1. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi tivisiwile hi swiviko swa mimbuyelo swa kotara ya vumune (Sunguti-Nyenyankulu 2015). Yi enerisiwile hi ku humelela loku nga endliwa eka matirhisele. Swirho swa Vurhangeri swi ta nghena eka migingiriko ya vuhangalasi bya mahungu na nghenelelo wa swirho ku andlala ku humelela loku nga endliwa eku tirhisiweni ka mimbuyelo ya kotara ya vumune. Vuxokoxoko byi ta vuriwa loko xedulu leyi se yi hetisisiwile.
1.2. Khabinete yi amukerile ku hlawuriwa 13 wa vaendli va eneji leyi pfuxetekaka hi nkarhi wa vumune wa mfumo wa Phurogireme ya Maxavele eka Vaendli va Gezi lava Tiyimeleke hi Voxe va Eneji leyi Pfuxetekaka. Vaendli lava va eneji leyi pfuxetekaka (eneji ya dyambu na moya) va ta phakela timegawatsi to engetelela ta 1 084 ku seketela gezi ra rixaka no pfuna tiko ku ya emahlweni ekusuhi na mphakelo wa eneji wa nkarhi wo leha lowu hlayisekaka.
1.3. Khabinete yi amukela Mimbuyelo ya Oditi ya Mfumo wa Muganga wa 2013-2014 no khensa matirhelo ya timasipala leti nga kombisa ku antswa ko fana eka swiyimo hinkwaswo swa mimbuyelo ya tioditi ta timasipala. Nhlayo ya le henhla ya 96% wa vaoditiwa (timasipala na tienthithi ta timasipala) va yisile switatimende swa vona swa timali hi nkarhi, leswi ku nga ku antswa ka le henhla ku suka eka 93% hi 2012/13 na 78% hi 2007/08.
Xiviko xi kombisa leswaku ntirho lowukulu wu endliwile ku ololoxa maxavele yo ka ya nga fanelangi. Leswi vonakaka i ku engeteleleka eka nhlayo ya timasipala na tienthithi ta timasipala leti nga na tioditi leti nga pasa ku suka eka 30 hi 2012/13 ku fika eka 58 hi 2013/14, na nkombo ntsena hi 2007/08 ku komba endlelo ro tshamiseka eka mafumele ya kahle na mafambisele lawa ya twalaka ya timali.
Vaoditiwa lava nga na tioditi leti nga pasa va ta tihlamulela eka 76% wa ntsengo wa mpimanyeto wa nhundzu ya mfumo wa muganga wa R315 biliyoni. Leswi swi vula leswaku nhungu eka 10 wa tirhandi leti nga tirhisiwa hi mfumo wa muganga ti tirhisiwile hi tienthithi leti nga na switatimende swa timali leswi nga pasa.
Eka 335 wa timasipala na tienthithi leti nga oditiwa, 102 ti antswile, 194 ti tshame ti nga cinci, 27 ti yile ehansi hi matirhelo laha timbirhi ti nga letintshwa naswona ta 10 ta ha xota ku oditiwa. Leswi swi tiyisisa mphakelo wa vukorhokeri bya masungulo lowu nga hetiseka no ti hlamulela lowu fambisanaka na endlele ra ‘Tlhelela eMasunguleni’. Khabinete yi amukela leswi tani hi xiphemu xa Kungu ra Tlhelela eMasunguleni, ku tekeriwa enhlokweni ko hlawuleka ku ta nyikiwa timasipala ta 50 leti nga kuma mpfumalo wa mavonelo ku suka eka vaoditi, ngopfungopfu ta 25 leti nga kuma mpfumalo wa mavolelo ku suka eka vaoditi eka malembe ya ntlhanu lama nga hundza.
Khabinete yi kombisa ku vilela eka timasipala leti ya ka emahlweni ti thola vanhu lava nga tokotangiki naswona va tekela ehansi swiendlo swa mafumele ya kahle. Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu, hi ku tirhisana na Timasipala, u ta hatlisisa maendlele yo ololoxa timhaka.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pfumelerile Kungu ro Cinca ra Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga (SAPO). Kungu leri ri pfunile eka ku hlahluva timintsu ta leswi vangaka swiphiqo no boxa makungunkulu ya minghelelo yo cinca enthithi. Modele wuntshwa wa bindzu wu le ku tumbuluxiweni ku hunguta ku tshembhela ngopfu eka bindzu ro posa no ya emahlweni eka nhlangano wa bindzu lowu ringanelaka. Khabinete yi tshembha leswaku kungu ri ta yisa SAPO emahlweni. Holobye wa Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso, swin’we na vurhangeri bya SAPO, va ta khoma mbhurisano wo hlawuleka wa vuhangalasi bya mahungu ku hlamusela kungu.
2.2. Khabinete yi pfumelerile leswaku mbuyelo lowu nga kumiwa eka xiviko xo sungula xa Afrika-Dzonga eku tirhisiweni ka Tsalwa ra Afrika eka Timfanelo na Nhlayiseko wa N’wana (2000-2013), wu andlariwa ePalamende. Xiviko lexi lexi xi kumiwile ku suka eka Komiti ya Afrika ya Vatokoti eka Timfanelo na Nhlayiseko wa N’wana. Khabinete yi pasisile switirhisiwa swo mafumele ku tiyisisa maendlele yo hlanganisiwa, yo hlangana no hoxa xandla eku tirhisiweni ka Tsalwa ra Afrika eka Timfanelo na Nhlayiseko wa N’wana hi ku fambisana na timfanelo ta vumbiwa ta vana.
Ku yisiwa ka xiviko xa Afrika-Dzonga ku fambisana na milawu ya ntwanano wa misava na swiboho. Xiviko lexi nakambe xi tirha tani hi xikombiso xa leswi rixaka ri humelelaka ha kona eku hlayiseni ka timfanelo ta vana na nhlayiseko.
3. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
3.1. Khabinete yi khensa ku khomiwa loku humeleke ka Foramu ya Ikhonomi ya Misava hinkwayo (WEF) ya Afrika eKapa vhiki leri nga hela, leswi tiyisisaka leswaku tiko i ndzhawu ya xiyimo xa le henhla emisaveni hinkwayo eka mintirho ya xiyimo xa le henhla. WEF Afrika yi nyikile pulatifomo eka mfumo ku kombisa Afrika-Dzonga tani hi ndzhawu ya vuvekisi na mabindzu, leswi nga na nkoka eka fikeleleni ka xikongomelo xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP).
Khabinete yi amukela ntirho wa nkoka lowu nga endliwa hi xiphemu xa vuhangalasi bya mahungu hi ku tiyisisa leswaku mahungu yo suka eka ntirho lowu wa nkoka ya yisiwa eka tipulatifomo to hambana ku pfumelela timhaka ku fika eka maAfrika-Dzonga.
Mpimo wa swikeleti wa Afrika-Dzonga eka BBB hi Mimpimo ya Fitch swi tiyisisa nakambe leswaku tiko ri tshama ri pfulekile eka vuvekisi bya matikomambe no ya emahlweni ri kombisa vutinyiketeri bya mfumo eka vurhangeri bya vutlharhi bya swa timali. Hi nkarhi wolowo, timhaka leti nga vuriwa hi Fitch ti le ku tekeriweni enhlokweni mfumo hi xiyimo xa le henhla.
3.2. Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka Media Landscape 2014 – Ku tlangela 20 wa Malembe ya Vuhangalasi bya Mahungu bya Afrika-Dzonga, leswi ongaka swilo swo hambana swa 21 wa malembe yo hlohlotela laha vuhangalasi bya mahungu byi nga tirha ntirho wa nkoka. Xiyenge xin’wana na xin’wana xi langutisa vuandlalo bya vuhangalasi bya mahungu ku sukela hi 1994 no kombisa laha hi nga fika konahumaka kona, loko ku langutiwa mintlhotlho leyi taka. Swirho swo hlaya swa pfumela leswaku swo tala swi kumiwile eka xivandla lexi.
Khabinete yi hlohlotela lava nga eka vuhangalasi bya mahungu, swidyondzeki, vaakatiko na mfumo ku hlaya Media Landscape 2014, leyi pfuxaka njhekanjhekisano wa kahle na mbhurisano hi 20 wa malembe ya vuhangalasi bya mahungu eka Afrika-Dzonga ra xidemokirasi. Ntsariso wu nyika xikongomelo na vutihlamuleri byo tshembheka bya xiyenge xa vuhangalasi bya mahungu bya tiko. Eka maendlele yo mpfampfarhuta xi hlohloterile ntirhisano wa matimba exikarhi ka mfumo na vumaki bya vuhangalasi bya mahungu, hi varhangeri na minhlangano ya vaakatiko
3.3. Khabinete yi tiyisa ntshembho wa yona eka Vulawuri bya Vuavanyisi bya Rixaka (NPA) ku tirha mintirho ya byona hi ku hetiseka tani hi leswi byi lerisiweke hi Vumbiwa ra hina ku nga langutiwi ku cinca loku nga kona sweswi eka vurhangeri bya byona.
NPA yi tshama yi tshama yi tinyiketerile eka ntirho wa yona, naswona yi na swiphemu na maendlelele endzhawini ku ya emhweni no tlakusa ndzhawu ya vaaki leyi pfumalaka vugevenga. Hi 2014 nhlangano wu antswisile mpimo wa wova wo gweva eka swiyimo hinkwaswo swa tihuvo hi 93.6% (273 641 wa milandzu) eka tihuvo ta swifundzha, 76 % (27 246 wa milandzu) eka tihuvo ta swifundzha na 88% (911 wa milandzu) eka tihuvo hinkwato ta le henhla.
3.4. Khabinete yi amukela ku humesiwa ka Ndzavisiso wo sungula wo Nyenyemukiwa wa Afrika-Dzonga lowu langutanaka na matitwelo eka HIV na AIDS na TB eka Nhlengeletano ya AIDS ya vu 7 ya Afrika-Dzonga, leyi nga ku teni eDurban. Ndzavisiso wo Nyenyemukiwa, lowu nga lowukulu emisaveni hinkwayo, wu nyika swiendlo swo vonaka no va swintshwa na tiphurogireme to lwa na ku nyenyemukiwa na ku tsan’wiwa ka vanhu lava hanyaka na HIV na TB.
3.5. Khabinete yi amukerile ku humelela ka Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana (CPW) no tiyisisa leswaku vana va hina i tshaku ra vumundzuku bya tiko ra hina no hlohlotela vaaki ku va sirhelela eka ku lahliwa no xanisiwa. Ku ya emahlweni, Khabinete yi yisa minkhenso ya yona eka tiejensi hinkwato ta mfumo, vaaki na vanakulobye va vanhu lava tirhaka va nga karhali na ku hundza eka CPW ku lemukisa vaaki eka ku sirhelela vana va hina.
3.6. Khabinete yi amukela ku cinca ka matimba eka Telkom laha mfumo wu nga mukhomi wa minkavelo lonkulu, laha wu nga na xitaki xa 40%. Ku cinca eka khamphani swi yisile eka nkulo wa matimba eka timali na avo ro sungula ku sukela hi 2011 wa 245 wa tipeni.
3.7. Khabinete yi tivisiwile hi ku tirhisiwa ka mindzhundzhuluko ya milawu ya marhurhele ya sweswi na mialwu ya marhurhele ya 2014, ku katsa na swilaveko swa loko u endza na vana u hundza hi le ka tiphoto to nghena ta Afrika-Dzonga, leswi nga sungula hi ti 1 ta Khotavuxika 2015.
Khabinete yi tekerile enhlokweni mavonelo lawa ya nga humeswiwa hi swiyenge swo hambana. Ku endlela ku twa mihleketo leyi, Khabinete yi bohile ku vumba xipano xa Vaholobye ku suka eka swiphemu swa ikhonomi na nsirhelelo.
Xipano xi languteriwile ku burisana no nghenelela eka swivilelo hi xikongomelo xo kuma tindlela to ololoxa mimbuyelo leyi nga lavekiki leyi nga tisiwa hi ku tirhisa milawu leyi. Xipano xi ta lulamisiwa hi Holobye Malusi Gigaba.
Ku engetelela, Komiti ya Vaholobye eka Marhurhele yi ta ya emahlweni na ntirho wa yona wa langutisa nakambe swilo hinkwaswo leswi yelanaka na vahlapfa lava nga laha tikweni. Ntirho lowu wu ta pfuna ku nyika ntirhisano exikarhi ka marhurhele na milawu ya hina.
4. Mintlangu leyi taka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta ya eka mintlangelo ya Siku ra Vantshwa hi ti 16 Khotavuxika 2015 eSenthareni ya Mintirho ya Tshwane, eGauteng ehansi ka nhlokomhaka: “Vantshwa va yisa Afrika-Dzonga emahlweni”.
Phuresidente u ta endla na ku endza ka Siyahlola eKhamphasini ya Dzonga ya Yunivhesiti ya Thekinoloji ya Tshwane eSoshanguve, eGauteng hi ti 23 Khotavuxika 2015. Ku endza loku ka nkambelo ku ta kongoma eka mapfhumba na minghenelelo leyi nga tirhisiwa ku antswisa vutomi bya vantshwa va hina no va nyika matimba ku va va nghenelela hi ndlela yo antswa eka ikhonomi ya tiko ra hina.
Khabinete yi rhamba vantshwa ku tirhisa swivandla leswi va nyikiwaka hi tiphurogireme ta mfumo to fana na Phurogireme ya Mintirho ya Vaaki, leyi kombisaka leswi swinakulobye swi endlaku ku hambana hi kona eka switirhisiwa swa vaaki na vukorhokeri, nakambe no kurisa swivandla swa mintirho swi va mitirho ya nkarhi wo leha hi ku fambisa no tumbuluxa vuswikoti.
Hi Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa va Rixaka, vantshwa vo tala va le ku tisiweni eka ndzhawu ya ikhonomi hi mhaka ya tiphurogireme ta vona leti nyikaka nseketelo eka van’wamabindzu va vantshwa.
4.2. Afrika-Dzonga ri ta nghenelela eka mintlangelo ya tikonkulu hi ku anama hi ti 23 Khotavuxika 2015 ku fungha Siku ra Afrika ra Vukorhokeri bya Mfumo ehansi ka nhlokomhaka: “Ntirho wa Vukorhokeri bya Mfumo eku ku Nyika Vavasati Matimba, Mphakelo wa Vukorhokeri Wuntshwa wo Fikeleleka”. NDP yi vonile ku kurisiwa ka Mfumo ku ri ka nkoka eku humeleriseni ka Xivono xa 2030. Ku sukela hi 1994 tiko ri endlile ku humelela hi yimela vavasati eka mintirho ya vurhangeri bya le henhla eka Vukorhokeri bya Mfumo, leswi a swi ri eka 39.8% hi Nyenyankulu 2014.
4.3. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku hlangana na mfumo eka Siku ra Vahlapfa ra Misava hinkwayo, 20 Khotavuxika 2015, eku tiyisiseni ka vutinyiketeri bya tiko eka misava hinkwayo byo khoma vahlapfa hinkwavo hi xindzhuti. Tani hi xirho eka Ntwanano wa Vahlapfa wa Geneva wa 1991 naswona tani hi tiko leri tlangelaka timfanelo ta ximunhu, hi na xiboho xo sirhelela timfanelo ta masungulo ta ximunhu ta vahlapfa emindzilekanini ya hina. Eka swiyimo swo tala lava i vavanuna lava nga tsana, vavasati na vana lava nga sindzisiwa ku rhurha ematokixikaya ya vona no va va swi endlile hi mahika, matimba no tinyiketela.
4.4. Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya, swin’we na tindzawulo tin’wana ta mfumo na tiejensi, ti ta simeka Operation Pyramid hi ti 19 Khotavuxika 2015 eka Skukuza, eMpumalanga ehansi ka nhlokomhaka: “Ku Tirha swin’we ku endla mindzilekano yi hlayiseka no sirheleleka”. Operation Pyramid yi ta fambisa no longoloxa mfumo na tiphurojeke ta mindzilekano ta tiejensi, tiphurogireme na minghenelelo. Pfhumba leri ro cinca ri ta tirha ku fikela laha ku nga ta tumbuluxiwa Ejensi ya Vufambisi bya Mindzilekano hi 2017 leswi nga ku teni. Mafambisele yo hlayiseka, yo hetiseka no tirha kahle ya mafambele ya vanhu lava tlulaka mindzilekano swi ta endliwa hi maendlelo lama fanaka na swikongomiso swo hluvukisa rixaka ra tiko.
4.5. Anivhesari ya vu 60 ya Tsalwa ra Ntshuxeko, leswi nga ta funghiwa hi ti 26 Khotavuxika 2015, swi ta tirhisiwa ku kombisa ku humelela loku nga endliwa eku humeleriseni ka nkoka wa rona, no kombisa ku longoloka exikarhi ka tipholisi ta mfumo na tsalwa leri ra matimu. Tsalwa ra Ntshuxeko i masungulo lawa Vumbiwa ra hina leri ndhundhuzeriwaka hi misava ri humaka kona; namuntlha ri nyika mbuyelo eka tiko leri hi ri akaka hi tipholisi na tiphurogireme ta hina.
5. Ku thoriwa
Vuthori hinkwabyo byi ta landzelela ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo ta vathoriwa na mbhasiso lowu nga fanela.
5.1. Tatana Zacharia Isak Modise tani hi Khomixinara wa Rixaka wa Vutirheli bya Vululamisi.
5.2. Manana Bernedette Muthien tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarheleo wa Mukamberi wa swa Rimbewu eka Ndzawulo ya Vavasati.
Swivutiso:
Manana Phumla Williams (Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela)
Rigingho: 083 501 0139
