National Coat of Arms

Mushumo
Tshivhumbeo
Zwine tshiga tsha sumba zwone
Kuolele
U tikedza Batho Pele

 

 

Mushumo wa Tshiṱangu tsha Lushaka

Tshiṱangu tsha Lushaka, kana luswayo lwa lushaka, ndi tshone tshigCoat of Armsa tshihulwanesa tsha Shango.

Tshiṱangu tsha Lushaka tshi dovha hafhu tsha vha tshipiḓa tsha Tshiganḓo Tshihulwane, tshine tsha dzhiwa sa luswayo luhulwane lwa shango. Dokhumenthe iṅwe na iṅwe ine ya vha na Tshiganḓo Tshihulwane ina maanḓa mahulwane sa izwo zwi tshi amba uri yo tendelwa nga Muphuresidennde wa Afurika Tshipembe.

Tshiṱangu tsha Afurika Tshipembe tsho rwelwa ṱari nga Ḓuvha ḽa Mbofholowo, 27 Lambamai 2000. Tshanduko yo sumbedzwaho kha muano wa muvhuso ndi u sumbedza mbofholowo Afurika Tshipembe khathihi na vhuvha ha u funa iḽi shango.

Kuolele kwa Tshiṱangu tsha Lushaka

Luswayo lwa Shango ndi luswayo lwo vhumbiwaho sa zwithu zwo dzudzanywaho nga ngomu ha zwidanga zwa zwivhumbeo zwa kumba, tshiṅwe tshi nga nnṱha ha tshiṅwe.

Tshivhumbeo tsha fhasi tsha tshitengeledzi tsha fhasi

Tshauthoma ndi muano une wa vha hafu ya tshitengeledzi nahone nga muvhala mudala. Iṅwe hafu ya tshitengeledzi yo itwa nga ṋanga dza nḓou dzo sedzaho nnṱha. Nga ngomu ha ṋanga dza nḓou huna nḓevhe mbili dza goroi dzine dza ita tshivhumbeo tsha tshiṱangu tsha musuku tshi vhewaho vhukati.

Tshivhumbeo tsha tshiṱangu tshi na ngoma, nahone tshi na zwivhumbeo zwa vhathu vhavhili u bva kha vhutsila ha tombo ha Vharwa (Khoisan). Zwivhumbwa zwo sedzana nahone zwi khou lumelisana u sumbedza vhuthihi.

Nga nnṱha ha tshiṱangu huna pfumo na thonga zwo itaho tshifhambano u vha tshithu tshithihi. Hezwi zwo vhekanywa zwavhuḓi u itela uri hu vhonale tshiṱangu na u khunyeledza tshitengeledzi tsha fhasi.

Tshivhumbeo tsha tshitengeledzi tsha nnṱha

Nga nnṱha ha tshitengeledzi tsha fhasi hune ha vha vhukati ha Tshiṱangu tsha Lushaka huna luvha ḽa protea. Maluvha aḽo o vhekanywa u ita khuḓa tharu u fana na vhutsila ha Afurika.

Ḽimilaṋowa ḽo vhewa nnṱha ha protea nahone maluvha a protea ndi one khana ya ḽimilaṋowa. Ḽimilaṋowa ḽo ima ḽo ṱharamudza maphapha ḽo a imisela nnṱha. Mithenga ya vhuḓi kha ṱhoho ya ḽimilaṋowa ndi khare ine ya vha kha ṱhoho yo kwaṱhaho nahone yo tshaho maṱoni. Ḓuvha ḽi ṱavhaho vhusendekamisi ḽo vhewa vhukati ha maphapha a ḽimilaṋowa nahone ḽi khunyeledza tshitengeledzi tsha nnṱha.

Tshitengeledzi tsha nnṱha na tsha fhasi zwi a fhirana u vhumba tshithu tshithihi tshi si na magumo, na vhushaka ha vhuḓi vhukati ha zwiga zwoṱhe u vhumba tshivhumbiwa tsha nnṱha. Tshivhumbiwa itshi tshi na vhudziki, ṱhonifho na vhuḓipfi ha Tshiṱangu tsha Lushaka.

Luswayo lwa Tshiṱangu tsha Lushaka

Tshivhumbeo tsha tshitengeledzi tsha fhasi

Muano

Muano ndi - !ke e:/xarra //ke, zwo ṅwaliwaho nga luambo lwa Khoisan lwa vhathu vha /Xam, zwi ambaho uri: vhathu vho fhambanaho vhe na vhuthihi. Zwi livhanywa na muthu muṅwe na muṅwe ane a khou fhaṱa vhuthihi vhukati ha muhumbulo na nyito. Kha vhathu vhoṱhe, zwi ita khuwelelo kha lushaka uri lu vhe ṅanda nthihi na u pfa lu lwa fhano shangoni khathihi na u ḓikhoḓa – Vhuthihi naho ro fhambana.

Mabulele a !ke e: /xarra //ke:

.wav file (170 kb)

Nḓevhe dza goroi

Dzo oliwa: kha tshidanga tsha tshivhumbeo tsha kumba tsho itwaho nga maṋanga a nḓou; izwi zwi sumbedza lupfumo lwa mavu, nyaluwo na khonadzeo ya mbveledziso, mutakalo kha vhathu na zwa vhulimisi ḽifhasini.

Maṋanga a nṋdou

Ndou dzi sumbedza vhuṱali, maanḓa, u fhola, na ndalamo.

Tshiṱangu

Tshiṱangu itshi tshi na mishumo mivhili: u sumbedza vhuvha ha vhuṋe khathihi na tsireledzo. Tsho fara tshiga tsha lushaka.

Zwivhumbeo zwa vhathu

Zwi bva kha zwifanyiso zwa tombo ḽa Linton, ḽine ḽa vha tsumbo ya Vhutsila ha Matombo Afurika Tshipembe zwi ḓivheaho ḽifhasini, ḽi wanala Museamu wa Afurika Tshipembe ngei Cape Town. Vhathu vha lushaka lwa Khoisan, vhane vha vha vhone vhathu vha ḓivheaho uri ndi vhone vhadzulapo vha shango ḽashu vha u tou thoma, ndi tsumbo khulwanesa ya vhuthu hashu roṱhe na vhubvo hashu sa vhadzulapo vha Afurika Tshipembe. Zwifanyiso zwo sumbedzwa nga nḓila ya u sumbedza ndumeliso, zwi tshi sumbedza vhuthihi. Hezwi zwi dovha zwa sumbedza u shanduka ha muthu khathihi na u pfa a mudzulapo wa ngoho wa lushaka na u vha muthihi na lushaka lwa vhathu vhothe (humanity).

Pfumo na tshibonda

Tswayo mbili dza tsireledzo na maanḓa zwavhuḓi-vhuḓi dzi sumba milenzhe yo khwaṱhaho ya tshiṋoni tsha muṅwaleli (secretary bird). Pfumo na tshibonda zwo lala fhasi u sumbedza mulalo.

Tshivhumbeo tsha tshitengeledzi tsha nnṱha

Protea

Protea ndi luswayo lwa u naka ha shango ḽashu khathihi na khonadzeo ya u vhonala ha maluvha kha lushaka lwashu nga nṱhani ha Mvusuludzo ya Afurika (African Renaissance).

I sumbedza ṱhanganyelo ya zwoṱhe zwine zwa mela kha shango, zwi tshi khou londiwa u bva nnṱha. Mivhala i funeswaho ya Afurika yo olwa kha protea – muvhala mudala, wa musuku, mutswuku na mutswu.

Tshiṋoni tsha muṅwaleli (secretary bird)

Tshiṋoni tsha muṅwaleli tsho sumbedzwa tshi tshi khou fhufha – zwine zwa itea musi huna nyaluwo na tshipidi. Tshiṋoni tsha maanḓa tshine milenzhe yatsho – yo sumbedzwa nga pfumo na tshibonda - zwi a tshi shumela musi tshi tshi khou zwima ṋowa zwine zwa sumbedza tsireledzo ya lushaka kha maswina alwo. Ndi murumelwa wa mu/vhadzimu ane a rabelela shango; nga hei ndila, tshi tou vha luswayo lwa mutshidzi. Maphapha a tsho o imaho ndi luswayo lwa nyaluwo ya lushaka lwashu, nga tshifhinga tshithihi lu tshi khou ri tsireledza. Tsho sumbedzwa kha musuku hune tsha vha tshiga tsha u sumba u baḓekana hatsho na ḓuvha khathihi na maanḓa a nnṱhesa.

Ḓuvha ḽi khou tshaho

Itshi ndi tshiga tsha tsumbo ya tshedza na u naka. Zwi sumbedza pfulufhedziso ya mabebo maswa, u kona u lavhelesa murahu na phanḓa nga muhumbulo, nḓivho, u bveledza phetho dzavhuḓi khathihi na maanḓa a u ita zwine zwa tea u itwa. Ndi luswayo lwa hune vhutshilo ha bva hone, tshedza na vhuvha ha tshoṱhe ha vhathu.

Tshivhumbeo tsho khunyelelaho tsha Luswayo lwa Shango tshi ṱanganyisa tshidanga tsha tshivhumbeo tsha kumba tsha fhasi na tsha nnṱha kha luswayo lwa u sumbedza u ya nga hu sa fheli. Nḓila ine ya ṱumekanya tshipiḓa tsha fhasi nga maṋanga a nḓou, huna ḓuvha ḽine ḽa khou bvelela nga nnṱha, izwi zwi vhumba tshifanyiso tsha kumba ḽine tshiṋoni tsha muṅwaleli tsha vha tshi tshi khou bva khaḽo. Nga nḓila ya tshifanyiso, hezwi ndi u sumbedza mabebo maswa a muya wa shango ḽashu ḽavhuḓi na gundo dzaḽo.

Mushumo wa u bveledza

Muhasho wa zwa Vhutsila, Mvelele, Sainsi na Thekhinolodzhi (Arts, Culture, Science and Technology) yo ita khumbelo ya mihumbulo mahoḽa u bva kha vhathu malugana na Luswayo luswa lwa Shango. U bva kha mihumbulo ye ya waniwa, khathihi na zwi bvaho kha Khabinethe, ho ḓo ṅwaliwa zwidodombedzwa zwo teaho. Vha Government Communication and Information System (GCIS) vho mbo ḓi kwamana na vha Design South Africa – vhane vha vha tshiimiswa tsho imelelaho zwigwada zwa vhathu vha u ola Afurika Tshipembe nga vhuphara – uri vha ṱalutshedze vhathu vha fumi vhane vha vha vhone vhakoni u fhira vhoṱhe. Vhaoli vhararu vho ḓo ṋangiwa uri vha ṱalutshedze mihumbulo yavho kha Khabinethe. Zwe muoli vho- Iaan Bekker vha bveledza zwone ndi zwone zwo ṋangiwaho uri zwi vhe zwone Luswayo lwa Shango Luswa. Ndi Mulanguli muhulwane wa vha FCB Group nahone vho no ḓi bveledza tswayo nnzhi dza madzangano a mabindu na a muvhuso.

Luswayo lwa Shango luswa lu engedzedza kha Batho Pele

Batho Pele ndi maipfi a Sesotho ane amba uri ‘Vhathu Phanda’, a khwaṱhisedza uri tshumelo ya muvhuso i ye vhathuni vhoṱhe vha Afurika Tshipembe. Ndeme na mitheo ya Batho Pele ndi zwone zwi vhumbaho Luswayo lwa Shango luswa. Nga dzi 1 dza Tshimedzi 1997, tshumelo ya muvhuso yo ḓo thoma khampheini ya Batho Pele yo livhiswaho kha u khwinifhadza mveledziso ya tshumelo kha vhathu.

Batho Pele ndi u ḓi imisela kha ndeme na mitheo:

  • U kwamana na vhathu tshifhinga tshoṱhe malugana na vhukhwine ha tshumelo ine ya khou bveledzwa.
  • U vhea zwiga kana zwitandadi zwa tshumelo zwine zwa sumbedza uri ndi vhukhwine vhu ngafhani ha tshumelo vhune ha nga lavhelelwa.
  • U engedzedza u swikela ha vhathu kha tshumelo, nga maanda nga vhathu vhe kale vha vha vho kwanyeledzwa.
  • U ita uri huvhe na u fara vhathu zwavhuḓi nga u tevhela zwiga zwo tiwaho musi hu tshi thusiwa vhathu.
  • U ṋea nḓivho nnzhi nahone ya khwine malugana na tshumelo u itela uri vhathu vha vhe na nḓivho.
  • U engedzedza uri hu vhe na u vulea khathihi na u bvela khagala malugana na nḓila ine tshumelo ya bveledzwa ngayo.
  • U khakhulula vhukhakhi na zwithu zwi songo itiwaho u itela uri thaidzo dzi tandululwe nga nḓila ya khwine.
  • U ṋea ndeme ya khwine kha tshelede u itela uri vhathu vha pfe uri mithelo yavho i khou shumiswa zwavhuḓi nahone zwo tea.

Muano wa Batho Pele u malugana na pheliso ya kushumele ku sa vhei vhathu phanḓa. U dovha wa amba nga ha u vhona uri vhupuḽani ha zwa masheleni ha Tshumelo dza Tshitshavha vhu tshimbidzana na ṱhoḓea dza vhathu.

Vunzhi ha khwiniso dzine tshitshavha tsha tama u dzi vhona ndi khwiniso dza mahala, u fana na: u ṅweṅwela, u ṱhonifha tshitshavha, u fulufhedzea musi hu tshi ṋekedzwa zwidodombedzwa, na u humbela pfarelo arali zwithu zwi sa tshimbili zwavhuḓi. Hezwi ndi zwithu zwi sa ṱoḓi tshelede, fhedzi zwi ṱoḓa uri hu shandukiswe vhuḓifari.

U khwinifhadza nḓisedzo ya tshumelo zwi amba u vhona uri zwoṱhe zwine ra ita zwi tshimbidzana na kuhumbulele kwa u takadza khasiṱama. U itiwa ha Batho Pele a si tshithu tsha ḓuvha ḽithihi fhedzi. Ndi tshithu tsha ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe tshine tsha ḓo itwa miṅwaha minzhi nahone tshi tshi khou khwaṱha tshi tshi ya.

Ri tea u shuma roṱhe, sa muvhuso na lushaka u itela uri mitheo ya Batho Pele i bvelele kha lushaka lune lwa khou shuma lu tshi khou shumela vhutshilo ha khwine. (Mulaedza nga Muphuresidennde Vho-Thabo Mbeki musi vha tshi rwela ṱari Tshiṱangu tsha Lushaka, Kwaggafontein, Bloemfontein, nga ḽa 27 Lambamai 2000).

Share this page