MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Madekwana a vhuḓi,
Zwazwino ndi maḓuvha maṋa u bva tshe shango ḽashu ḽa dzhena kha nyiledza u bva hayani ya shango ḽoṱhe nga vhuphara lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale ya dimokirasi yashu.
Heḽi ḽo tou vha ḽiga ḽo kalulaho ḽe ra tea u dzhena khaḽo hu u fhindula kha u ṱaha ha vhulwadze ha COVID-19.
Sa muvhuso, ri a zwi ḓivha uri nyiledza u bva hayani yo ḓisa ṱhangaṱhangano kha matshilo ashu na u ḓisa tshanduko khulo yo khakhisaho ikonomi yashu.
Fhedzi roṱhe ri a zwi ḓivha na u tendelana uri hei nyiledza u bva hayani ya shango ḽoṱhe nga vhuphara yo tea u itela u vhulunga matshilo a zwigidi, naho hu maḓana a zwigidi zwa vhathu vhashu.
Mashango manzhi kha dzhango ḽashu na kha dzingu ḽashu ḽa SADC o ḓidzhenisa kha maga a fanaho na anea.
Vhulwadze uvhu vhu khou gidima nga luvhilo kha mashango manzhi u mona na ḽifhasi ḽoṱhe hune hu na vhathu vha 740,000 vho kavhiwaho u ya kha shango ḽoṱhe.
Vhathu vha fhiraho 35,000 vho no lozwa matshilo avho.
Sisiṱeme dza mutakalo dza mashango manzhi, ho katelwa zwibadela na dzikiḽiniki, dzi kha mutsiko muhulu zwi tshi khou vhangwa nga vhulwadze uvhu ho ṱahaho.
Vhaṱoḓisisi na vhorasaintsi vhashu vho ri vhudza uri tsheo yashu ya nyiledza u bva hayani ya shango yo vha i yone.
Vho vha vha tshi khou vhilaedziswa ngauri arali ha sa vha na nyito nga u ṱavhanya, ro vha ri tshi tou vha kha vhege dzi si gathi kha u ḓiwana ri kha tshiimo tshi fanaho na tshe maṅwe mashango a ḓiwana o no huvhalelwa vhukuma.
Ndi zwe ngazwo ra dzhia maga haya o kalulaho a nyiledza u bva hayani ha shango ḽoṱhe lwa maḓuvha a 21.
MaAfrika Tshipembe, kha masia manzhi, vho fhindula nga vhuḓifhinduleli kha hei tsheo nga u dzula hayani, u dzhiela nṱha ndaulo na u dovha vha shuma nga ndondolo ya nṱhesa.
Ndi ḓo tama u livhuwa MaAfrika Tshipembe vhoṱhe kha u ḓifara nga nḓila ya mikhwa ya vhuḓi nga tshifhinga hetshi tshi lemelaho.
Fhedziha, ri khou vhilaedziswa nga avho vhane a vha athu dzhiela nṱha vhungoho ha vhulwadze hovhu.
Sa lushaka, ro vhaiswa vhukuma nga u pfa nga ha u lovha ha MaAfrika Tshipembe vhararu kha maḓuvha a si gathi o fhiraho vho vhulahwaho nga hovhu vhulwadze.
Ri livhisa vhuṱungu na ndiliso dzashu kha miṱa, khonani na zwitshavha zwavho.
Tshivhalo tsha u kavhiwa tshi khou dzulela u gonya na uri tshivhalo tsho khwaṱhisedzwaho tsha zwiwo zwa tshitzhili tsha corona zwazwino tshi kha 1, 326 Afrika Tshipembe.
Ndi a dovha hafhuhafhu, ndi tshi khou itela bembela MuAfrika Tshipembe muṅwe na muṅwe, uri kha vha dzule hayani kha maḓuvha a 17 a khou ḓaho.
Kha vha bve hayani fhedzi arali vha tshi khou tea u wana zwiḽiwa na zwiṅwe zwishumiswa zwa ndeme, u hola mundende, u renga mishonga kana u wana ndondolo ya mishonga nga u ṱavhanya.
Vhathu vhane vha nga kona u ya mushumoni fhedzi ndi vhashumi vha zwa mutakalo, vhutsireledzi na vhashumi vha zwa shishi, avho vhane vha shuma u vhona uri vhathu vha khou wana zwiḽiwa, mishonga na zwishumiswa zwa ndeme khathihi na vhaṅwe vhaṋetshedzi vha tshumelo dza ndeme sa zwe zwa vheiswa zwone kha ndaulo.
Arali vha tshi tea u bvela nnḓa, kha vha ite zwoṱhe zwine vha nga kona u vhona uri a vha kavhiwi na uri a vha pfukiseli vhaṅwe.
Vhaṅwe vhathu vha nga humbula uri hovhu vhulwadze vhu sokou vha vhuṅwe vhulwadze vhune u vhu kwamani navho na uri vha nga si vhuye vha vuwa vho kavhiwa.
Vha sokou dzhia uri ndi zwiṅwe zwine vha sokou vhala ngazwo kha dzigurannḓa kana mivhigo ine ra pfa nga hayo kha TV.
Fhedzi vhu hone zwa vhukuma, na uri zwi ḓisa tshutshedzo khulwanesa kha muṅwe na muṅwe washu khathihi na lushaka lwashu lwoṱhe.
Vhu kavha vhapfumi na vhashai, vhaṱuku na vhahulwane, vharema na vhatshena, avho vhane vha dzula dziḓoroboni na mahayani.
Ri songo vhuya ra ita phoswo ya u humbula uri hei ndi thaidzo ya muṅwe muthu.
Tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe vha tshi kandekanya ndaulo dze muvhuso wa dzi bvisa kana vha tshi lingedza u mona milayo, vha khou vhea vhutshilo havho na a vhaṅwe khomboni khathihi na u thusa u phaḓaladza tshitzhili.
Maḓuvha a 17 a ḓaho a ḓo vha a tshi khou lemela vhukuma kha muṅwe na muṅwe.
Vhabebi vha khou vhilaedziswa nga tsireledzo ya vhana vhavho.
Vhane vha mabindu maṱuku na vhavhambadzi vha songo ḓiṅwalisaho vha khou xelelwa vhukuma kana u lozwa mbuelo yavho yoṱhe.
Vhashumi vha khou vhilaedziswa nga mishumo yavho.
Vhaaluwa na vhahoṱa vha khou ṱoḓa vhathu vhane vha ḓo vha londa.
Vhaṅwe vha avho vhane vha dzula zwiṱaraṱani a vha na vhudzulo kana zwiḽiwa.
Matshudeni vha khou xelelwa nga ngudo dzavho dzikiḽasini na uri vha khou vhilaedziswa nga vhumatshelo havho.
Roṱhe ri khou tshenzhema vhuleme vhu konḓaho na mazhuluzhulu mahulu tshifhingani hetshi.
Ro tshenzhema khaedu dza tshivhalo dze dza ḓisa vhuleme vhuhulu kha vhathu vhashu.
Ndi zwine ngazwo ra khou dzhia maga a tshivhalo u tikedza mabindu a khou lemelwaho, u thusa vhashumi vhane mishumo yavho i khou shushedzea khathihi na u ṋetshedza ndambedzo kha mabindu maṱuku.
Ri khou ṋetshedza madzulo kha vhathu vha si na mahaya.
Ri khou bvela phanḓa na u ṋetshedza maḓi vhuponi hu si na maḓi u itela uri vhathu vhashu vha kone u dzula vho fara tshiimo tsha nṱha tsha tsiravhulwadze.
Ri khou vhilaedziswa zwihulwane nga masiandaitwa a nyiledza u bva hayani kha vhane vha tou ḓishuma na vha mabindu ane ha ngo ṅwaliswa.
Ri khou dovha ra bveledza maṅwe maga a u ḓadzisa nga u ṱavhanya u itela u ṋetshedza ṱhaḓulo nga tshifhinga hetshi tshi lemelaho.
Ri a zwi ḓivha uri hu na MaAfrika Tshipembe vhanzhi vhane vha vha mashangoḓavha vhane zwazwino vha khou ṱoḓa u vhuya hayani.
Ri khou ḽi sedza heḽi fhungo na uri ri ḓo ṋetshedza thuso nga hanefha hune ra kona ngaho nga kha tshomedzo dzenedzi dzine dzi khou lemelwa.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Zwazwino ri khou dzhena kha luṱa luswa kha u lwa na vhulwadze hovhu ha ṱahaho ha COVID-19.
Kha maḓuvha a ḓaho, muvhuso u ḓo vha u tshi khou ṋetshedza mbekanyamushumo dza zwa u ṱhaṱhuvha, ndingo, u londa na ndangulo dza zwa mishonga nga huhulu.
Vhashumi vha shumaho nnḓa vha ṱoḓaho u swika hanefha kha vha 10,000 vha ḓo vha vha vha tshi khou dalela miṱa mahayani, dziḓoroboni ṱhukhu na khulwane u ṱhaṱhuvha vhadzulapo arali vha na tsumbadwadze dza COVID-19.
Vhathu vha re na tsumbadwadze vha ḓo rumelwa kiḽiniki dzapo kana kiḽiniki thendeleki u itwa ndingo.
Vhathu vho kavhiwaho vha re na tshitzhili tsha corona, fhedzi vha si na kana vha sa sumbedzi na tsumbadwadze ṱhukhuṱhukhu vha ḓo ḓikhethela na u ḓivalela hayani kana kha tshiimiswa tshine tsho ṋetshedzwa nga muvhuso na uri avho vhane vha vha na tsumbadwadze dzo kalulaho vha ḓo fhiriselwa zwibadela.
Hu tshi khou shumiswa thekhinoḽodzhi thendeleki, sisiṱeme ya vhulondo ho fhirilulaho i ḓo iswa u shumiswa nga u ṱavhanya u londa avho vho vhaho na vhukwamani na zwiwo zwo khwaṱhisedzwaho zwa tshitzhili tsha corona na u ita vhulavhelesi ha zwiwo zwiswa nga tshifhinga fhethu hune vhathu vha dzula hone.
Ṱhuṱhuwedzo iyi i na zwivhuya zwa tshivhalo, yo ṱanḓavhuwa na uri i ṱoḓa fulufulu khathihi na uri a i athu vhuya ya tshenzhemiwa nga tshikalo hetshi tshifhinga tsho fhiraho.
Shishi heḽi ḽa mutakalo ḽine ḽa tou vha lufu ḽi khou itea nga tshifhinga tshine ikonomi yashu ya tou vha fhasi ha mutsiko muhulu.
Musi shango ḽi tshi khou ya kha nyiledza u bva hayani, ro wana fhungo ḽa uri zhendedzi ḽa vhukalaphimo ḽa Moody’s ḽo tsitsela Afrika Tshipembe fhasi u ya kha gireidi ya fhasi ya vhubindudzi.
Hezwi zwi ḓo engedzedza u ḓurelwa ha khadzimo nga huhulu hu tshi itelwa u lambedza u shumiswa ha masheleni nga muvhuso na uri zwi ḓo vha na masiandaitwa a si one kha ikonomi.
Izwi zwiitei zwiswa a zwi nga ḓo vhuya zwa vuwa zwo ri khelusa kha u fhindula hashu kha u ṱaha ha dwadze heḽi ḽa COVID-19.
Ri khou kharamedzana nazwo ri tshi ya phanḓa u vhona uri maga a zwa matshilisano na a ikonomi khathihi na vhudzheneleli hashu kha zwa ndeme zwa mutakalo zwi khou shuma kha u putela na u fhungudza masiandaitwa kha vhathu vhashu.
Naho ri tshi khou shuma fhasi ha vhuleme ha vilili ḽi re hone zwino, ri dzula ro ḓikumedzela u vhona uri zwo vhekanywaho zwa tshanduko ya zwa ikonomi zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou sedza kha nyaluwo ya ikonomi i khou lepalepaho, u lemelwa ha masheleni a tshitshavha na u kundelwa ha mabindu a muvhuso.
Ri khou shumisana na vhafarisani vhashu vhoṱhe vha zwa matshilisano u topola maṅwe maga hafhu ane a nga ri thusa kha u fhungudza tshinyalelo ya ikonomi yashu na u dovha u vhona uri musi izwi zwa u ṱaha ha uvhu vhulwadze zwi tshi pfuka ri vhee ikonomi yashu kha nḓila yone ya nyaluwo.
Naho shango ḽashu ḽo livhana na khaedu dzi konḓaho na u lemela vhukuma kha masia a tshivhalo, a thi timatimi uri ri ḓo kunda.
Ndi ngauri MaAfrika Tshipembe vho farana na u fhirisa u itela u bvela phanḓa na u lwa na hetshi tshitzhili.
Mabindu manzhi na vhathu zwavho vha khou ita ndambedzo dza masheleni na dziṅwe vho kha hetshi tshiwo.
U ḓadzisa kha pfulufhedziso dza u ṋetshedza masheleni dze dza ḓivhadzwa vhege yo fhiraho, ri ṱanganedza vhuḓikumedzeli nga vha Motsepe Foundation nga u ṋetshedza R1 biḽioni na nga vha Naspers nga R1.5 biḽioni i nḓila ya u fhindula kha tshitzhili tsha corona.
Ri khou livhuwesa Vho Jack Ma mutumbuli wa khamphani ya China ya Alibaba vhe vha ṋetshedza ṱhoḓea dza ndeme dza zwa mishonga kha Afrika Tshipembe na maṅwe mashango a Afrika nga vhuphara.
Ri tama u livhuwa vhaongi vhashu, madokotela na vhaṅwe vhashumi vha mutakalo, vhashumela vhapo na tshiṱafu tsha vhashumi vha muvhuso vha re phanḓa, vhuḓikumedzeli na dziNGO vhane vho ranga phanḓa kha u lwa na hovhu vhulwadze.
Ri livhuwa vhashumi vha 18,000 vha vhutsireledzi vho dzhiiwaho u bva kha tshumelo ya mapholisa, mmbi ya vhupileli na mapholisa a mimasipala ya dziḓorobo khulwane khathihi na zwiṅwe zwiimiswa zwine zwa vha na vhuḓifhinduleli ha u vhona uri ro tsireledzea.
Ro zwi vhea zwi khagala uri mushumo wa vhashumi vhashu vha zwa vhutsireledzi ndi u tikedza, u dovha u fulufhedzisa na u rindidza vhathu vhashu, khathihi na u vhona uri hu na mulalo na vhudziki.
Vha a zwi ḓivha uri vha tea u shuma fhasi ha mulayo tshifhinga tshoṱhe na uri vha songo vha vhone vhane vha vhaisa vhathu vhashu.
Na uri hu na muṅwe na muṅwe wavho vhone MaAfrika Tshipembe na vhadzulapo vha miḽioni dza 58 vhane vha khou ima vhoṱhe sa ṅanda nthihi kha u lwisana na hei khwara ya mutakalo wa lushaka.
Vhukati hashu hu na vhanna na vhafumakadzi vhane vha vuwa maḓautsha ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe vha dovha vha shuma vhusiku hoṱhe u vhona uri shango ḽi khou tshimbila.
Ndi khou amba nga mushumi wa bulasini ane a khou thusa kha u vhona uri ri dzule ri na nḓisedzo ya zwiḽiwa.
Ndi khou amba nga rathekiniki ane a vha tshiṱitshini tsha muḓagasi ane a khou shuma madiso a tshi sielisana u vhona uri ri dzule ri na mavhone.
Ndi khou amba nga muunḓi wa hayani ha vhaaluwa na hayani ha ndondola vhana na ha vha vhulwadze ha tshoṱhe, ane a ḓa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe u londola vhashaesatsireledzo vha vhadzulapo vhashu.
Mureili wa thekhisi, mukuvhanganyi wa malaṱwa, ramali wa vhengeleni, mukulumagi tshibadela, musheli wa peṱirolo na vhoṱhe vhashumi vhane vha khou ṋetshedza tshumelo dza ndeme , vha vhahali vhashu vhane vha sa tou pfala,na uri ri a vha bvulela muṅadzi.
Vhukati ha nḓaḓo yeneyi, hu na tshiṱori tshine tsha ri ḓisela fulufhelo na ṱhuṱhuwedzo.
Mulovha, ndo ṱangana na MaAfrika Tshipembe vha 114 vhe vha vhuiswa u bva ngei Wuhan kha ḽa China na uri vha khou humela murahu mahayani avho nga murahu ha vhege mbili dze vha vha vho khethelwa na u valelwa thungo ngei Polokwane.
Ndi tshigwada tsha MaAfrika Tshipembe vha mangadzaho u ya nga u fhambana nga miṅwaha, murafho, mbeu na vhubvo havho.
Lwa miṅwedzi, vho vha vha kha nyiledza u bva hayani, lwa u thoma Wuhan lwa maḓuvha a 51 na Polokwane lwa maḓuvha a 14.
Zwazwino vha khou tea u dovha vha fhedza maṅwe maḓuvha a 17 vha kha nyiledza u bva hayani fhano hayani.
Ri tea u takala uri vhoṱhe vho itwa ndingo vha wanala vha songo kavhiwa nga tshitzhili na uri vha kha mutakalo wa vhuḓi.
Vhoṱhe vha kha muya wa madakalo na uri vha khou livhuwa zwihulwanesa zwe shango ḽa vha itela nga u vha vhuisa hayani vho tsireledzea.
Vhaṅwe ndi matshudeni, vhaṅwe ndi vhadededzi ngeno vhaṅwe vho vha vha tshi khou shuma China.
Ri livhuwa tshigwada tsha vhufhufhi ha SAA, tshigwada tsha vha mishonga, mapholisa na maswole khathihi na vhalangi vha Hodela ya The Ranch vhe vha ita uri hoyu mushumo u konadzee nga u rali.
Tshenzhemo ya havha MaAfrika Tshipembe vhe vha vhuya u bva Wuhan i ri fha fulufhelo musi ri tshi khou imedzana na khaedu ro livhanaho nadzo.
Hezwi ndi zwithu zwine roṱhe a ri athu vhuya ra zwi tshenzhela.
A ri athu vhuya ra tshenzhema nyimele i no nga sa hei na uri ri ḓo ḓi ita vhukhakhi ha tshivhalo, fhedzi ri humbela u pfesesiwa nga vhathu vhashu uri zwoṱhe hezwi ri khou zwi ita ri tshi khou itela vhuḓi ha muṅwe na muṅwe.
Ri ḓo lingedza u lulamisa vhukhakhi tshifhinga tshoṱhe musi vhu tshi itea.
Fhedzi ndi kha ḓi vha na fulufhelo ḽa uri ri ḓo bvelela ngauri ri khou dzhiela tshutshedzo hei ya tshitzhili tsha corona nṱha, ri ḓo ḓowela sa lushaka na uri ri ḓo ḓifara nga nḓila ya vhuḓifhinduleli.
Arali ri tshi khou shumisana, arali ri tshi khou dzula nḓilani ine ra i ḓivha uri ri khou fanela u i fara, ri ḓo fhenya hovhu vhulwadze.
A thi timatimi uri ri ḓo fhenya.
Ndi vha tamela vhusiku ha vhuḓi.
Ngavhe Mudzimu a tshi fhaṱutshedza Afrika Tshipembe na u tsireledza vhathu vhaḽo.
