1. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi amukele ku sayiniwa ka mintwanano ya 26 leyi nga ni ntsengo wo ringana R94 biliyoni eka rendzo ra masikunyana lawa ya hundzeke eka Rendzo ra Ximfumo hi Phuresidente wa China Xi Jinping. Mintwanano leyi nga sayiniwa yi katsa R12 biliyoni ya ku aka mimovha eka feme ya Afrika-Dzonga, xikweleti xa US$500 miliyoni eka Eskom ku hluvukiso miako na US$2.5 biliyoni wa mali leyi nga vekiwa etlhelo ya Transnet ku suka eBangi ya Hluvukiso ya China.
Tanihi xirho xa Foramu ya Ntirhisano ya China-Afrika ya vumbirhi (FOCAC), Phuresidente Xi Jinping u nyikerile US$60 biliyoni ya nhluvukiso wa Afrika.
Ku amukeriwa ka Xiboho na Kungu ra Migingiriko leyintshwa ya (2016-2018) eka FOCAC ku tiyisisa ku kula ka vutirhisani lebyi hinkweru hi vuyeriwaka exikarhi ka China na Afrika, leswi nga ta pfula minyangwa yintshwa yak u xaviselana na swivandla swa vuvekisi ku pfuna ku hlohlotela ku kula ka ikhonomi.
Ikhonomi yi kumile nsusumeto ku suka eka BMW Group ya Afrika-Dzonga loko va tivisa vuvekisi bya R6 biliyoni eka feme ya vona ya le Rosslyn, ePitori, leswi ku nga vumbhoni bya xinakulobye exikarhi ka mabindzu na mfumo, na ntirho lowu van’wamabindzu va wu endlaka ku kurisa ikhonomi.
1.2. Hi Ravumbirhi, 8 N’wendzamhala, Phuresidente Zuma u nyikile Tiharhi ta Tiko eka vaaki va Afrika-Dzonga na vanhu vo hlonipheka va matikomambe lava nga hoxa xandla eku tlakuseni ka vumunhu. Tiharhi ta Tiko eka vanhu va hina ti hi nyika nkarhi wa ku tilangutisisa, ku tlangela na ku tinyungubyisa. Ku tlangela leswi vanhu va swi fikeleleke, ku tinyikela ka vanhu na leswi vanhu va swiendlaka leswaku tiko ra hina ri va lero antswa. Hi xixima lava nga nyikiwa Tiharhi ta Tiko hi 2015.
1.3. Khabinete yi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku tirhisa mati kahle. Leswi swi seketela tindlela to hambana leti nga endliwa ku sivela ku kayivela ka mati, leswi swi nga engeteleriwa hi magandlati ya ku hisa lawa tiko ri nga hlangana na wona eka mavhiki lawa ya nga hundza. Loko timpfula leti nga va kona eka tindzhawu to hambana tikweni ti nyikile ku wisa etikweni, ku kayivela ka mati etikweni ku tshama ku ri ntlhotlho naswona wu lava hinkwerhu hi tirhisa mati kahle na hi vutihlamuleri.
1.4. Khabinete yi tata ku khensa eka vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo ku va va nghenelerile eka Pfhumba ra Masiku ya 16 ra Vutiyimiseri eka Mpfumaleko wa Madzolonga eka Vamanana na Vana ra lembe leri, leri nga hela tolo. Vulavisisi bya sweswi byi kombisa leswaku nhlayo ya le henhla ya ku khomiwa hi HIV, ngopfungopfu exikarhi ka vamanana na tintombhi eAfrika ti le xikarhi ka malembe ya 15 na 24 wa malembe.
Vaaki va Afrika-Dzonga va hlohloteriwa ku yisa emahlweni pfhumba leri eka vutomi bya vona bya siku na siku tanihi ra #365 Days Campaign wa Masiku ra Vutiyimiseri eka Mpfumaleko wa Madzolonga eka Vamanana na Vana na ra #CountMeIn leri va ka kona lembe hinkwaro.
Vutomi bya eka #365 Days Campaign na ra #CountMeIn, tiko ri lava ku ya emahlweni na ku rhamba swirho swa vaakitiko, ngopfu ngopfu vavanuna, ku tirhisana na mfumo ku lwisana na ntungu lowu. I vutihlamuleri bya tiko, munhu a ri yexe na vanhu hinkwavo, ku yimisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwani hi ku vona leswaku va tihlayisa na ku hlayisa van’wana.
1.5. Khabinete yi khensa ku humelela loku nga endliwa hi Khansele ya Sayense na Vulavisi bya Vumaki eka ku hluvukiso wa phurosese ya ku endla xilwisana na Vuvabyi bya HIV. Leswi swi fikisa tifeme ta rihanyo ekusuhi na ku kuma vutshunguri lebyi nga durheki eka ikhonomi. Loko tiko ra ha tirha ku kuma vutshunguri bya HIV na AIDS, vaaki va Afrika-Dzonga va ha languteriwa ku endla swa masangu hi ndlela leyi nga hlayiseka na ku tirhisa milawu yo sivela ku tluleriwa ya ABC (Ku nga endli swa masangu, Ku tshembeka, na ku tirhisa Khondomu)
1.6 Khabinete ya bela mandla eka vadyondzi, swichudeni, vadyondzisi, valeteri, swikolo na tindyondzo ta swikolo swa le henhla eka ku gimeta lembe leri nga hela ra ku humelela, hambileswi loko vahlangane na mintlhotlho elembeni. Khabinete yi navelela lava nga pfumela ku yisiwa ka swikambelo swa emahlweni ku ya eka 2016 mikateko eka swikambelo swa vona leswi taka.
1.7 Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki, hi ku tirhisana na Ndzawulo ya Vantshwa na Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa va Tiko, yi ta khoma Khempe ya vu 6 ya Vantshwa va Tiko. Leyi i phurogireme ya nhluvukiso wa vurhangeri leyi lavaka ku cinca mahanyelo, matikhomelo na ku nyika vantshwa hi swivandlanene leswi nga kona. Khempe leyi yi ta pfuna ku letela na ku dyondzisa majaha ku kula ku ri va va vavanuna lava vonaka nkoka na ku hlonipha vamanana.
1.8 Ntwanano wa hlanganelo lowu nga sayiniwa hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, Dokodela Blade Nzimande, na vanakulobye va BRICS – Brazil, Russia, India na China – lowu xikongomelo xa wona ku nga ku tumbuluxa rimba ra nhluvukiso eka ntirhisano wa nkarhi lowu taka eka dyondzo.
Ntwanano wu katsa dyondzo yo angarhela, kungu ra pholisi ya dyondzo, Vuleteri na Dyondzo ya Xithekiniki na Mintirho ya Mavoko (TVET). Tikholichi ta TVET ti na vuswikoti bya ku pfula swivandlanene eka vantshwa va hina, loko hi ri karhi lulamisa mitlhontlho yak u pfumaleka ka mitirho eka vantshwa, ku pfumaleka ku ringana na vusweti lebyi khumbhaka vaaki.
Ntwanano lowu nga ta antswisa risima ra ku dyondzisa na ku dyondzisa vadyondzisi, wu tlhela wu nyikela tiyunivhesiti ta BRICS ku seketela tiphurojeke ta vulavisisi bya nhlanganelo, ku hlohlotela ntirhisano eka tiphurogireme eka tidyondzo tale henhla, ta ku va dokodela na le ka vuphurofesa na ku tlhela va hangalasa swin’we mbuyelo wa vulavisisi.
1.9 Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji yi rhurhele Foramu ya Sayense ya Afrika-Dzonga ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Ku hlohlotela mbhurisano hi sayense”. Ku tlula matiko ya 45 ya nghenelerile eka ntshamo lowu wa sayense, thekinoloji, na ku ndlandlamuka na vaaki, loko swi ta eka nhluvuko. Foramu leyi yi tirha ku tiyisa Afrika-Dzonga eka matiko ya misava loko swi ta eka makungu ya sayense, thekinoloji na ku ndlandlamuxa xinakulobye.
1.10 Afrika-Dzonga ri ta va ni vayimeri eka Khansele ya Matiko ya Misava wa Nhlangano wa swa le Lwandle. Leri i kungu lerikulu ra ku fikelela leswi tiko kumbe tikonkulu ri nga swi fikelelaka eka sekithara ya swa le lwandle,
Nhlangano wu na vutihlamuleri bya ku teka swiboho eka timhaka ta misava hinkwayo ta swa le lwandle, ku suka eka Ikhonomi ya le Lwandle, makungu ya mpfuno na vuhlayiseki eka timhaka ta le lwandle. Ku nghenelela eka nhlangano lowu swu ta pfuna phurogireme ya mfumo ya ku pfula vuswikoti bya ikhonomi ya le lwandle hi Kungu ra Ikhonomi ya Wasi ya le Lwandle na Operation Phakisa, leyi lavaka ku tumbuluxa mintirho ya 1 miliyoni hi 2033.
1.11 Vuthu ra Vusirheleri bya Tiko ra Afrika-Dzonga eka vhiki leri nga hundza ri sungurile ku antswisa Xitichi xa Masocha eka Xihlahla xa Salisbury eDurban ku ri ku va xitichi lexi heleleke. Ku antswisa miako swi ta antswisa vuswikoti bya ku tisirhelela na ku hoxa xandla eka ikhonomi ya le lwandle.
1.12 Ndzawulo ya Rihanyo, hi ku tirhisana na Soul City na Times Media, va simekile xitichi xa rihanyo na mahanyelo xa Good Life Network eka DSTV xitichi xa 199. Xitichi lexi xi ta nyika swilo swo hambana, swa vunyanyuri na swilo leswi swa kwala tikweni swa swakudya, rihanyo na vutiolori, timfanelo ta ximunhu, timhaka ta masangu eka vantshwa, HIV na TB, ku katsa na timfanelo ta vaxavi na rimbewu. Khabinete yi rhamba vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo ku languta xitichi lexi.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1 Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Phepha ra Mpfampfarhuto eka Ndzindzakhombo wa wa Rihanyo ra Tiko (NHI) ra Afrika-Dzonga, ku ri vaaki va nyika swibumabumelo. NHI is xiphemu lexikulu xa mfumo xa ku cinca sekithara ya rihanyo.
Pholisi leyi yi ringanyeta vuswikoti bya mfumo ku nyika vukorhokeri bya rihanyu eka hinkwavo lava endzelaka miako ya rihanyo. Yi ta kuma mali ku suka eka nkwama wa le xikarhi lowu nga kumeka na le vatirhi va swa rihanyo lava nga ri ki vamfumo lava lavaka ku nghenelela eka xikimi. Loko yi ta va yi herile, pholisi yi ta hangalasiwa hi malembe na ku kongomisiwa eka tindhawu leti nga kumeki vukorhokeri kahle.
Holobye wa Rihanyo, Dokodela Aaron Motsoaledi, namutlha u ta burisana na vateki va mahungu hi ku hangalasiwa ka NHI.
2.2 Khabinete yi pasisile Pholisi ya Nhluvukiso wa Nhlanganelo wa Vana lavantsongo wa Tiko (ECD).
Pholisi yi tumbuluxiwile hi ku tihlanganisa na lava khumbhekaka vo hambana va le sekithara leyi. Yi yile eka vaaki hi Nyenyanyana 2015.
Pholisi ya nhlanganelo ya ECD yi ta tiyisisa leswaku vana lavantsongo hinkwavo na vahlayisi vaswikota ku fikelela vukorhokeri byo angarhela bya risima ku suka eka Gireyidi R. Pholisi yi fikelerisa vukorhokeri eka vana va malembe ya nhungu lava tikeriwaka eku hluvukeni ka vona. Pholisi yi tlhela yi fikelerisa rimba ra ku kambisisa na ku hlela ku tiyisisa leswaku ri simekiwa hi ku hetiseka eka vana hinkwavo ku nga langutiwi mbala, rimbewu kumbe vukhongeri.
2.3 Khabinete yi pasisile Phepha ra Mpfampfarhuto wa Timfanelo ta Vanhu lava nga Tsoniwa na Ndlela ya Masimekelo. Leswi swi fambelana na Swikongomelo swa Nhluvukiso lowu Tiyeke wa ku katsa vanhu lava tsoniweke, leyi nga amukeriwa hi Nhlangano wa Matiko ya Misava (UN) eka Nhlangano wa Mani na Mani (UNGA) hi Ndzhati 2015.
Pholisi yi ta hatlisisa ku simekiwa ku cinca na ku ringanisa ku katsa hinkwavo, ka hlanganisa, na ku ringana eka vanhu lava nga tsoniwa.
2.4 Khabinete yi pasisile Pholisi ya Nkululo wa Tiko ku ri vaaki va rhumela swibumabumelo. Pholisi yi veka vuhlayiseki bya vanhu exikarhi ka nhluvuko ku kota ku ringanisa ku nyika switirhisiwa swa timali ku seketela vuvekisi eka xiyimo xa le henhla xa vukorhokeri, ku nyika vukorhokeri eka mindyangu leyi nga kumeki vukorhokeri lebyi nga enela, loko hala tlhelo ku ri karhi hlayisiwa na ku aka hi vuntshwa miako ya swihambukelo.
2.5 Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ePalamende ya Afrika-Dzonga Xiviko xa Vuntlhanu (2009-2014) xa ku simekiwa ka Ntwanano wa Herisa Tindlela hinkwato ta Xihlawuhlawu ehenhla ka Vamanana. Xiviko lexi xi fikelerisa angarhelo wa ku tirha ka milawu yo hambana, tipholisi na ku simekiwa ka tiphurogireme na swin’wana leswi tiko ri nga swifikelela eka ku seketela vamanana eka ku ringana ka rimbewu. Xiviko xi lemuka na leswaku kun a mitlhontlho leyi tshamaka yi ri kona na kanganyisi leswi tsandzekisaka ku hlula ku pfumaleka ku ringana na xihlawuhlawu etikweni.
2.6 Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Mpfampfarhuto wa Kungu ra Migingiriko ra Tiko eku Lwisaneni na Xihlawuhlawu, Xihlawuhlawu hikuya hi Rimbewu, Rivengo eka Vahlampfa na ku Tsandzeka ku Amukela van’wana, leswaku vaaki va rhumela swibumabumelo.
Kungu leri ro hlanganela na ku va kungu ra maendlelo ya tiko leri xikongomelo xa ku lwisana na xihlawulambala na ku aka Afrika-Dzonga leri ye ki hi rimbewu na hi muhlovo.
Ri fikelerisa rimba leri nga tindlela leti tiyeke na ku hlanganelo leti faneleke ku tekiwa hi tiko hinkwaro ku lwisana na ndzhaka ya xihlawuhlawu na xihlawuhlawu hikuya hi muhlovo. Leswi swi ta pfuna vaaki va Afrika-Dzonga ku fikelela swiboho swa matiko ya misava, miganga na swa tiko, ngopfu ngopfu Ntwanano wa le Durban na Migingiriko ya Phurogireme leyi nga amukeriwa hi UN eka Khoniferense ya Matiko ya Misava eku lwisaneni na Xihlawuhlawu 2001.
2.7 Khabinete yi runguleriwile hi ku humelela loku nga va kona eka phurogireme ya ku ya xidijiti. Yi pasisile ku sungula ka nkarhi wa ku tirhisa hi kambirhi iluminexini eka mpfumawulo wa vuhaxi bya xidijiti eAfrika-Dzonga ku sukela hi ti1 Nyenyanyana 2016.
Ku rhurha ku suka eka vukorhokeri bya vuhaxi bya analogo ku ya eka bya xidijiti swi nyika xihondzo lexi lavekaka swinene. Leswi swi ta engetela mphikizano eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga hi ku vuyelerisa xiyenge xa vuhaxi, ku tiyisisa tifeme ta vumaki bya switironiki, ku tumbuluxa mintirho, na ku tumbuluxa tiphurogireme to hambana ta vuhaxi na tin’wana ta kwala tikweni.
2.8 Khabinete yi lemukisiwile eka leswi nga kumiwa hi Sayense ya Afrika Dzonga hi 2014, Thekinoloji na Xiviko xa Ndlandlamuko wa Swikombo, na hi laha switirhaka hikona eka Sisiteme ya Swikombo ya Tiko (NSI), leyi humesiwaka lembena lembe hi Khansele ya Vutsundzuxi eka ku Ndlandlamuxa ya Tiko.
Xiviko xi tirhisa swikombo swa nkoka ku kambela matirhelo na ku hoxa xandla eka NSI eka swikongomelo swa tiko hilaha swi nga boxiwa ha kona eka Kungu ra Hluvuko ra Tiko (NDP) na tipholisi tin’wana leti hoxaka xandla eka nhluviko wa ikhonomi ya vaaki.
2.9 Khabinete yi pasisile ku aviwa ka muganga wa vuavanyisi eLimpopo na le Mpumalanga, na ku hlawuriwa ka Khoto ya Majistarata ya le Lephalale tanihi ntsindza wa Huvonkulu, swa nkarhinyana ku fikela loko ntsindza wa minkarhi hinkwawo wu ta akiwa eka Xiyenge wu ta akiwa eka ndzhawu leyi.
Ku aviwa ka majistarata wa muganga na le ka tindzhawu leti hikuya hi Xiyenge xa Huvonkulu i xiphemi xa ku vuyelerisa pholisi yak u lulamisa ndzhaka yak u pfumaleka ka vululami bya nkarhi lowu nga hundza. I xirho xa nkoka xa ku cinca hi ku anama mfikelelo eka vululami, leswi fambelenaka na Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996.
2.10 Khabinete yi pasisile xiviko xa ku humelela ka ku simekiwa ka swiboho swa Khabinete eLimpopo hikuya hi xiyenge xa 100 (1) (a) xa le ka Vumbiwa.
Khabinete yi pasisile ku tlherisela endzhaku ka Xiyenge xa 100 (1) (a) hi ti 31 ta Nyenyankulu 2016 eka tindzawulo leti landzelaka ta le Limpopo: Rihanyo; Vutleketli; Mintirho ya Vaaki, Magondzo na Miako na Nkwama wa Tiko.
Khabinete yi pasisile ku tlhelerisiwa endzhaku ka nkarhinyana ka Xiyenge xa 100 (1)(a) eka Dyondzo ku pfula ndlela ya Nkwama wa Xifundzankulu ku sungula ku simeka Xiyenge xa 18 xa Nawu wa Mafambiselo ya Timali ta Vaaki, 1999 (Nawu wa 1 wa 1999) eka Ndzawulo ya Dyondzo ya le Limpopo.
Khabinete yi pasisile swileriso leswi landzelaka eka Holobyenkulu na Swirho swa Swifundzankulu swa Timali na Dyondzo:
a) Ku tiyisisa tindzawulo ta xifundzhankulu hi ku thola vanhu lava nga fanela;
b) Ku tiyisia ku thoriwa ka vafambisi eka swiyimo swa vufambisi; na
c) Ku tirha hi ku hetiseka eka ku tsandzeka ku rhangela na vukungundwani.
2.11 Khabinete yi pasisile ku va Afrika-Dzonga ri rhurhela Khomferense ya Mbhurisano wa ku Lwisana na Swidzidziharisi ku sukela hi ti 11 ku fika hi ti 12 ta Nyenyankulu 2016, leyi nga ta khomeriwa ehansi ka vulawuri bya Nhlangano wa Matiko ya Afrika.
Leswi swi va kona hi ku landza ntshamo lowu nga va kona wa Russia na Afrika eka Mbhurisano wa ku Lwisana na Swidzidziharisi, xikongomelo ku nga ku nyika xiyimo lexi tiyeke mayelama na ku lwisana na xiphiqo xa swidzidziharisi emisaveni. Lexi nga ta andlariwa eka Ntshamo wo Hlawuleka wa UNGA hi Dzivamisoko 2016.
Nyimpi ya ku lwisana na swidzidziharisi yi fambelana na NDP naswona Mbhurisano wu ta endla xivandla xa ku yisa emahlweni Kungu ra Nkoka ra Swidzidziharisi swa Tiko (2013-2017).
2.12 Khabinete yi pasisile leswaku Ndzawulo ya Matshamelo ya Vaaki yi ta rhurhela swin’we Khomferense ya “Ku rhangela ku Cinca eka Dorobankulu: Ku suka emikhukhwini ku ya eka ku Hlangana, ku Hlayiseka, eka ku Tiyisela na ku Tiyiseleka ka Matshamelo ya Vaaki” na Phurogireme ya Matshamelo ya Vaaki ya UN, ku suka hi Nyenyankulu 2016.
Khomferense yi seketela ajenda ya nhluvuko ya matiko ya misava na ajenda ya nhluvuko wa kwala tikweni hi ku tiyisisa nseketelo wa Xikongomelo xa vu 11 Swikongomelo swa Nhluvuko leswi Tiyeke: Ku endla leswaku madorobankulu na laha vanhu vatshamaka kona vahlangana, ku hlayiseka, ku tiyisela na ku tiyiseleka.
Khoniferense i xiphemu xa mbhurisani wa ku simeka Ajenda ya Nhluvuko ya UN endzhaku ka 2015 na “Ajenda ya Leyintshwa ya Madoroba” leyi nga amukeriwa hi UN hi 2016.
2.13 Khabinete yi pasisile Khansele ya Vulavisisi bya Vurimi ku va yi rhurhela Khomferense ya Vunharhu ya Matiko ya Misava eka Nhluvuko wa Vulavisisi bya Vurimi hi Dzivamisoko 2016. Khomferense leyi yi ta kuma leswi landzelaka: vulavisisi bya matiko ya misava na swikongomelo swa ndlandlamuxo ku katsa na sisiteme ndlandlamuxo ya tiko ku kota ku fikelela swikongomelo swa nhluvuko swa nkarhi lowu taka, ngopfungopfu eka varimi va mindyangu na matiko lawa ya sweleke.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Nawumbisi wa Makungu yo Tsema mindzilekano ya le Lwandle wa 2015 leswaku vaaki va ta rhumela swibumabumelo. Nawumbisi wu tumbuluxa rimba ra ku pfulela vuswikoti bya lwandle bya ikhonomi hi ku seketela ntirhisano wa nkunguhato wa ku endla mindzilekano. Nawumbisi wu ta pfuneta eka xivumbeko xa vandla leri nga kona ra Operation Phakisa.
4. Mintlangu leyi taka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela tiko eka ku tlangela Siku ra Ndzivalelano hi ti 16 N’wendzamhala ePort Elizabeth, eKapa-Vuxa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku hlanganisa ku hambana: Ku aka Afrika-Dzonga leri fanaka leri nga tiko leri lavaka ku va tiko leri hluvukaka”.
4.2. Holobye wa Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso, Dokodela Siyabonga Cwele, u ta rhangela varhumiwa va Afrika-Dzonga eka UNGA eka Samiti ya Matiko ya Misava eka Vuxokoxoko bya Vaaki (WSIS) ku sukela hi ti 15 ku fikela hi ti 16 N’wendzamhala 2015, laha xiyimo xa Afrika-Dzonga, laha ri hoxaka xandla eka WSIS+10 laha Phepha-Hava ri nga nga ta vikiwa.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka embangwini
5.1. Afrika-Dzonga ri humelerile eka ku rhurhela Samiti ya Madoroba ya Afrika ya vu Nkombo ya madoroba na mifumo ya miganga eAfrika eJoni ku sukela hi ti 29 Hukuri ku fikela hi ti 3 ta N’wendzamhala 2015. Ehansi ka Nhlokomhaka leyi nge: Ku aka vumundzuku bya Afrika na vanhu: ku hoxa xandla eka valawuri va miganga ya Afrika ku fikelela ajenda ya 2063 ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika, samiti leyi, leyi nga koka rinoko eka 15 000 wa vameyara na vakhanselara va 500 000, hi yin’wana ndlela ya ku aka vun’we eAfrika.
Xikongomelo xa samiti a ku ri ku tiyisisa mfumo wa miganga eka tikonkulu ra Afrika, ngopfu ngopfu eka timhaka ta vufambisi bya timali na ku tumbuluxa masungulo yo hlayiseka ya xibalo, ku kota ku fikelela ajendza ya Afrika – Afrika leyi hi yi lavaka.
Samiti yi seketele swikongomelo swa NDP laha matiko na mimfumo ya miganga yi tirhaka ntirho wa nkoka eka nhluvuko wa hinkwerhu.
5.2. Khabinete yi tshama yi ri ni ku tshemba leswaku mimbhurisano eka Ntshamo wa vu 21 eka Khomferense ya Minhlangano (COP21) eka Rimba ra Mintwanano ra ku Cinca ka Maxelo ya UN (UNFCCC), leswaku ntwanano lowu nga fanela na ku boha wu ta fikeleriwa.
Ku cinca ka maxelo i xiphiqo xa misava hinkwayo leswi lavaka xintshuxo xa misava hinkwayo, lexi nga ololoxiwaka hi ntwanano wa matiko hinkwawo, ehansi ka masungulo yo anama lawa ya nga ya ntiyiso eka UNFCCC na mavandla hinkwawo ya ri karhi ya hoxa xandla.
Laha Afrika-Dzonga, hi nga vulavula hi ku tinyungubyisa leswaku hi vekile ehansi tipholisi leyi hi yisaka emahlweni, leti nga kahle na ku va tirhangile, na makungu ya ku tirhana na ku tshamela ku cinca ka maxelo. Tipholisi leti ti leteriwa hi milawu ya nhluvuko lowu tiyiselaka, leri nga phuphu eka Xivono xa 2030 tanihileswi nga xiswona eka NDP.
5.3 Hikuva ku ri nhlengeletano yo hetelela ya Khabinete eka lembe ra 2015, Khabinete yi rhumela marito yo navelela vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo eka Makhisimusi lamanene. Hi moya wa minkarhi leyi na hi moya wa vumunhu, Khabinete yi rhamba vaaki va Afrika-Dzonga hinkwawo ku pfuna vanhu lava sweleke na mindyangu. Hi tiko leri hi hlayisanaka, hi hloniphanaka na ku seketela lava pfumalaka. Lembe leri taka ri nyika hinkwerhu nkateko wa ku tinyikela ku vona leswaku hinkwerhu hi van a vumundzuku lebyinene.
6. Marito yo chavelela
6.1. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela na ku khumbheka ka yona eka ndyangu na vanghana va Mohamed Ismail (“Issy”) Dinat, loyi a nga hundza emisaveni hi Ravumbirhi, 8 N’wendzamhala. Ku tinyikela na ku nghenelela eka ku Lwisana na Xihlawuhlawu swi hoxile xandla eku lwisaneni na ntshuxeko.
7. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
7.1. Khomixini ya Ndzavisiso wa swa Mati:
a) Dokodela Nozibele Mjoli (Mutshamaxitulu);
b) Phurofesa Sibusiso Vil-Nkomo (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Phurofesa Aldo Stroebel;
d) Manana Nompumelelo Msezane;
e) Dokodela Mosidi Makgae;
f) Manana Masaccha Khulekelwe Mbonambi;
g) Tatana Mxolisi Adolphius Cassius Ndhlovu;
h) Dokodela Ntombifuthi Patience Nala; na
i) Muyimeri ku suka eka Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji.
7.2. Bodo ya Mati ya Amatola:
a) Manana NN Mnqeta (Mutshamaxitulu);
b) Tatana A Hadebe (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Tatana EV Jooste;
d) Tatana AP Le Roux;
e) Tatana BE Hollingworth;
f) Tatana C Mbande;
g) Manana TF Maenetja;
h) Manana M Nzimande; na
i) Phurofesa L Louw.
7.3. Bodo ya Vukorhokeri bya Swivilelo swa Swikimi swa Vaaki:
a) Tatana Vukile Charles Mehana, (thoriwa nakambe naswona i Mutshamaxitulu);
b) Manana Beauty Nomhle Dambuza;
c) Tatana Bhekumusa Gorden Dlamini;
d) Taureen Dylan Holmes;
e) Rajesh Jock;
f) Oupa Moshongoane Moshebi; na
g) Nomazotsho Yvonne Memani (thoriwa nakambe).
7.4. Bodo ya Ejensi ya Nhluvuko wa Tiko:
a) Manana Judy Hermans (Mutshamaxitulu);
b) Tatana Zolile Thando Ngcakani (thoriwa nakambe naswona i Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Manana Suraya Bibi Khan (thoriwa nakambe);
d) Tatana Abram Stefanus Hanekom;
e) Manana Sebenzile Matsebula;
f) Manana Mashila Matlala;
g) Tatana Moses Mabokela Chikane (muyimeri wa mfumo);
h) Manana Bernice Makgoro Mannya (muyimeri wa mfumo);
i) Manana Thabitha Shange (muyimeri wa mfumo);
j) Manana Farzana Suliman Varachia (muyimeri wa mfumo).
7.5. Bodo ya Mpfuno hi swa Nawu ya Afrika-Dzonga:
a) Phurofesa Yousuf Abdoola Vawda;
b) Tatana Nkosana Mabhuti Francois Mvundlela;
c) Manana Thulisile Mhlungu;
d) Manana Nonhlanhla Mgadza;
e) Manana Marcella Naidoo;
f) Tatana Matome Leseilane; na
g) Manana Adila Chowan;
h) Manana Aneline Rhoda (xirho xo engetela); na
i) Tatana Langelihle Ezrome Mtshali (xirho xo engetela).
7.6. Ku engeteleriwa ka nkotiraka ya ku thoriwa ka Tatana Thabane Wiseman Zulu tanihi Mufambisi Angarhelo (DG) wa Ndzawulo ya Eneji.
7.7. Dokodela Mmaphaka Ephraim Tau tanihi Xandla xa DG (DDG): Swihlahla na Vufambisi bya Switirhisiwa swa Ntumbuluko eka Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na Tinhlampfi.
7.8. Manana Kelebogile Sybil Sethibelo tanihi DDG: Mafumelo ya Ndzawulo eka Ndzawilo ya Vutshila na Ndhavuko.
7.9. Tatana Omega Shelembe tanihi DDG: Vuangameri eka Mabindzu ya Mfumo na Nhluvukiso wa Mabindzu ya Vuhlanganisi bya Thekinonoji na Vuxokoxoko eka Ndzawulo ya Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso (DTPS).
7.10. Tatana Edward Xolisa Makaya tanihi DDG: Africa eka Ndzawulo ya Vuxaka na Matiko ya Misava na Ntirhisano.
7.11. Manana Thulisile Glory Manzini tanihi DDG: Mufambisi eka DTPS.
Hi ku gimeta, Khabinete yi rhumela marito ya ku khensa eka vaaki va Afrika-Dzonga lava nga landzelela ku tlherisa swibalo lava nga nhlayo ya 5.94 miliyoni ya lava tlheriseke swibalo leswi nga kumeka eka vahakeri va swibalo leyi nga tiyisiwangiki.
Leswi nga ehenhla hi 11.52 phensete ku tlula hi 2014. Ku landzelela ku fayila eka vahakeri va swibalo hi nkarhi swi le henhla hi 90 phensete hi malembe manharhu hi ku landzelelana.
Ku ya ehenhla loku ka ku landzelela swi endla leswaku mfumo wu phakela vukorhokeri lebyi antswisaka nkoka wa vutomi eka vaakatiko hinkwavo.
Hi nkarhi lowu wa makhisimusi, mfumo wu le ku simekeni ka mapfhumba yo hambana lawa ya lavaka leswaku vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo na vaendzi ku va va endla xokarhi ku tiyisisa leswaki minkarhi leyi ya makhisimusi ha tiphina na nhlayiseko wa mbango.
Khabinete yi rhamba hinkwavo ku tirhisana na Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga na ku vika migingirko ya vukhamba yihi kumbe yihi eka mindyangu na le tikweni.
Ku kota ku lawula ku nghena ka vanhu eka mindzilekano, tindzawulo hinkwato ta mfumo eka minyangwa yo nghena ku sukela hi ti 10 N’wendzamhala 2015 ku fika hi ti 14 Sunguti 2016 ti ta engetela tiawara ta ku tirha. Leti katsaka Ndzawulo ya Rihanyo, Vurimi, Maphorisa, Timhaka ta Xikaya na Vukorhokeri bya Xibalo xa Afrika-Dzonga. Vuxokoxoko byi le ka www.home-affairs.gov.za.
Vatirhisi hinkwavo va magondzo va hlohloteriwa ku landzelela milawu ya le magondzweni, leswi katsaka ku landzelela mpimo wa rivilo; tiyisisa leswaku xipandzamananga xi ringanerile ku va egondzweni; va nga chayeri va pyopyiwile na ku ambala banti ra vuhlayiseki. Vafambi hi milenge va hlohloteriwa ku tiyisisa leswaku loko vatirhisa magondzo a va veki vutomi bya vona ekhombyeni kumbe bya vachayeri. Tiejensi ta ku tiyisisa-nawu ti ta tirha swinene ku lwisana na lava honisaka.
Vuxokoxoko:
Ms Nebo Legoabe (Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete)
Sele: 082 453 2874
