Kha muṱangano wayo nga Ḽavhuraru, ḽa 15 Ṱhafamuhwe 2023, Khabinethe yo ṱanganedza miraḓo yayo miswa ine ya kha ḓi tou bva u tholwa khathihi na u vha tamela mashudu kha vhuḓifhinduleli havho vhuswa, nahone yo dovha hafhu ya ombedzela ṱhoḓea ya uri Khabinethe nga u angaredza, i tea u thoma u bveledza zwipikwa zwa muvhuso nga u ṱavhanya.
A. Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Muḓagasi
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Tshikwama tsha u Kuvhanganya Zwiko (RMF) nga Minisṱa vha Muḓagasi ngomu Ofisini ya Phresidennde, Dokotela Vho Kgosientsho Ramokgopa. Tshumisano iyi ya vhukati ha muvhuso na dzangano ḽa Vhuthihi ha zwa Mabindu ḽa Afrika Tshipembe ndi ine yo livhiswa kha u lingedza u ṋetshedza zwiko na nḓivho u itela uri muvhuso u kone u thoma u shumisa nga nḓila yo fhelelaho Pulane ya U shuma ya nga ha Fulufulu ye ya ḓivhadzwa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ṅwedzi wa Fulwana 2022 na nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou ṋetshedza Mulaedza wavho wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka (SoNA) wa ṅwaha wa 2023 sa yone tsumbo ya tshumisano yo khwaṱhaho ya zwa matshilisano khathihi na u bvela phanḓa na u vha na fulufhelo kha shango ḽashu ḽa Afrika Tshipembe.
1.2. Hetshi tshikwama tsha RMF tshi ḓo thusa vhukuma kha mushumo wa Komiti ya Lushaka ya Thaidzo dza zwa Fulufulu uri i kone u swikela tshipikwa tshayo tsha u fhelisa zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana fhano Afrika Tshipembe. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhashelamulenzhe vhoṱhe uri vha shele mulenzhe kha ndingedzo dza u thoma u shumiswa ha Pulane ya U shuma ya zwa Fulufulu u itela uri ri kone u lwa na masiandaitwa a vhavhaho ane izwo zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana zwa vha nao kha ikonomi.
1.3. Khabinethe yo dzhiela nṱha u vhilahedzwa ha zwenezwino he ha bviselwa khagala nga vha S&P Global Ratings musi vha tshi sumbedzisa uri nyaluwo ya ikonomi ya shango ḽa Afrika Tshipembe i khou livhana na mutsiko une wa khou endelela u bva kha vhukonḓi ha zwa thememveledziso, nga maanḓa ṱhahelelo yo kalulaho ya muḓagasi. U itela u tandulula khaedzu iyi, muvhuso wo no mbo ḓi thoma u ḓidzhenisa kha maga o fhambanaho nahone o khwaṱhaho, ane khao ha katelwa u fhungudza ṱhahelelo ya masheleni na zwikolodo, tshanduko dza tshihaḓu dza zwa ikonomi khathihi na maga a tshihaḓu o livhiswaho kha u fhungudza zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana kha tshifhinga tshipfufhi khathihi na u shandukisa sekhithara nga u bveledza tshanduko kha zwa mimaraga u itela u swikela nḓisedzo ya muḓagasi ya tshifhinga tshilapfu.
1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza zwa u vulwa ha luṱa lwa u dzhenela thengophikhisano ya beṱiri dza vhubveledzi ha fulufulu ḽi vusuluseaho dza vhuhulu vhu linganaho 513 megawatts (MW) sa tshipiḓa tsha u khwaṱhisa maga ane ra khou a dzhia kha u tandulula khaedu dza zwa fulufulu. Ḓuvha ḽa u vala u rumela thengophikhisano idzo ndi ḽa 5 Fulwana 2023 nga awara ya 17:00 nahone zwiimiswa zwoṱhe zwine zwa vha na dzangalelo zwi tea u ḓadza fomo ya u ḓiṅwalisa ya eḽekhiṱhironiki nga inthanethe ine ya wanala kha : www.ipp-storage.co.za.
1.5. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza tsheo ya Minisṱa wa Maḓaka, Vhufuwakhovhe na zwa Mupo, Mufumakadzi Vho Barbara Creecy, ya u ṋea vha ha Eskom thendelo ya u sa tea u tevhedza maitele a dzhiaho tshifhinga tshilapfu ane a tea u tevhelwa musi vha tshi ṱoḓa u khwinifhadza Ḽaisentsi yavho ya Muhasaladzo kha Mupo. U ya nga vha Eskom, thendelo iyi ya u ita ngauralo, i ḓo ita uri vha kone u thoma u shumisa thandululo dza tshifhinganyana kha tshinyalelo ye ya itea fhaḽa kha Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Kusile nga ṅwedzi wa Lara 2023 lune zwa vho ḓo ita uri tshiṱitshi itshi tsha muḓagasi tshi kone u dovha hafhu u bvela phanḓa na vhubveledzi hatsho ha muḓagasi wa 2 100 megawatts (MW) une wa ḓo thusa kha u fhungudza thaidzo ya ḽa Afrika Tshipembe ya zwa u khaulwa ha muḓagsi nga u sielisana nga nṱha mbili.
2. Tshiṱereke tsha vha Mbumbano ya Vhashumi ya Lushaka kha zwa Pfunzo, Mutakalo na dziṅwe Sekhithara dzi Elanaho (NEHAWU)
2.1. Malugana na tshiṱereke tsha NEHAWU, Khabinethe yo ṱanganedza zwa u sainwa ha Thendelano ya Miholo fhaḽa kha Khoro ya Matshimbidzele a Nyambedzano dza Miholo ya Vhashumeli vha Muvhuso (PSCBC) nga murahu ha u vha na thendelano kha nyambedzano dza miholo ya ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/23 lwe zwa kona u fhelisa tshiṱereke khathihi na u dovha hafhu zwa ṱanganya mahoro oṱhe phanḓa ha Khoro ya Nyambedzano hu tshi itelwa dziṅwe nyambedzano ntswa dza zwa miholo dza ṅwaha wa muvhalelano wa 2023/24.
2.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱahisa dzindivhuwo dzayo kha ayo madzangano a zwa vhashumi e a bvela phanḓa na u vha tshipiḓa tsha PSCBC a tshi itela u bvela phanḓa na nyambedzano. Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela vhuḓiimiseli ha muvhuso kha maitele a nyambedzano khathihi na u vha na tshumisano na vhashumisani vhoṱhe vho teaho u itela u vhona uri ndeme ya nyambedzano dzi katelaho i khou tsireledzwa khathihi na u ṱhonifhiwa.
2.3. Ri tea u zwi sumbedzisa uri maitele a uri A SONGO SHUMAHO, HA NGA WANI MUHOLO, a ḓo mbo ḓi thoma u shumiswa na zwenezwo nahone masheleni ayo a ḓo kokodzwa vhukati ha tshifhinga tsha miṅwedzi miṋa i ḓaho sa tshipiḓa tsha Thendelano dza Miholo. Muhasho wa Tshumelo dza Muvhuso na Vhulanguli u ḓo vha wone une wa ḓo lavhelesa zwa u tevhedzwa ha tsheo idzi nga nḓila yo fhelelaho.
2.4. Nga nnḓa ha izwo, mazhendedzi a zwa mulayo a ḓo sala murahu zwiito zwoṱhe zwa vhugevhenga zwe zwa itwa nga tshifhinga tsha musi hu na tshiṱereke ngeno nga thungo vhalangi u ya nga u fhambana havho vha tshi ḓo sedzesa kha zwiito zwine zwa lwa na Milayo ya Vhuḓifari ha Vhashumeli vha Muvhuso.
3. Zwiito zwa Migwalabo ya U imisa Tshumelo Dzoṱhe kha Shango
3.1. Khabinethe yo sumbedzisa u kwamea nga khuwelelo dza zwiito zwa u gwalaba zwine zwa khou dzudzanyelwa u vha hone nga Musumbuluwo, wa ḽa 20 Ṱhafamuhwe 2023 nahone i dzhia khuwelelo yo raloho sa zwiito zwa u sa londa nahone zwo bvaho.
3.2. Vha Tshigwada tsha zwa Vhulamukanyi, U Thivhela Vhugevhenga na Vhutsireledzi (JCPS) vha khou ḓidzhenisa kha mushumo wa u vhona uri hu sa vhe na u konḓelelwa ha zwiito zwa u nyadza mulayo.
3.3. Izwo zwine zwa khou dzhiiwa sa dzone mbilo khulwane, zwine zwa vha u fheliswa ha maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana, mitengo i re nṱhesa ya ṱhoḓea dza misi yoṱhe khathihi na tshikalo tsha u shayea ha mishumo tshi re nṱhesa, ndi zwithu zwe zwa ambiwa nga hazwo nga Phresidennde Vho Ramaphosa kha mulaedza wavho wa SoNA nga ḽa 9 Luhuhi 2023. Kha vhuḓiimiseli havho ha u fhelisa maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana, Phresidennde Vho Ramaphosa vho thola Minisṱa vha Muḓagasi, Dokotela Vho Ramokgopa, vhane vha ḓo tou lavhelesana tshoṱhe na zwa u fhelisa maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana. Zwa u thoma u shumiswa ha Pulane ya U shuma ya nga ha Fulufulu ya Nṱha Ṱhanu zwazwino zwi kati lwa tshoṱhe nahone Minisṱa vha Muḓagasi vha ḓo ri dzivhegeni dzi ḓaho, vha ḓivhadza zwipikwa zwa mashumele a Eskom zwo livhiswaho kha u fhelisa maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
3.4. Musi zwo ralo, Phresidennde kha mulaedzwa wavho wa SoNA ya ṅwaha wa 2023, vho amba nga ha maga ane a vha hone zwazwino a u tandulula thaidzo dza tshikalo tshi re nṱhesa tsha u shayea ha mishumo kha vhaswa khathihi na u engedzea ha mitengo ya ṱhoḓea dza misi yoṱhe. Ngauralo, mbilo ine ya tou vha tshone tshidziki tshithihi fhedzi tsha heino migwalabo, ndi ndingedzo dza u bvisa Phresidennde Vho Ramaphosa tshiduloni hu tshi shumiswa nḓila dzine dza sa tendelane na ndayotewa. Ri khou tama u ḓivhadza avho vhoṱhe uri ZWA U SHANDUKISWA HA MUVHUSO HU TSHI SHUMISWA MAITELE ANE A SI ANANE NA NDAYOTEWA A ZWI NGA ḒO ITEA FHANO AFRIKA TSHIPEMBE. Ḽihoro ḽifhio na ḽifhio ḽine ḽa vha na dzangalelo ḽa u vhusa ḽino shango, ḽi tea u imela u dzhenela khetho dza nnyi na nnyi dza ṅwaha wa 2024. Ndingedzo dza u vhanga khakhathi na pfudzungule fhano shangoni dzi ḓo lwiwa nadzo lwa mulayo nga nḓila yo fhelelaho. Ri tea u dovha hafhu ra zwi bvisela khagala uri a hu na zwiito na zwithihi zwa vhuhokoko ha zwa polotiki zwiṋe zwa ḓo ṱuṱuwedza vhadzulapo vha Afrika Tshipembe nga iṅwe nḓila.
3.5. Khabinethe yo dovha hafhu ya dzhiela nṱha mafhafhaḓo ane zwiṅwe zwigwada zwa khou a amba a uri zwo ṋea Khabinethe maḓuvha a sumbe a uri i vale zwikolo. Khaḽendara ya zwikolo zwa Afrika Tshipembe, zwa muvhuso na zwa phuraivethe, ye ya anḓadzwa kha gurannḓa ya muvhuso nga ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2022, yo no ḓi sumbedzisa ḓuvha ḽa 20 Ṱhafamuhwe 2023 sa ḓuvha ḽa holodeyi ya zwikolo yo khetheaho. Zwo ḓi dzula zwi tshi tou vha khagala uri hu na ndingedzo dza u ṱoḓa u ḓiita vhafhenyi ngeno zwi songo ralo. Zwenezwo zwo ḓi ralovho na kha u vala ha zwikolo phanḓa ha ḓuvha ḽa holodeyi ya nnyi na nnyi.
4. Mbekanyamushumo ya Vhurangaphanḓa ha Vhaswa ya Phresidennde
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Mbekanyamushumo ya Vhurangaphanḓa ha Vhaswa ya Phresidennde nga Phresidennde Vho Ramaphosa nga ḽa 10 Ṱhafamuhwe 2023, fhaḽa Yunivesithi ya Walter Sisulu, i re ḓoroboni ya Mthatha, ye mbekanyamushumo yeneyi ya ita uri hu vhe na u thomiwa ha mbekanyamushumo ya vhuthihi ha Pan-African.
4.2. Hezwi zwo vhumba tshipiḓa tsha dzulo ḽa u rwelwa ṱari ha tshiimiswa tsha Nelson Mandela Youth Dialogue nga fhasi ha thero ine ya ri: “Vhurangaphanḓa ha Mikhwa nahone ha vhukati ha mirafho hu tshi itelwa u bveledza Afrika ḽa khwine”. Hetshi tshikhala tsha vhurangaphanḓa ha vhukati ha mirafho ndi tshone tshine tsha khwaṱhisa pulane na thendelano dzine dza vha hone zwazwino u mona na dzhango nga u angaredza u fana na iyo ya Adzhenda ya Mbumbano ya Afrika ya 2063, Thendelanomviswa ya Vhaswa vha Afrika khathihi na Thendelano dza Vhupo ha Mbambadzo yo Vhofholowaho kha Dzhango ḽa Afrika.
5. Muhanga wa thendelano dza u maga mimoḓoro fhano Afrika Tshipembe
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza mafhungo a uri khamphani ya u maga mimoḓoro i ḓivhiwaho sa Stellantis South Africa yo saina memorandamu wa thendelano na vha Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo khathihi na vha Muhasho wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Phikhisano vha tshi itela u fhaṱa tshiimiswa tsha u bveledza mimoḓoro miswa fhano Afrika Tshipembe. Vha ha Stellantis ndi vhone vhane vha rengisa mimoḓoro ya Jeep, Alfa Romeo, Fiat, Citroën, Opel na Peugeot kha ḽa Afrika Tshipembe.
6. Vhushaka ha shango ḽa Tanzania na ḽa Afrika Tshipembe
6.1. Khabinethe yo ṱanganedza Madalo a Muvhuso kha ḽino ḽa Afrika Tshipembe nga Ḽavhuṋa, ḽa 16 Ṱhafamuhwe 2023 nga Phresidennde Vho Samia Suluhu Hassan vha Riphabuḽiki ya Tanzania, nga murahu ha thambo u bva kha mushumisani navho, Phresidennde Vho Ramaphosa. Madalo aya a khou vha hone nga murahu ha Khomishini ya Vhukati ha Dziminisṱa dza Mashango aya Mavhili ane a vha Afrika Tshipembe na Tanzania (BNC) ye ya farelwa fhaḽa Pretoria nga Ḽavhuraru, ḽa 15 Ṱhafamuhwe 2023. A ḓo dovha hafhu a rwela ṱari dzulo ḽa vhuvhili ḽa BNC ya vhukati ha Afrika Tshipembe na Tanzania, ine yo vhumbwa nga komiti nṋa: ya zwa Polotiki na Vhudipuḽomati; Vhupileli na Tsireledzo; Mafhungo a zwa Ikonomi, na Mafhungo a zwa Matshilisano na Mvelele.
6.2. Nga nnḓa ha zwa u tikedza haḽo Afrika Tshipembe kha nndwa yaḽo ya u lwela mbofholowo, shango ḽa Tanzania ndi ḽiṅwe ḽa mashango ane a vha mushumisani muhulwane wa ḽino ḽa Afrika Tshipembe kha vhushaka ha zwa mbambadzo, lwe mbambadzo yoṱhe nga u angaredza vhukati ha tshaka idzi mbili, ya engedzea u bva kha R6.89 biḽioni nga ṅwaha wa 2021 u swika kha R8.71 biḽioni nga ṅwaha wa 2022. Hu na khamphani dza fhano Afrika Tshipembe dzi swikaho 250 dzine dza khou shuma kha sekhithara dzo fhambanaho kha ḽa Tanzania.
7. Ṱhanganyo ya khamphani ya Heineken na ya Distell
7.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u tendelwa ha ṱhanganyo ya dzitshaka ya khamphani dza vhaingi vha halwa vha Yuropa, i ḓivhiwaho sa Heineken na vhabveledzi vha halwa vha fhano Afrika Tshipembe, vha ḓivhiwaho sa Distell Group Holdings nga vha Khoro ya Phikhisano.
7.2. Ṱhanganyo iyi, ine ya ḓo vhumba vhabveledzi vhahulwanesa vha halwa vhu ingwaho nga dzhusi ya maapula fhano shangoni, ndi ine ya ḓo tendelwa nga murahu ha musi ho ranga u vha na nyimele nnzhi dzine dza ḓo vhuedza vhadzulapo, dzine dza katela u ṱuṱuwedza zwa u bveledziswa ha vhaṋetshedzi, u bvela phanḓa na u renga zwibveledzwa na tshumelo dzapo, u ṱuṱuwedzwa ha vhubindudzi kha zwa ṱhoḓisiso na mveledziso khathihi na u engedzea ha zwa vhumagi hapo.
7.3. Izwi zwiimiswa zwo ṱanganywaho zwi ḓo dovha hafhu zwa ṱuṱuwedza vhuṋe ha bindu nga vhashumi vhaḽo nga u bveledza pulane ine ngayo vhashumi vha fhedza vho vha vhaṋe vha mikovhe khathihi na u ṋea vhashumi vhuimeleli kha bodo.
8. Vhulavhelesi ha Mvelaphanḓa kha zwa Ṱhaḓulo ya Miḓalo ya ṅwaha wa 2022
8.1. Khabinethe yo ṱanganedza mushumo we wa itwa nga Minisṱa wa Vhudzulo ha Vhathu, Mufumakadzi Vho Mmamoloko Kubayi na Miraḓo ya MinMEC ya Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu wa u lavhelesa mvelaphanḓa kha zwa u sudzuluswa na u ṋewa vhudzulo ha tshoṱhe ha miṱa yo kwameaho nga miḓalo ya ṅwaha wa 2022 ngei kha vunḓu ḽa KwaZulu-Natal zwenezwo musi shango ḽi tshi khou swika kha tshifhinga tsha tshihumbudzi tsha u thoma tsha tshiwo itshi u tou bva tshe tsha wela shango ḽashu.
9. Mafhungo ane a si vhe ngoho nga ha Mbuelo dzine dza wanwa nga Dziminisṱa na Vhathusaminisṱa
9.1. Khabinethe yo sumbedzisa u kwamea nga zwa u phaḓaladzwa ha mafhungo ane a si vhe ngoho hune ha khou bvela phanḓa nga ha Mbuelo dza Dziminisṱa na Vhathusaminisṱa zwi tshi fhambana na zwiṋe zwa vha zwone kha Tsumbamaitele ya Miraḓo ya Khabinethe, ine ya bvisela khagala mbuelo, tshomedzo dza mushumo na magavhelo a Miraḓo ya Khabinethe hu tshi itelwa uri vha kone u ita mishumo yavho nga nḓila yavhuḓi.
9.2. Nzudzanyo dza Vhudzulo ha Dziminisṱa dzi khou vha hone nga murahu ha Thendelano dza 1910 dza musi hu tshi vhumbiwa Mbumbano ya Afrika Tshipembe ine ya vha yone ye ya ta misanda miraru ya shango ḽa Afrika Tshipembe ine khayo, Pretoria ya vha yone Musanda wa Shango, Bloemfontein ya vha yone Musanda wa zwa Vhulamukanyi ngeno Cape Town yo vha yone Musanda wa hune ha vha na Phalamennde. Nnḓu idzo dzine ha khou pfi dzi tou vha maḓu a vhunzhilinzhili, dzoṱhe dzo rengwa phanḓa ha ṅwaha wa 1994 ngeno hu na uri muvhuso wo ḓaho nga murahu we wa rangwa phanḓa nga African National Congress wo tou ita fhedzi uri hu vhe na ṱhogomelo yo teaho ya nnḓu dzenedzo u itela uri dzi dzule dzi na ndeme yo teaho uri dzi kone u vhuelwa nga u gonya ha ndeme ya ndaka.
9.3. Dziminisṱa na Vhathusaminisṱa vhane vha shumisa nnḓu dze vha ṋetshedzwa dzone nga muvhuso vha badela rennde nga nḓila i fanaho na zwine miraḓo ya phalamennde vha itisa zwone. Zwi ḓo vha zwi si zwavhuḓi u lavhelela uri Dziminisṱa na Vhathusaminisṱa vhane a vho ngo tsireledzea kha mishumo yavho ya zwino vha tou ḓiṱoḓela madzulo avho vhone vhaṋe musi vha tshi khou shumela lushaka.
9.4. Zwiendedzi zwine zwa shumiswa nga Dziminisṱa na Vhathusaminisṱa zwi elana zwavhuḓi na Ministerial Handbook nahone ndeme yazwo ya nṱhesa i tiwa nga Minisṱa wa zwa Masheleni vha tshi khou shumisana na Minisṱa wa zwa Mapholisa nga ha zwidodombedzwa zwa tsireledzo. Zwidodombedzwa zwa tsireledzo ndi zwiteṅwa zwa ndeme musi hu tshi tiwa mitengo ya nṱhesa nahone zwiwo zwine zwa si vhe zwavhuḓi zwa zwenezwino zwa musi dziMEC vha tshi lozwa matshilo avho kana vha vha kha khombo dza moḓoro dzi shushaho, zwi ombedzela ndeme ya fhungo iḽi nahone a ḽi tei u shumiswa nga nḓila ya u ḓiṱoḓela mbuno dza zwa polotiki.
9.5. Miraḓo yoṱhe ya Phalamennde vha a tewa nga u vha na vhashumi vhavho vha thikhedzo vhane vha vha thusa kha u ita mishumo yavho. Phambano kha tshivhalo tsha vhashumi vha thikhedzo kha ofisi dza Dziminisṱa i vha hone nga mulandu wa tshifhinga tshe Minisṱa onoyo a tholwa ngatsho sa izwi vhashumi vhoṱhe vha tshi ṱumanywa na themo ya ofisi ya Minisṱa onoyo. Hezwi zwo ralo nga mulandu wa uri Ministerial Handbook ndi ḽiṅwalo ḽine ḽa dzulela u shandulwa misi yoṱhe.
9.6. Phresidennde vho rumela Ministerial Handbook ine ya vha hone zwazwino kha vha Khomishini ya nga ha Miholo ya Vhaofisiri vha kha Ofisi Khulwane dza Muvhuso yo Ḓiimisaho nga Yoṱhe ine zwazwino ndi yone ine ya sedzana na zwa miholo ya vhaofisiri vhoṱhe vha ofisi khulwane dza muvhuso uri i senguluswe.
B. Tsheo dza Khabinethe
1. Mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Vhafumakadzi vha zwa Mitambo
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa kha gurannḓa ya muvhuso ha mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Vhafumakadzi vha zwa Mitambo hu tshi itelwa uri hu vhe na vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mbekanyamaitele i bvisela khagala mutevhe wa maga ane a ḓo ṱuṱuwedza na u tikedza vhafumakadzi kha zwa mitambo khathihi na u ita uri hu vhe na mbekanyamaitele dza u fhelisa thaidzo dza tshayandingano ya zwa mbeu kha mitambo yo fhambanaho na zwiimiswa zwa hone.
1.2. I dovha hafhu ya tandulula thaidzo dza zwikhukhulisi zwa u dzhena ha vhafumakadzi kha mitambo zwi ngaho, u shayea ha masheleni, ndambedzo na miholo i songo eḓanaho. Mbekanyamaitele ine ya khou dzinginywa yo livhiswa kha u ṱuṱuwedza zwa u shela mulenzhe ha vhafumakadzi kha zwa mitambo na vhurangaphanḓa nga nḓila yo engedzeaho u fana na zwa vhugudisi na u vha malogwane.
1.3. Mbekanyamaitele i dzhiela nṱha uri zwa u shela mulenzhe ha vhafumakadzi kha zwa mitambo na vhurangaphanḓa zwo engedzeaho, zwi ḓo fhungudza vhukuma khathihi na u fhelisa lwa tshoṱhe zwa tshayandingano ya mbeu khathihi na zwiito zwo fhambanaho zwa khethululo i itelwaho vhafumakadzi. I dovha hafhu ya lavhelela u ṱuṱuwedza ndinganelo khathihi na u vhona uri vhafumakadzi vha khou wana ṱhonifho na u dzhielwa nṱha kha maimo a phurofeshenaḽa, hu tshi katelwa na miholo i linganaho sa vhashumisani vhavho vha vhanna.
2. U farwa ha Muṱangano wa Ḽifhasi wa nga ha Mutakalo wa Vhomme na Dzitshetshe dzavho - 2023
2.1. Khabinethe yo ṋea thendelo ya uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi vhe ḽone ḽine ha ḓo farelwa Muṱangano wa Ḽifhasi wa nga ha Mutakalo wa Vhomme na Dzitshetshe dzavho khaḽo fhaḽa Ḓoroboni ya Kapa u bva nga ḽa 8 u swika 11 Shundunthule 2023, une muṱangano uyo wa ḓo dzhenelwa nga vhashelamulenzhe vha swikaho 1 000 u bva ḽifhasi ḽoṱhe vha tshi lingedza u wana thandululo nga u ṱavhanya dza u khwinifhadza tshikhala tsha u tshila ha vhomme na dzitshetshe dzavho khathihi na u thivhela zwa u bebwa ha vhana vho no lovha.
2.2. Afrika Tshipembe ḽo vha na mvelaphanḓa khulwane kha ndingedzo dza u swikela Zwipikwa zwa Mveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu zwa Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UN) hu tshi itelwa mutakalo wa vhomme na dzitshetshe dzavho khathihi na zwa u thivhelwa ha vhana vhane vha bebwa vho no lovha. Shango ḽashu ḽi ḓo dovha hafhu ḽa vhuelwa vhukuma musi vhueni ha muṱangano uyu vhu tshi ḓo vha vhu tshi khou kovhana zwinzhi nga ha pulane na mihumbulo yavho ine ya khou shuma zwavhuḓi ya nga ha mafhungo a kwamaho mutakalo wa vhomme na dzitshetshe dzavho.
3. Thandela ya nga ha Nḓila dza Vhufa ha Nndwa ya Mbofholowo na Mbofholowo (RLHR)
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wo dodombedzwaho wa nga ha mvelaphanḓa kha zwa u thoma u shumiswa ha thandela ya RLHR. Khabinethe yo dovha hafhu ya tendela zwa uri Minisṱa vha Muhasho wa zwa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano khathihi na Minisṱa vha Muhasho wa zwa Vhulamukanyi na Tshumelo dza Ndulamiso vha vhe tshipiḓa tsha Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa (IMC) kha RLHR.
3.2. RLHR ndi thandela ya u vhea mafhungo ṱhohoni ya lushaka yo livhiswaho kha u fhululedza na u pembelela nḓila ya Afrika Tshipembe ya u livha kha mbofholowo. Khabinethe yo vhumba IMC u itela u lavhelesa thandela iyi khathihi na u ṋetshedza vhurangaphanḓa ha zwa polotiki.
3.3. Thandela iyi ndi ine ya khou lavhelela u katela tshaka dzo fhambanaho dza u vhea mafhungo ṱhohoni a nga ha vhuḓiṋetshedzeli he vhalwelambofholowo vha vhu ita vha tshi itela uri Afrika Tshipembe ḽi vhe shango ḽo vhofholowaho nahone ḽa demokirasi. I dovha hafhu ya ita uri hu kone u fhaṱwa mimuziamu, zwihumbudzi, dziḽaiburari na mbulungelo nahone yo livhiswa kha u dzhiela nṱha maitele a vhuthihi na tshumisano vhukati ha vhathu vha Afrika. Yo dovha hafhu ya khwaṱhisedzwa nga vha UN nahone i na khonadzeo ya u khwaṱhisa tshumisano vhukati ha vhathu na vhathu nga u shumisa mvelele na vhufa u mona na dzhango ḽoṱhe ḽa Afrika.
3.4. Vhunzhi ha mishumo ye ya itwa nga ṅwaha wa 2022 ndi ine ya katela madalo a Minisṱa a u ya ngei Botswana na Zimbabwe hu tshi katelwa na u dzudzanya miṱangano na mashango a ngaho Angola na Tanzania.
3.5. Mishumo ine ya khou itwa kha iyi thandela, ndi ye ya livhiswa kha u ṱumanya mashango oṱhe a Tshipembe ha Afrika khathihi na u funza vhaswa nga ha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhukoḽoni na khethululo nga lukanda. Mbekanyamaitele na yone i ita uri hu kone u vha na khonadzeo dza u vhuisela murahu hayani masalela a vhalwelambofholowo vha ḽa Afrika Tshipembe vhe vha vhulungwa kha mashango a nnḓa. Mavhiḓa a linganaho 11 ane a ḓivhiwa sa mavhiḓa a vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe o swika he a ṱaluswa fhaḽa kha shango ḽa Zambia, hu tshi katelwa na iḽo ḽa Ḽizhakanḓila ḽa mulwelambofholowo Vho Duma Nokwe.
4. Mbekanyamaitele ya Lushaka ya nga ha u ita uri Vhutsila, Mvelele na Vhufa zwi vhe nga nḓila ya Didzhithaḽa
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza Mbekanyamaitele ya Lushaka ya nga ha u ita uri Vhutsila, Mvelele na Vhufa zwi vhe nga nḓila ya Didzhithaḽa uri i thome u shuma. Mbekanyamaitele iyi i dovha hafhu ya khwaṱhisedza Mbekanyamaitele ya Lushaka ya nga ha u ita uri Zwiko zwa Vhufa zwi vhe zwa Didzhithaḽa ye ya bveledzwa nga Muhasho wa Vhutsila na Mvelele wa kale nga ṅwaha wa 2011. Mbekanyamaitele yo lavhesesa kha zwa u ita uri zwiko zwa vhufa zwi vhe zwa didzhithaḽa hu tshi itelwa uri zwi kone u vhulungea, u swikelelea khathihi na uri hu kone u vha na ndangulo ya vhuṋe.
4.2. Naho aya maitele a u ita uri zwi vhe zwa didzhithaḽa a tshi tou vha maitele a u shandukisa mafhungo u bva kha anaḽogo u ya kha didzhithaḽa, hu tshi katelwa na rekhode dza mabambiri, microfiche na mafhungo o rekhodiwaho kha theiphi dzine dza si vhe dza didzhithaḽa, mbekanyamaitele yo lapfisa ṱhalutshedzo iyi ya vho katela zwiko zwo dzulaho zwi zwa dzidzhithaḽa u tou bva na mathomoni u fana na mafhungo e a bveledzwa nga nḓila ya didzhithaḽa ane a nga si vhuye a bva o shandukiselwa u ya kha tshivhumbeo tshi fareaho.
4.3. Aya maitele a u ita uri zwiko izwi zwi vhe zwa didzhithaḽa a ḓo vha na mbuelo nnzhi kha shango sa izwi a tshi ḓo ita uri hu kone u vha na tswikelo yo leluwaho ya zwiko zwa mafhungo, nga maanḓa izwo zwine zwa vha fhethu ha mbulungelo, dziḽaiburari na mimuziamu. Mbekanyamaitele i ḓo thoma u shumiswa kha mihasho yoṱhe ya muvhuso na tshitshavha nga u angaredza.
C. Mulayotibe
1. Mulayotibe wa Khwiniso ya Mafhungo a zwa Vhulamukanyi, wa ṅwaha wa 2023
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u rumelwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Mafhungo a zwa Vhulamukanyi, wa ṅwaha wa 2023 ngei Phalamenndeni. Mulayotibe uyu ndi une wa khou lavhelala u khwinisa Milayo yo fhambanaho ine ya vha nga fhasi ha ndangulo ya Muhasho wa zwa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa nga u tandulula mafhungo a zwa thekiniki khathihi na zwithu zwine zwa kwama u shumiswa ha Milayo nga nḓila i re khagala.
1.2. Mulayotibe u na zwiteṅwa zwa 37 zwine khazwo ha khou dzinginywa khwiniso u itela u khakhulula vhuṱudzeṱudze ha ndayotewa kha Milayo yo fhambanaho.
D. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhuthu
1.1. Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ṋetshedza mulaedza wavho wa ḓuvha kha vhuṱambo ha lushaka ha u elelwa Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhuthu ha ṅwaha wa 2023 nga Ḽavhuvhili, ḽa 21 Ṱhafamuhwe 2023 fhaḽa Tshitediamu tsha De Aar West, kha vunḓu ḽa Kapa Devhula.
1.2. Thero ya uno ṅwaha ndi ine ya ri: “U khwaṱhisa na u Bvela Phanḓa na Maitele a Pfanelo dza Vhuthu ho Livhiwa kha Vhumatshelo”, zwenezwo musi ri tshi khou elelwa mabulayo a fhaḽa Sharpeville na Langa hu tshi katelwa na miṅwe migwalabo ye ya vha hone nga ḽa 21 Ṱhafamuhwe 1960 u mona na shango ḽoṱhe.
1.3. Sa muvhuso, ri kha ḓi vha ro ḓiimisela kha zwa vhuḓifhinduleli ha ndayotewa ha u tsireledza pfanelo dza vhuthu vhoṱhe fhano shangoni. Kha ri shumisane u itela u vhona uri a hu na ane a khou salela murahu musi ri tshi khou lingedza u ita uri mbetshelwa dza Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996 khathihi na Mulayotibe wa Pfanelo zwi vhe zwithu zwine zwa kona u swikelwa nga vhathu vhoṱhe.
2. Ḓuvha ḽa zwa Maḓi ḽa Ḽifhasi
2.1. Afrika Tshipembe ḽi ḓo fhululedza Vhege ya zwa Maḓi ya Lushaka u bva nga ḽa 20 u swika ḽa 26 Ṱhafamuhwe 2023 nga fhasi ha thero ine ya ri: “U Ṱavhanyedzisa Tshanduko”.
2.2. Vhege iyi i kho fhululedzwa nga tshifhinga tshithihi na Ḓuvha ḽa zwa Maḓi ḽa Ḽifhasi nga ḽa 22 Ṱhafamuhwe 2023, ḽine ḽa vha ḓuvha ḽi ombedzelaho ndeme ya maḓi o kunaho. Naho ho vha na mvula dze dza na vhukuma zwenezwino kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango, Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi vha shango ḽi re na ṱhahelelo ya maḓi nahone ḽi dzhiiwa sa ḽiṅwe ḽa mashango a 30 a shayesaho maḓi ḽifhasini.
2.3. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe ya uri vha tsireledze zwiko zwashu zwa maḓi u fana na maroroma sa izwi hezwi zwi zwiko zwa ndeme kha zwa nḓisedzo ya maḓi ya tshifhinga tshilapfu. Roṱhe, ri na zwine ra nga ita kha u lingedza u vhulunga maḓi khathihi na u ita uri zwiko zwashu zwi si swike hune zwa nga xa.
3. Ḓuvha ḽa Vhulwadze ha Lufhiha (TB) ḽa Ḽifhasi
3.1. Muthusaphresidennde Vho Paul Mashatile vha ḓo ṋetshedza tshipitshi tsha ḓuvha nga tshifhinga tsha vhuṱambo ha tshiofisi ha u elelwa nga ha Ḓuvha ḽa TB ḽa Ḽifhasi nga ḽa 24 Ṱhafamuhwe 2023 nga fhasi ha thero ine ya ri: “Ee! Nṋe na Vhone Ri nga Fhelisa Dwadze ḽa TB”.
3.2. Vhuṱambo ha tshiofisi vhune ha ḓo farelwa fhaḽa Tshiṱediamu tsha Thlabane vunḓuni ḽa Devhula Vhukovhela vhu ḓo thusa kha ḽa uri Khoro ya Lushaka ya Afrika Tshipembe ya nga ha AIDS khathihi na u rwelwa ṱari ha Pulane ya Ndeme ya Lushaka ya nga ha Dwadze ḽa TB, HIV na ayo a Fhiriselwaho nga zwa Vhudzekani kha miṅwaha ya u bva nga 2023 u swika kha 2028. Hezwi zwi khou tou vha u ḓadzisa kha mvelaphanḓa khulwane vhukuma ye ya swikelwa nga mulandu wa u tou lavhelesa tshoṱhe kha zwa u thivhela, u ilafha, u shumisa mishonga na u tevhedza, u vhiga na u tevhedza khathihi na u fhelisa zwiito zwoṱhe zwa khethululo na u nyefula.
E. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
- Thimu ya The Proteas ine zwazwino ya khou tamba na thimu ya West Indies kha madalo a zwivhumbeo zwo fhambanaho. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha tikedze thimu ya The Proteas zwenezwo musi i tshi khou bvela phanḓa na u fhefheḓisa fulaha yashu nṱha.
2. Maipfi a ndiliso
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha vha miṱa na mashaka a:
- MEC wa Muhasho wa Pfunzo wa vunḓu ḽa Free State, Vho Tate Makgoe (60), vhe vha shela mulenzhe vhukuma kha sekhithara ya zwa pfunzo lwe vha fhedza vho kona u ranga phanḓa zwavhuḓi vunḓu ḽa Free State kha uri ḽi wane tshikalo tsha nṱhesa tsha vhagudi vho phasaho maṱiriki kha tshifhinga tsha miṅwaha miṋa nga u tevhekana.
- Mufumakadzi Vho Maurencia Gillion, vhe vha vha vha tshi imela vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela kha Khoro ya Mavunḓu ya Lushaka vha dovha hafhu vha shuma na kha Komiti ya Tshumelo dza zwa Mutakalo na Matshilisano ya NCOP. Vho vha vhe mulwelambofholowo a ḓivheaho nahone vho shumela vhathu vha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, nga maanḓa kha zwipiḓa zwa vhupo ha mahayani zwa vunḓu ḽeneḽo lwa tshifhinga tsha miṅwaha minzhi.
- Vho John Wills (66), ramilayo na mulwelambofholowo a lwelaho pfanelo dza vhathu a ḓivheaho we a ḓo imela vhunzhi ha vharangaphanḓa vha zwa polotiki, hu tshi katelwa na Phresidennde wa kale Vho Nelson Mandela.
- Vho Mark Pilgrim (54), muthu a ḓivheaho kha zwa nyanḓadzamafhungo we a dovha a ṱuṱuwedza vhathu vhanzhi kha yeneyi nḓowetshumo ya zwa nyanḓadzamafhungo.
Mufumakadziwavhaṋe Vho Gloria Bosman (50), ramuzika na musiki wa dzinyimbo wa ḽa Afrika Tshipembe ane a vha muwini wa pfufho dza zwa muzika dzo fhambanaho ane a lidza muzika wa jazz.
F. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha musi ho ranga u khwaṱhisedzwa ha ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Miraḓo ya Khorongeletshedzi ya Ndangulo ya Tshikimu tsha Vhuṋe ha Tshipiḓa tsha Mavu:
(a) Muambeli Vho Boyce Mkhize (Mudzulatshidulo);
(b) Khosi Vho Pheni Cypraim Ngove (Muthusamudzulatshidulo);
(c) Mufumakadzi Vho Kagisho Mmaseleke Choenyana;
(d) Vho Pieter Jacobus De Beer;
(e) Muambeli Vho Nomonde Nokuthula January;
(f) Vho Iqbal Mohamed Motala; na
(g) Dokotela Vho Vuyisani Moss.
2. Miraḓo ya Khomishini ya Vhomadzhisiṱaraṱa:
(i) Mufumakadzi Vho Nomzamo Zondo;
(ii) Vho Hanif Vally;
(iii) Dokotela Vho Cornelia September;
(iv) Vho Makgabhana Mokoena (vha khou tou dovha u tholwa hafhu); na
(v) Phurofesa Vho Estelle Hurter (vha khou tou dovha u tholwa hafhu).
Mbudziso:
Vho Michael Currin – Muambeli wa Muvhuso vho tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 082 462 7896
