendelamashango ṋaṅwaha u karusa tshanduko ya Vhuendelamashango.
Mahoḽa, ndo humbela lushaka uri vha ḓibaḓekanye na nṋe kha u humbula nga ha ḓorobo khulwane ntswa ya vhuḓi, ḓorobo khulwane yo fhaṱwaho nga murahu ha muvhuso wa tshiṱalula ine ya ḓo takuwa u itela u shandula zwa matshilisano na zwa ikonomi ya kuolelwe kwa kudzulele kwa muvhuso wa tshiṱalula.
Ḓorobo khulwane ntswa ya vhuḓi i khou fhaṱiwa Lanseria, hune vhathu vha linganaho 350,000 u ya kha 500,000 vha ḓo vha tshi khou vhidza hafha hayani kha miṅwaha ya fumi i ḓaho.
Maitele a khou rangwa phanḓa nga Ofisi ya Themamveledziso na Vhubindudzi kha Ofisi ya Muphuresidennde khathihi na mivhuso ya mavundu ya Gauteng na Devhula Vhukovhela, vha tshi khou shumisana na ḓorobo khulwane dza Johannesburg, Tshwane na Madibeng.
Ri tshi khou shumisana na zwiimiswa zwa mveledziso ya masheleni, ro vhekanya maitele a vhuthomazwiswa ane a ḓo lambedza soredzhi nnzhi, muḓagasi, maḓi, themamveledziso ya didzhithaḽa na dzibada dzine dza vha mutheo wa ḓorobo khulwane ntswa.
A i nga ḓo tou vha ya manakanaka na u lugela 5G fhedzi, fhedzi i ḓo vha yone ine ha ḓo kopiwa khayo zwa themamveledziso dzo kunaho kha dzhango na kha dzitshaka.
Ri ḓo vha ri tshi khou lingedza tshiṅwe tshikolobulasi hafhu na mbekanyamushumo ya dzibada mahayani hune zwipiḓa zwa bada zwiṋa zwi linganaho 50 km tshiṅwe na tshiṅwe tshi ḓo vha tshi tshi khou shumiwa u itela u wana tshenzhemo kha zwipiḓa zwo fhambanaho shangoni.
Vhurangeli uvhu vhu ḓo vhona uri hu vhe na thandululo dzine dza fhungudzela Muvhuso u ḓurelwa, u fhirisela zwikili zwine zwa vhuedza na khonadzeo ya nṱha ya u sika mishumo lu vhonalaho u fhirisa maitele o ḓoweleaho a u ita dzibada.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Ro livhana na vilili ḽa vhushayamishumo ha vhaswa.
Kha vhathu vhaswa vha 1.2 miḽioni vhane vha dzhena mishumoni ṅwaha muṅwe na muṅwe, vha toḓaho u swika mbili tshararu vha dzula vha nnḓa kha u tholwa, pfunzo kana vhupfumbudzi.
Tshivhalo tshi toḓaho u fhira hafu ya vhathu vhaswa vhoṱhe a vha shumi. Heḽi ndi vilili.
Ri tea u ita uri heḽi shango ḽi shumele vhathu vhaswa, u itela uri vha shumele shango ḽashu.
Thandululo ya heḽi vilili ndi u shumisa maitele mavhili u wana tshipikwa tshithihi – ri tea u sika zwikhala zwine vhaswa vha ḓo tholiwa na u ḓithola.
Nga ha u tholiwa ha vhaswa, u bva ṋamusi, ri ḓo thoma u vhona uri nyito dza vhuvhekanyandeme dza rathi dzi khou thoma u shuma u ya kha miṅwaha i fhiraho miṱanu nga kha – Vhudzheneleli ha kha zwa Mishumo ya Vhaswa kha Ofisi ya Muphuresidennde.
Tsha u thoma, ri khou sikela nḓila vhaswa u ya kha ikonomi.
Ri khou ḓa na thandululo dza vhuthomazwiswa dza nṱha u itela u swikela vhathu vhaswa hune vha vha hone – nga inthanethe, luṱingo na nga kha muthu nga tshivhili.
Hezwi zwi ḓo vha tendela uri vha wane thikhedzo i shumaho, mafhungo na vhupfumbudzi ha u lugela mushumo u itela u engedza u kona u tholea havho na u ḓi vhambedza na zwikhala.
U thoma ṅwedzi uno, ri khou rwela ṱari fhethu huṱanu kha mavundu hune ra ḓo tshenzhema nga modeḽe une wa ḓo aluwa u ya kha vhuṱumani ha lushaka u itela u swikela miḽioni tharu dza vhathu vhaswa nga tshaneḽe nnzhi dzo fhambanaho.
Hezwi zwi ḓo vha tendela uri vha wane thikhedzo i shumaho, mafhungo na vhupfumbudzi ha u lugela mushumo u itela u engedza u kona u tholea havho na u ḓi vhambedza na zwikhala.
Tsha vhuvhili, ri khou shuma u bva fhasi u shandukisa nḓila ine ra khou lugisela vhathu vhaswa u itela mishumo kha ḽa matshelo, nga u ṋekedza khoso dziṅwe dzo teaho dza zwikili zwine vhatholi vha ṱoḓa kha sekhithara dzine dza khou aluwa nga tshifhinga tshipfufhi.
Tsha vhuraru, ri khou bveledza nḓila ntswa dza vhuthomazwiswa u itela u tikedza vhaswa kha zwa mabindu na u ḓishuma. .
Tsha vhuṋa, ri khou alusa Tshumelo dza Vhuthola Vhaswa na u shuma na magudedzi a TVET na sekhithara dza phuraivethe u itela uri vhagudi vhanzhi vha wane tshenzhemo ya u tou shuma mishumoni u itela u khunyeledza vhupfumbudzi havho.
Tsha vhuṱanu, ri khou thoma vhufarisani ha u tou thoma ha Mbekanyamushumo ya Tshumelo ya Vhaswa kha Ofisi ya Muphuresidennde ine ya ḓo hoṋolola zhendedzi ḽa vhaswa na u ṋetshedza zwikhala zwavho u itela uri vha hole ngeno vha tshi khou shela mulenzhe kha u fhaṱa lushaka.
Tsha u fhedzisela, ri ḓo ranga phanḓa vhurangeli ha u tholwa ha vhaswa vhune vhu ḓo lambedzwa nga u vhetshela thungo 1% ya mugaganyagwama u itela u shumana na u shaea ha mushumo ha vhaswa hune tshikalo tshi nṱhesa.
Hezwi zwi ḓo vha u temelela u bva nṱha kha mugaganyagwama, zwine zwa ḓo ṱoḓa uri ri ḓihunge thumbu nga luzwa na u dovha ra livhisa tshomedzo dzashu kha u tandulula vilili ḽa lushaka na u shaea ha mishumo kha vhaswa.
Minisiṱa wa Gwama vha ḓo dzhiela nṱha vhurangeli uvhu na uri vha ḓo ṋetshedza zwidodombedzwa zwiṅwe musi vha tshi ṋetshedza Tshitatamende tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha u ya mafheloni a ṅwaha ṋaṅwaha.
Hedzi nyito dza rathi dzi ḓo vhona uri muswa muṅwe na muṅwe shangoni ḽashu u na fhethu ha u ya, uri fulufulu na vhukoni havho zwi shumiswe, na uri vha kone u shela mulenzhe kha nyaluwo ya zwitshavhani zwa havho na shangoni ḽavho.
Sa tshipiḓa tsha vhudzheneleli, Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Vhaswa ḽa Lushaka na Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku zwi ḓo ṋetshedza gavhelo ḽa ndambedzo na thikhedzo ya bindu kha vhoramabindu vha vhaswa vha 1. 000 uri vha ḓe vha vhe na riṋe kha maḓuvha a 100 a ḓaho – u thoma matshelo.
Ro ramba vhararu vha avha vhoramabindu vha vhaswa uri vha vhe na riṋe madekwana haya: Siyabonga Tiwana, Sibusiso Mahone na Tholakele Nkosi.
Vhone na vhaṅwe vha no nga vhone vha khou tama u sumbedzisa uri, arali vho ṋetshedzwa thikhedzo yo teaho, vhaswa vha nga ḓisikela zwikhala zwavho.
Havha vhoramabindu vhararu vhaṱuku vha tshipiḓa tsha mbekanyamushumo khulwane ine ya dovha ya vha na vhuḓifhimi vhuhulwane ha u thusa vhoramabindu vha vhaswa vha 100. 000 kha miṅwaha miraru i ḓaho u swikela u pfumbudziwa ha zwikili zwa mabindu, ndambedzo na zwa u vha leludzela u swikela mimaraga.
U manḓafhadziwa ha vhafumakadzi ndi zwa ndeme kha nyaluwo ya ikonomi yo katelaho.
Ri khou thoma luvhanḓe lwa SheTradesZA u thusa mabindu a vhafumakadzi u shela mulenzhe kha mutevhe wa zwirengiswa ḽifhasini na kha mimaraga.
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo i khou sedza kha R10 biḽioni ya vhuṋe na ndambedzo nga vhafarisi vhane vha vha vho sedza kha mabindu a u manḓafhadza mabindu a vhafumakadzi.
U itela u sika mimaraga mihulwane ya mabindu maṱuku, ri khou pulana u ḓo ṋanga zwibveledzwa zwa 1. 000 zwi no bveledzwa fhano hayani zwine zwi tea u rengiwa nga Mabindu Maṱuku, a Vhukati na Mahulwane.
Mulayotibe wa Thengiselano u ḓo iswa Phalamenndeni hu si kale sa tshipiḓa tsha vhuḓidini hashu ha u manḓafhadza vharema na mabindu a khou bvelelaho khathihi na u alusa tshandukiso ya zwa ikonomi nga huhulu.
Ṋaṅwaha, ri khwaṱhisa ṱhuṱhuwedzo ya vhubindudzi hashu nga u thomiwa ha nyaluso ya vhubindudzi ho ṱanganelaho na u tshimbidza vhukoni zwi khou anḓanyiwaho u bva kha Ofisi ya Muphuresidennde.
Ri ḓo fara Khoniferentsi yashu ya vhuraru ya Vhubindudzi Afrika Tshipembe nga Lara u itela u vusuludza u thoma u shumiswa ha vhuḓivhofhi he ha itwa tshifhinga tsho fhiraho khathihi na u dovha u kuvhanganya vhuṅwe vhubindudzi nga huswa.
Kha Khoniferentsi yashu ya vhuvhili ya Vhubindudzi Afrika Tshipembe mahoḽa, khamphani dzi fhiraho 70 dzo ḓivhofha u ita vhubindudzi ha R364 biḽioni kha nḓowetshumo dzine dzo fhambana sa vhubveledzi vhu re phanḓa, u bveledzwa ha zwiḽiwa na zwinwiwa u bva kha mitshelo. Miroho na ṋama, themamveledziso, zwa migodi, tshumelo, vhuendelamashango na zwa vhufaravhaeni.
Kha miṅwaha mivhili ya u thoma ṱhuṱhuwedzo yashu ya maṱaṱa a vhubindudzi, ro kuvhanganya R664 biḽioni nga kha vhubindudzi ha u ḓivhofha, vhune vhu fhira hafu ya tshipikwa tshashu tsha miṅwaha miṱanu tsha R1.2 thiriḽioni.
Tsha ndemesa, hovhu vhubindudzi vhu khou ita tshanduko ya vhukuma.
U swika zwino, thandela dza ndeme ya vhubindudzi ha R9 biḽioni dzo no fhela na uri thandela dza 27 dza ndeme i fhiraho R250 biḽioni dzi kha luṱa lwa tshumiso, nahone nnzhi dzi kha ḓi tevhelea kha ṅwaha uno.
Ndo dalela mamaga maswa ane a kha ḓi tou bva u fhaṱiwa ane ha magiwa dzismart founu, na fhethu ho engedzedzwaho u itela u maga goloi nnzhi, nda dovha nda tshimbila buseni ḽa hune ha khou fhaṱiwa phakhani dza vhaḓisedzi.
Ro ya fhethu hune ha khou vulwa zwiimiswa zwa u bveledza zwithu u bva kha dzikhebulu u ya kha zwishumiswa zwa vhafumakadzi, u bva kha mathaela u ya kha zwiḽiwa.
Ro no ita mvelaphanḓa ya ndeme kha u pendela na u thoma u shuma nga pulane khulwane kha zwipiḓa zwihulwane zwa ndeme kha ikonomi yashu.
Pulane hedzi khulwane dzi ṱanganya muvhuso, vhashumi na mabindu u bveledza maga a shumaho u dzinginya nyaluwo kha ḽevele ya sekhithara na uri muraḓo muṅwe na muṅwe u khou shela mulenzhe kha u ita uri zwi shume.
Ndivhuwo nga huhulu kha Pulane Khulwane ya Vhumagagoloi, ro rengisa goloi u ya kha ḽifhasi ḽoṱhe mahoḽa u fhirisa zwifhinga zwo fhiraho, zwine zwi sikela mishumo vhaswa ngei Kapa Vhubvaḓuvha na KwaZulu-Natal.
Ro rwela ṱari tshiko tshiswa tsha zounu ya zwa ikonomi yo khetheaho ya zwa dzigoloi ngei Tshwane, tshine tshi ḓo engedza vhubveledzi na zwibveledzwa zwa khethekanyo dzapo.
Pulane Khulwane ya Zwiambaro na Malabi, ye ya sainiwa mahoḽa, i khou sedza kha u sika mishumo miswa ya 121.000 kha sekhithara ya zwienda na zwiambaro na malabi kha miṅwaha ya fumi i ḓaho.
Zwi katela u ḓivhofha nga mavhengele a u renga zwithu zwo bveledzwaho fhano hayani, nga vhabveledzi u itela u bindudza na u tikedza tshanduko, na nga vhashumi u itela u bveledza zwiimiswa zwa u ambela vhashumi zwine zwi alusa u ṱavhanya ha vhubveledzi.
Kha tshipiḓa tshawo, muvhuso wo no thoma u shuma nga fulufulu kha u lwa na thundu dzi ṱunḓwaho nnḓa zwi siho mulayoni, hune wo no dzhia zwikhonthina dzi ṱoḓaho u lingana 400 dzine rasithi dzadzo dzo vha dzo ṅwalwa tshelede ya fhasi kha kotara ya u fhedzisela ya 2019.
Suthu ye nda i ambara ṋamusi, u nga mahoḽa, yo rungwa nga u ḓihudza fhano Afrika Tshipembe nga vhashumi. Ndi tama u ṱuṱuwedza roṱhe uri ri renge zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe.
Ro khunyeledza Pulane Khulwane ya Dzikhuhu u itela u tikedza vha vhufuwi ha khuhu na vhabveledzi, na uri zwi ḓo vhulunga mishumo ya 54.000 ngeno hu tshi khou sikwa mishumo miswa.
Nḓowetshumo zwazwino yo sedza kha nyaluwo, vhubveledzi vhuhulwane na vhuṅwe vhubindudzi.
Ri ḓo ri hu sa athu fhela vhege mbili, ra vhea nzudzanyululo ya mithelo miswa ya u renga khuhu nnḓa u itela u tikedza nḓowetshumo yapo.
Ro bveledza pulane na vhorabulasi na vhashumisi vha nḓowetshumo u tsireledza mishumo kha nḓowetshumo ya swigiri na uri ri ḓo pendela Pulane Khulwane ya Swigiri hu sa athu fhela vhege dza rathi, na u lavhelela Pulane khulwane ya Dzitsimbi uri i pendelwe kha miṅwedzi ya rathi i ḓaho.
Milayo miswa yo anḓadzwaho kha Gazethe ya Muvhuso, yo thoma u shuma ṋamusi, i ḓo konisa tsedzuluso na u dzhia maga kha u lwa na u tambudzwa ha maanḓa a murengi na khethululo ya mutengo.
Hezwi zwi ḓo thusa u ladzela mudavhi na vhoramabindu vhaṱuku na vhane vha khou bvelela.
Zwivhudziswa zwa maraga nga ha tshumelo dza data, maraga wa vhengele ḽa gurosari na ndondolo ya mutakalo zwi ṋetshedza mutheo u itela maga a u fhungudza u ḓurelwa kha vharengi na uri zwi ita uri hedzi sekhithara dzi vhe na muṱaṱisano muhulwane.
Vha ndaulo ya muṱaṱisano zwazwino vha khou shuma kha u wana thandululo na vhashumisi vhahulwane vha ṱhingothendeleki u itela u wana u fhungudzelwa huhulwane ha mitengo ya data kha dzoṱhe mbunda dzi badelelwaho phanḓa, luafhulelo luṅwe kha miṱa ya miholo ya fhasi, na u ṋetshedziwa data ya mahala ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe khathihi na tswikelo ya fhedzi kha webusaithi dza zwa pfunzo na dziṅwe dza zwi takadzaho vhathu.
Heḽi ndi ḽiga ḽa ndeme kha u khwinisa matshilo, u ḓisa vhathu kha ikonomi ya didzhithala khathihi na u ṱuṱuwedza bindu nga inthanethe.
Ikonomi ya didzhithala i ḓo ḓi aluwa i tshi vha tshiṱuṱuwedzi tsha nyaluwo na u sika mishumo.
Khomishini ya Ofisi ya Muphuresidennde kha Tshanduko ya Vhuṋa ya Vhubveledzi kha zwa Nḓowetshumo yo ita themendelo dzo ṱanḓavhuwaho dzine dzi ṱoḓa u kwama tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha ikonomi na zwiṅwe zwipiḓa zwa matshilo ashu.
Muvhigo wa khomishini u ri ṋetshedza zwishumiswa u itela uri ri bvise mbuelo dza vhuḓisa kha hedzi tshanduko dza thekhinoḽodzhi.
Ndaela ya ndeme u itela u bvelela ha ikonomi ya didzhithala ndi u vha hone ha tshipekithiramu tshine tsha vha ṱhoḓea u itela u navhisa tswikelo na u fulufhelea ha burodobende.
Mulangi, Ndaulo ya Vhudavhidzani yo Ḓiimisaho ya Afrika Tshipembe, yo thoma u fhedzisa zwa ḽaisentsi ya tshipekithiramu tsha ṱhoḓea ya nṱha u itela nḓowetshumo nga kha okusheni hu sa thu fhela ṅwaha wa 2020.
Nga nṱhani ha ṱhoḓea dziṅwe, u ḽaisentsiwa ha Wireless Open Access Network (WOAN) hu na khonadzeo ya uri hu nga fhedziwa vhukati ha ṅwaha u ḓaho.
Vhulimi ndi tshiṅwe tsha nḓowetshumo ine ya vha na khonadzeo khulwane ya nyaluwo.
Ṋaṅwaha, ri khou thoma u shumisa themendelo dza ndeme dza Phanele ya Vhueletshedzi ya Ofisi ya Muphuresidennde kha Mbuedzedzo ya Mavu na Vhulimi u ṱavhanyisa zwa u ṋetshedza mavu, u engedza vhubveledzi ha zwa zwiliṅwa khathihi na u shandukisa nḓowetshumo.
Muvhuso wo dzula wo luga – zwi tshi tevhela u pendelwa ha maitele a Phalamennde a u khwinisa tshiteṅwa 25 tsha Mulayotewa – u ḓivhadza Mulayotibe wa u Dzhiulula une wa tandula nyimele dzine u dzhiululwa ha mavu hu si na ndiliso ha ḓo tendeliswa zwone.
U swika zwino, ro no vhofholola mavu a muvhuso a hekithara dzi swikaho 44.000 u itela u lifha mbilo dza mbuedzedzo ya mavu, na uri ṋaṅwaha ri ḓo vhofholola mavu a muvhuso a hekithara dza 700.000 u itela zwibveledzwa zwa vhulimi.
Ri khou dzhiela nṱha vhaswa, vhafumakadzi na vhathu vha re na vhuholefhali khathihi na havho vhe vha vha vha tshi khou ḓi lima kha mavu a tshitshavha vhane vho lugela u engedza mashumele avho u itela u pfumbudziwa na u kovheliwa mavu.
Mbekanyamaitele ntswa ya u ṋanga muvhuelwa i katela vhupfumbudzi ha khombekhombe ha vhoṱhe vhane vha na vha vhavhuelwa phanḓa ha musi vha tshi nga fhiwa mavu.
Nga nṱhani ha gomelelo kha vhunzhi ha zwipiḓa zwa shango, vhalimi vhanzhi vho xelelwa nga zwiliṅwa na zwifuwo na uri vhashumi vhanzhi vho xelelwa nga mishumo na nḓila dza u ḓitshidza.
Ri tshi khou shumisana na Khoro ya Vhuṱoḓisisi ha zwa Vhulimi na zwiṅwe zwiimiswa zwa zwa vhulimi na vhuṱoḓisisi, ro bveledza zwiṱirathedzhi zwa u fhungudza gomelelo zwine zwi sedza kha u bveledza mbeu ine ya konḓelela, u ṱavha na u vhulunga furu, u ṱahula tsheṋe ya zwimela khathihi na zwiṱirathedzhi zwa vhulanguli u itela u thivhela mikumbuluwo ya mavu.
Ṋaṅwaha ri ḓo vula na u langa mashumisele a zwibveledzwa zwa hemp u itela u rengisa, u itela u ṋetshedza zwikhala vhalimela u ḓishumisela; na u ḓa na mbekanyamaitele ya mashumisele a zwibveledzwa zwa khanabasi u itela zwa mishonga, u fhaṱa hei nḓowetshumo zwi elana na maitele a ḽifhasi.
Maga a ndaulo a ḓo ḓivhadzwa nga minisiṱa dzo teaho.
Ṱhoḓea ya ndeme kha nyaluwo na mveledziso ndi lushaka lwo takalaho lwa dovha lwa beba , lu tshi kona u swikela ndondola mutakalo ya ndeme nahone i swikeleleaho.
Ro dzhiela nṱha thikhedzo nga fulufulu nga maAfrika Tshipembe nga zwifhinga zwa vhupfiwa ha nnyi na nnyi nga ha Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka (NHI), na uri hu khou vhekanywa nḓila dza uri i thome u shuma ho no fhela maitele ane a tea u tevhelwa a Phalamenndeni.
Hu tshi khou lugiselwa NHI, ro no ṅwalisa vhathu vha fhiraho 44 miḽioni kiḽiniki dzi fhiraho 3.000 kha Sisiṱeme ya u Ṅwaliswa ha Mutakalo wa Mulwadze nga zwa elekiṱhironiki, na uri hei sisiṱeme i khou thoma u shumiswa zwibadela.
Ndo thoma Tshigwada tsha u Shuma nga ha Vhuholefhali Ofisini ya Muphuresidennde u itela uri vha eletshedze ofisi yanga nga ha maga a u alusa u manḓafhadzwa ha vhathu vha re na vhuholefhali nga ha pulane dza muvhuso, mugaganyagwama na u vhona uri mbekanyamushumo dzi khou shuma.
Nga murahu ha u dzhielwa nṱha Luambo lwa Zwiga lwa Afrika Tshipembe nga Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo nga 2018 sa luambo lwa hayani na themendelo nga Khomiti ya Mvusuludzo ya zwa Ndayotewa nga Phalamennde zwa uri lu vhe luambo lwa tshiofisi lwa vhu12, ri na fulufhelo zwazwino uri ri khou ya u vhina fhungo iḽi.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Mathomoni a vhege hei, ndo vhuya u bva Addis Ababa ngei Ethiopia, he Afrika Tshipembe ḽa dzhia vhuimo haḽo ha Vhudzulatshidulo ha Mbumbano ya Afrika (AU) ya 2020.
Ri khou dzhia hovhu vhuḓifhinduleli nga tshifhinga tsha ndeme kha dzhango ḽashu.
Ṋaṅwaha, Fhethu ha Mbambadzo ya Mahala kha Dzhango ḽa Afrika (AfCFTA) hu ḓo thoma u shuma.
Ndi tshifhinga tshashu sa vhathu vha dzhango, u vhona uri ri khou ita uri miḽoro ya vhokhotsi vha tumbuli vha vhuthihi ha Afrika vhu khou shuma.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha Ṋemuṱa wa Samithi ya AU ya zwi songo Ḓoweleaho naṅwaha nga Shundunthule u itela u pendela zwidodombedzwa zwa thendelano ya Mbambadzo ya Mahala phanḓa ha musi i tshi thoma u shuma nga ḽa 1 Fulwana 2020.
Hafha ri ḓo pendela milayo ine ya ṱanḓavhudza uri tshibveledzwa tsho ‘Itwaho Afrika’ ndi mini, mutevhe wa mithelo ine ya ḓo tsitswa u ya kha gumba kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, khathihi na tshumelo dza dzisekithara dzine dza ḓo vuliwa u ya kha dzhango ḽoṱhe.
Kha vha ntendele uri ndi dzhie tshifhinga hetshi u fhululedza muṅwe mufunashango nga riṋe, Vho Wamkele Mene, vhe mafheloni a vhege hei yo fhiraho, vha nangiwa u vha Muṅwaleli Dzhenerala wa AfCFTA, na u vha fulufhedzisa thikhedzo yashu yoṱhe musi vha tshi yo dzhia hovhu vhuḓifhinduleli vhune ha vha khaedu na ḓivhazwakale.
Zwo ralo, Afrika Tshipembe, ḽi dzhiela nṱha u manḓafhadzwa lwa ikonomi ha vhafumakadzi vha Afrika lwa tshifhinga tsha musi ḽi tshi khou Rangaphanḓa AU, ḽi tshi khou shuma na mashango oṱhe ane a vha miraḓo kha maga a u alusa u katelwa kha thengiselano na nzudzanyo dza mbambadzo dzine dza vha dzi tshi khou sedza kha vhafumakadzi.
Ṱhoho dza Mashango a AU vho fulufhedzisa thikhedzo u itela maga a u fhelisa GBV kha dzhango, na uri vha ḓo shuma kha u ṱanganedza Thendelano ya AU ya nga ha u Lwa na Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi kha tshifhinga hetshi hoyu ṅwaha.
Nga kha African Peer Review Mechanism, Afrika Tshipembe ḽi ḓo shuma na maṅwe mashango u alusa mavhusele a vhuḓi na dimokirasi.
Ri ḓo shumisa nḓila dzoṱhe dzine ra vha nadzo - ho katelwa vhufaramuraḓo ha Khoro ya Vhutsireledzi ha UN – u itela u alusa mulalo na vhutsireledzi kha dzhango.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Tshiṅwe na tshiṅwe tshine ra ita tshi tea u khwaṱhiswa nga u tshi shumisa nga nḓila ine tsha shuma.
Ndi zwe ngazwo ra bveledza DDM, maitele o fhambanaho na maṅwe ane a kwama matshilisano a zwitshavha kha tshiṱiriki tshiṅwe na tshiṅwe u itela uri ri ḓo hoṋolola mveledziso na zwikhala zwa ikonomi.
I fhaṱa vhukoni ha Shango hune ho no kwashekanesa.
Nga SoNA nga Luhuhi 2019, ndo amba nga mishumo yo dzhaesaho miṱanu mihulwane ya tshifhinga tshenetsho, ine zwihulwane ho vha hu ṱhoḓea ya u khwaṱhisedza vhukoni ha Shango kha u tandulula ṱhoḓea dza vhathu.
Mishumo ya tshivhalo ya ndeme yo fhambanaho i khou itiwa u ya hoṱhe kha muvhuso u itela u khwaṱhisedza vhukoni kha muvhuso wapo, sa ḽone davhi ḽa tsinisa na vhathu, u swikela mushumo wawo wa mveledziso ya u wana nḓila dzo teaho u itela u swikela ṱhoḓea dza zwa matshilisano, ikonomi na zwa madzanga zwitshavhani khathihi na u khwinisa ndeme ya matshilo avho.
Muvhuso wa vundu na wa lushaka i ḓo ita luvhili u lwisa u tikedza na u khwaṱhisa vhukoni ha mimasipala sa zwine zwa lavhelelwa u ya nga Tshiteṅwa 154 tsha Mulayotewa na u ṋetshedza vhuṱoli khathihi na u tikedza mimasipala.
Ndi musi fhedzi thikhedzo yo vhekanyaho i tshi kundelwa hune khorondangi ya vundu kana muvhuso wa Lushaka u tshi ḓo shumisa Tshiteṅwa 139 u dzhenelela kha u khwaṱhisa muvhuso wapo.
Zwazwino hu na mimasipala ya 40 shangoni ine yo no vha kha tshiimo tshine hu khou tea u dzhenelelwa.
Maga ane a ḓo dzhiiwa a ḓo tendelana na zwipikwa zwa modele muswa wa mveledziso une wa dovha wa sedza kha zwiṱiriki, u lwisaho kha mashumele a ṱhanganyo u ya kha nḓisedzo ya tshumelo.
Vhadzulapo vha Masipala wa Mamusa ngei Devhula Vhukovhela vho no ṱanziela aya mashumele nga nyito, he DDM ya shumiseswa kha u kunakisa fhethu hu laṱelwaho malaṱwa zwi siho mulayoni, u vusuludza zwiṱitshi zwa u bommba maḓi u imisa soredzhi dzine dza khou shulutshela zwiṱaraṱani, u fhaṱa dzibada na u adza phaiphi dza maḓi, khathihi na u ṋetshedza maḓi na mabunga zwikoloni zwapo.
Ṋaṅwaha ro ḓi imisela u tatamudza DDM u ya kha zwiṱiriki zwiswa zwa 23, ri tshi khou tswela u bva kha ngudo dza u edzisa u bva zwiṱiriki zwiraru – Masipala wa Tshiṱiriki wa OR Tambo, Ethekwini na Masipala wa Tshiṱiriki wa Waterberg.
U khwaṱhisedza vhukoni ha Shango na u alusa vhuḓifhinduleli, ndi ḓo vha ndi tshi khou saina thendelano dza mashumele na Minisiṱa dzoṱhe hu sa athu fhela ṅwedzi hoyu.
Hedzi thendelano – dzine dzo sedza kha zwipikwa zwo vheiwaho kha Muhanga wa Tshiṱirathedzhi – tsha Themo ya Vhukati ha Ṅwaha – dzi ḓo ḓivhadzwa u itela uri vhathu vha Afrika Tshipembe vha kone u vhona uri avho vhe vha vha khetha vha na vhuḓifhinduleli.
Ri vhona idzi thendelano dza mashumele dzi thikho dza mvelele ntswa ya u shuma zwi khagala na vhuḓifhinduleli, hune havho vho fhiwaho vhuḓifhinduleli ha u vha shumela – hu nga vha hu u vha vhafaraofisi kana vhashumi vha muvhuso – vha ite zwine vho lavhelelwa u zwi ita.
Ndi mvelele ine tshanḓanguvhoni, tshiḓivhano na u imelelana a zwi nga konḓelelwi, na uri hu ḓo dzhielwa vhukando avho vhane vha shumisa maanḓa nga nḓila i si yone kana u tswa masheleni a tshi tshavha.
U bva tshe nda fara ofisi, ro no fhaṱa vhukoni kha Ofisi ya Muphuresidennde na huṅwe kha Muvhuso u itela u ṱavhanyisa mvelaphanḓa i re kha mutevhe u re khagala wa zwine zwa khou tea u ṱavhanya u shandukiswa.
Ro thoma Ofisi ya Vhulanguli ha Thandela, Yunithi ya Vhubindudzi na Themamveledziso khathihi na Tshumelo dza Ṱhoḓisiso na Mbekanyamaitele u itela u amba nga ha zwithivheli kha tshanduko na khwiniso ya nḓisedzo ya muvhuso.
Hedzi yunithi dzi khou shuma tsinisa na Khomishini ya Vhuvhekanyi ha Themamveledziso kha Ofisi ya Muphuresidennde, InvestSA na Tshigwada tsho hwedzwaho Mushumo wa u Leludza u Dzhena kha zwa Mabindu u bvisa zwithivheli kha u bindudza na nyaluwo u itela u vhona uri muvhuso u khou sumbedzisa mvelaphanḓa ine ya vhonala nga u ṱavhanya.
Nga tshomedzo dzo teaho na vhashumi vha re na vhukoni zwine muvhuso wa vha nazwo zwino, ri ḓo sedzesa kha tshanduko dzo dzhaesaho ra ṱhaḓula hune zwa vha zwo tea u itela uri ri vhone uri zwi khou itiwa.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Ri ḓi wana ri kha tshifhinga tshi lemelaho kha ḓivhazwakale yashu.
Ndi tshifhinga tsha vhuleme vhuhulu na u kanakana, fhedziha, tsha dovha tsha vha tshifhinga tsho hwalaho zwikhala zwihulwane.
Kha miṅwaha mivhili yo fhiraho, ro shuma roṱhe u fhaṱa mutheo u itela mvelaphanḓa.
Zwazwino ndi tshifhinga tsha u fhaṱa kha wonoyo mutheo, u farana, u shuma, u konḓelela.
A ri nga laṱeli vhumatshelo hashu kha u kanakana, u hanganea, kana u khethekana kana kha avho vhane vha dzulela u hanedzana na mushumo une wa khou itiwa u itela u khwinisa matshilo a vhathu vhashu.
Ri ḓo bvela phanḓa na u hwenya ri tshi ya u khwinisa matshilo a vhathu vhashu.
Ri ḓo kuvhatedza tshanduko.
Ri ḓo pembelela vhutshilo.
A ri nga ofhi tshithu.
Musi ri tshi khou ralo, ri ḓo humbula mitala ya ṱhuṱhuwedzo nga muṅwe wa vhaimbi vha Afrika Tshipembe vhe vha vha vha tshi huliswa vhukuma, khotsi Vho Joseph Shabalala, mutumbuli wa Ladysmith Black Mambazo, ri tshi khou lila u ri sia havho vhege yeneyi.
Naho lwo ṅwalwa nga tshifhinga tsho fhambanaho na tshino, maipfi avho a kha ḓi amba ngoho na zwino:
Ri nga vha ro livhana na thavha khulu,
,Ri tea u wela maḓanzhe o konḓaho,
Ri tea u dzhia vhuimo hashu kha ḓivhazwakale,
Na uri ri tshile ri na tshirunzi,
Musi ri tshi khou gonya ro livha hune ra khou ya
.” Ṅwaha muswa wo thoma.”
Ndi a livhuwa.
