Mulaedza wa Lushaka nga Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Thandi Modise,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavundu Vho Amos Masondo,
Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Mogoeng Mogoeng na miraḓo i ṱhompheaho ya Vhulamukanyi,
Muphuresidennde wa kale Vho Kgalema Motlanthe,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka Vho Dokotela Frene Ginwala,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka Vho Max Sisulu,
Mulangadzulo wa kale wa Buthano ḽa Lushaka Vho Baleka Mbete,
Muphuresidennde wa Phalamennde ya Mashango a Afrika, Vho Roger Nkodo Dang,
Vhalwelambofholowo vha kale,
Vho Dokotela Dennis Goldberg,
Vho Dokotela Andrew Mlangeni,
Advocate Vho Priscilla Jana,
Vho Joyce Dipale,
Vho Lillian Keagile,
Vho Smally Maqungo,
Dziminisiṱa na Vhafarisa Dzimisiṱa,
Vhalangavundu na Vhalangadzulo vha vhusimamilayo ha mavundu,
Mudzulatshidulo wa Dzangano ḽa Muvhuso Wapo ḽa Afrika Tshipembe na Dzimeyara Khulwane,
Muluvhisi wa Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe Vho Lesetja Kganyago,
Vharangaphanḓa vha Zwiimiswa zwi Tikedzaho Dimokirasi (Chapter 9 Institutions),
Vharangaphanḓa vha madzangano a vhureleli,
Vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwa tsedzuluso na zwa pfunzo,
Miraḓo ya dipoḽamati,
Vhaeni vho rambiwaho,
Miraḓo i ṱhompheaho ya Buthano ḽa Lushaka,
Miraḓo i ṱhompheaho ya Khoro ya Lushaka ya Mavundu,
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Ro kuvhangana hafha mathomoni a Phalamennde ya Dimokirasi ya vhurathi, miṅwaha ya 106 u ya kha ḓuvha ḽa nga murahu ha Mulayo wa u langa Mavu a Vharema – muṅwe wa milayo ya maḽisambilu a u ṱangulwa, vhuṱungu na u shoniswa – we wa vhuya wa shumiswa.
Ri humbula maipfi a Vho Sol Plaatje nga tshiḽa tshiwo tsha maḽisambilu, musi vha tshi ri:
“U karuwa nga matsheloni a Ḽavhuṱanu ḽa 20 Fulwi 1913, ngwaniwapo wa MuAfrika Tshipembe o ḓiwana a si tsha tou vha phuli fhedzi, e ḽilaṱwa kha shango ḽe a bebwa khaḽo.”
Vhathu vha hashu vho tambula lu isaho lufuni na u konḓelela vhuleme vhu songo ambiwaho zwi tshi bva kha u thoma u shuma ha Mulayo wa Mavu a Vharema. Masiandaitwa a mulayo uyo a kha ḓi vha na riṋe na zwino.
Miṅwaha i fhiraho ḓana nga murahu ha vhushayavhulamukanyi vhu lemelaho, ri khou vhidziwa u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine a hu na muthu ane a ḓo vha phuli kana ḽilaṱwa, ri ḓo vhofholowa na u lingana na u ṱhomphiwa.
Ro kuvhangana afha nga tshifhinga tshi konḓaho vhukuma kha vhutshilo ha dimokirasi yashu ine ya kha ḓivha ntswa.
Fhedzi, ri dovha ra vha kha tshifhinga tshine kha ḓivhazwakale yashu tsha vha na fulufhelo ḽihulwane.
Kha miṅwaha ya 25 ya dimokirasi ro ita mvelaphanḓa khulwane i vhonalaho vhukuma kha u fhaṱa lushaka luswa hune MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha vha na pfanelo dzi linganaho na zwikhala zwo ṱanḓavhuwaho.
Miṅwaha ya 25 yo fhiraho, ro ita zwinzhi u swikelela ṱhoḓea dza vhathu dza mutheo, u fhungudza vhushai na u shandukisa ikonomi yo makhaulambilu ye ya dzudzanywa u shumela madzangalelo a vha si vhanzhi.
Nga u shumisana ro vhea thikho yo khwaṱhaho ine ri nga fhaṱa khayo shango ḽine roṱhe ri nga ḓivha mulalo na phumudzo ra dovha ra fushea.
Fhedziha, ri khou ṱangana nga tshifhinga musi shango ḽashu ḽo livhana na khaedu khulwane vhukuma.
Ikonomi yashu a i khou aluwa. A hu khou sikiwa mishumo yo eḓanaho.
Heyi ndi mbilaelo yone khulwane kha dziṅwe dzoṱhe.
I kwama muthu muṅwe na muṅwe.
I kwama inwi, muṱhannga wa eMzimhlophe ngei Soweto, o bvaho tshikoloni miṅwaha miṱanu yo fhiraho fhedzi na zwino a ni athu wana mushumo.
I kwama vhone, mme ane a khou ṱunḓela vhana vhawe e eṱhe u bva Delft, ane mundende wawe u sa unḓe ene e eṱhe, u unḓa na vhaḓuhulu vhawe.
Zwi dovha zwa vhaisa vhone, mushumi wa Nelson Mandela Bay, vhane naho vha tshi hola muholo vha a kundelwa u swikelela ṱhoḓea dza mutheo.
Zwi khou ni konḓela inwi, mutshudeni wa muswa ngei Yunivesithi ya Sol Plaatje i re Devhula ha Kapa, ane no ḓitika nga muholo muṱuku u bva kha vhabebi vhaṋu uri ni ḓirengela zwiḽiwa.
Ngoho ya matshilele a vhathu vha hashu ndi yeneneyi ine nda khou tou bva u i ṱalutshedza.
Zwa vhoiwe ndi thambulo ya matshilele a vhathu vha shango iḽi.
Ro vha pfa, na vhaṅwe vhanzhi.
Vhunzhi hashu vhane vha vha vhaimeli vho khethiwaho afha ro fhedza miṅwedzi i si gathi ri tshi khou tshimbila u mona na shango ḽashu ḽoṱhe nga vhuphara ri tshi khou thetshelesa vhathu vha hashu.
[Sibezwile abantu bakithi, bekhuluma nathi, singena siphuma ezindllini zabo].
Ro vha pfa hoṱhe hoṱhe he ra tshimbila hone. Ndi amba na he ha tshimbila Vho Maimane na Vho Julius Malema.
[Lapho kuhambe khona uMhlonishwa uButhelezi naye uzwile ukuthi abantu bathini].
He Vho Groenewald na vhone vha ya hone, sa izwi ro vha vhona vha tshi khou tshimbila u mona na shango ḽoṱhe nga vhuphara,
[ hy kan ook se dat hy het die mense gehoor].
[Sinizwile. Hi swi twile. Re le utlwile]. Ro vha pfa.
Nga kha khetho dze dza farwa nga Shundunthule, vho ri ṋetshedza roṱhe ndaela ya nyaluwo na mvusuludzo.
Roṱhe ro vha pfa – nṋe, Muṱhomphei Vho Maimane, Muṱhomphei Vho Malema, Muṱhomphei Vho Buthelezi, Muṱhomphei Vho Groenewald, Muṱhomphei Vho Meshoe, Muṱhomphei Vho Holomisa, Muṱhomphei Vho Zungula, Muṱhomphei Vho De Lille, Muṱhomphei Magwaza-Msibi, Muṱhomphei Vho Galo, Muṱhomphei Vho Lekota, Muṱhomphei Vho Nyhontso na Muṱhomphei Vho Hendricks.
Ifa ḽi sa fheli ḽa muvhuso wa tshiṱalula ḽo sia shango ḽashu ḽi na thaidzo dzo kalulaho dza thaidzo dzi kwamaho zwoṱhe– dza ikonomi na dza matshilisano.
Nga tshifhinga tshenetshi, ri khou fanela u ṱanganedza tshanduko dza zwa thekhinoḽodzhi dzo iteaho nga u ṱavhanya dzine dza khou fhelekedza ḽifhasi ḽiswa ḽa mushumo, ḽine ḽa khou vhumba nga huswa ikonomi ya ḽifhasi na u ṱalutshedzwa nga huswa ha vhushaka ha matshilisano.
Roṱhe khathihi na lushaka lwa ḽifhasi, ri khou livhana na tshanduko dzi pfisaho vhuṱungu vhukuma kha kiḽima ya ḽifhasi kha ḓivhazwakale ya muthu.
Zwiimo zwa mutsho zwo kalulaho zwi elanaho na mufhiso wa mufhe zwi shushedza ikonomi yashu -, zwi shushedza matshilo na maitele a u ḓitshidza a vhathu vha hashu, na – nga nnḓa ha musi ri tshi nga dzhia vhukando zwino – zwi ḓo shushedza vhuhone hashu.
Ro pfa maipfi a vhaswa vhe vha matsha u ya Union Buildings vhege yo fhiraho, vha tshi khou ri kulumedza uri ri dzhie maga a u tsireledza pulanethe yashu.
Ho vha hu ndingedzo dza u lugisa nga ha khaedu dza mutheo idzi musi ri tshi ṱanganedza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) nga 2012 u itela u tshimbidza ndingedzo dza lushaka dzashu dza u lwa na vhushai, vhushayamushumo na u sa lingana.
Fhedziha, ri tshi kha ḓi ya kha miṅwaha ya 10 phanḓa ha musi ri tshi swika kha ṅwaha wa 2030, a ri athu vha tsini na u ita mvelaphanḓa yo linganaho kha u swikelela zwipikwa zwa NDP.
Nga nnḓa ha uri ri dzhie maga o kalulaho, a ri nga ḓo swikelela Bono ḽa 2030.
Hezwi zwi amba uri ri fanela u dzhiela nṱha zwithu zwa ndeme u thoma.
Ri tea u sedza kha mishumo iyi ine ya ḓo ḓisa tshanduko kana mvelelo khulwane, mishumo ine ya ḓo bvela phanḓa nga u ṱavhanyedza, kha themu ya vhukati na themu ya tshifhinga tsha miṅwaha ya 10 i ḓaho.
Ndi zwa ndeme u limuwa uri Muhanga wa Tshiṱirathedzhi tsha Themu ya Vhukati wa miṅwaha miṱanu yo fhiraho wo vha na zwisumbi zwa 1 100 zwe ra kona u kala mvelaphanḓa kha u thoma u shuma ha NDP.
Zwino ndi tshifhinga tsha u sedza kha mathomo a mushumo.
Ndi tshifhinga tsha u khetha.
Dziṅwe dza khetho idzi dzi nga vha dzi konḓaho nahone dziṅwe dzi nga kha ḓi sa takalelwa nga muṅwe na muṅwe.
Kha ikonomi i sa khou aluwaho, musi masheleni a tshitshavha a maṱuku, a ri nga ḓo kona u ita zwithu zwoṱhe nga tshifhinga tshithihi.
Musi ri tshi khou dzhena kha ndaulo ntswa, ri ḓo sedza kha zwithu zwa ndeme zwa sumbe:
- Tshandukiso ya ikonomi na tsiko ya mishumo
- Pfunzo, zwikili na mutakalo
- U khwaṱhisedza mindende nga kha tshumelo dza mutheo dzo khwaṱhaho na dzi fhulufhedzeaho ndi zwiṅwe zwa zwithu zwa ndeme zwi teaho u dzhielwa nṱha u thoma
- Ṱhanganelo ya vhupo, vhudzulo ha vhathu na muvhuso wapo
- Vhuthihi ha matshilisano na zwitshavha zwo tsireledzeaho ndi zwiṅwe zwa ndeme zwi teaho u dzhielwa nṱha u thoma
- U fhaṱa Muvhuso u konaho, ha mikhwa yavhuḓi na mveledziso,
- Afrika na ḽifhasi ḽa khwine.
Mbekanyamushumo dzashu dzoṱhe na mbekanyamaitele u mona na mihasho yoṱhe na mazhendedzi zwi ḓo livhiswa kha u lwela u ṱoḓa u swikelela mishumo yo katelaho iyi ine ra tenda uri ri ḓo kona u bveledza matshilo a khwine a MaAfrika Tshipembe vhoṱhe.
Nga tshifhinga tshenetsho, ri fanela u vhuedzedza NDP vhudzuloni hayo vhukati ha ndingedzo ya lushaka yashu, u itela uri i vhe tshipiḓa tsha tshenzhema ya vhutshilo ha vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe.
Kha vhuṱambo ha u rwela ṱari, ro amba uri hetshi ndi tshifhinga tsha tshanduko tsha lushaka lwashu lune lwa kha ḓi vha luswa.
Lushaka lune lwa khou ṱangana na khaedu khulwane vhukuma. Lushaka lune lwa vha na vhathu vha 57 miḽioni vhe vha ima kha miṅwaha yo fhiraho vha kunda iṅwe ya sisiṱeme mmbi vhukuma ye ya vhuya ya dzudzanywa nga vhathu, tshiṱalula nga muvhala. Lushaka lwa vhathu vha re na tshivhindi. Lushaka lwa vhathu vha re na vhuḓikumedzeli vhuhulwane.
Ro amba uri ndi nga kha zwiito zwashu uri ri kone u ḓivha vhuyo hashu.
Musi Afrika Tshipembe ḽi khou dzhena kha miṅwe miṅwaha ya 25 ya dimokirasi, kha u lwela u swikelela ndivho dza NDP, kha ri ḓivhadze tshipikwa tsho khwaṱhaho, ndivho i ri baḓekanyaho, ine ra kumedzela zwiko na nungo dzashu dzoṱhe.
Musi ri tshi khou dzhena kha miṅwaha ya fumi ya u fhedzisela u ya kha Bono ḽa 2030, kha ri bvisele khagala ṱhalutshedzo yashu ya Afrika Tshipembe ḽiṋe ra ṱoḓa na u tendelana kha nyito dzo khwaṱhaho dzine ra tea u dzi swikelela.
U khwaṱhisedza uri ndingedzo dzashu dzo livhiswa fhethu, ndi dzinginya uri, kha zwa ndeme zwi teaho u itwa u thoma kha ndaulo iyi, u tendelana kha zwipikwa zwa mutheo zwiṱanu kha miṅwaha ya fumi i ḓaho, zwine zwa vha tshipiḓa tsha zwithu zwa ndeme zwa sumbe.
Kha ri tendelane, sa lushaka na vhathu vho baḓekanaho kha ṱhuṱhuwedzo yashu, uri kha miṅwaha ya fumi i khou ḓaho ri ḓo vha ro ita mvelaphanḓa kha u lwa na vhushai, u sa lingana na vhushayamushumo, hune:
- A hu na muthu Afrika Tshipembe ane a ḓo eḓela na nḓala. Hezwi ndi pulane yo khwaṱhaho ine nda tenda uri ri nga i swikelela.
- Ikonomi yashu i ḓo aluwa nga u ṱavhanyedza u fhira tshitshavha tshashu.
- Vhathu vhaswa vha fhiraho miḽioni mbili vha ḓo vha vha tshi khou shuma.
- Zwikolo zwashu zwi ḓo vha na mvelelo dza zwa pfunzo dza khwine na uri ṅwana wa miṅwaha ya 10 u ḓo vha a tshi vho kona u vhala lwa u pfesesa.
- Vhugevhenga ha khakhathi vhu ḓo vha ho fhungudzea nga hafu, arali vhu songo fheliswa tshoṱhe.
Kha ri bveledze izwi zwe ra ḓi kumedzela zwone zwino – kha riṋe vhaṋe na kha muṅwe na muṅwe washu – ri tshi ḓivha uri vhu ḓo tatamudza zwiko na vhukoni hashu, fhedzi ri tshi pfesesa uri arali ra swikelela zwipikwa izwi zwiṱanu, ri ḓo vha ro shandukisa tshitshavha tsha hashu.
Ro vhea zwipikwa zwi zwi konḓaho hu si ngauri a hu na vhuleme vhuhulwane zwino, fhedzi nga vhanga ḽaho.
Ro vhea zwipikwa izwi u itela uri tsheo dzine ra dzi dzhia zwino ndi dzo khwaṱhaho nahone ri ḓo dzi ita nga u ṱavhanyedza.
Vhuḓiimiseli hashu ha uri kha miṅwaha ya fumi i no khou ḓa hu songo vha na muthu Afrika Tshipembe ane a eḓela na nḓala ndi mutheo kha ndingedzo dzashu dza u fhelisa vhushai na u fhungudza u sa lingana.
Zwiṅwe hafhu kha u sika mishumo na zwiṅwe zwikhala zwa ikonomi, zwi amba uri ri fanela u khwaṱhisa pfanelo ya muholo wo linganaho kha matshilo a tshitshavha na u fhungudza masheleni a ṱoḓeaho u swikelela ṱhoḓea dza mutheo.
Hezwi zwi amba uri ri fanela u khwinisa tswikelelo, tsireledzo na ṱhanganelo ya vhuendi ha vhaṋameli vha miṱani i holaho masheleni maṱuku.
Naho ro ita mvelaphanḓa khulwane kha u ṋetshedza dzinnḓu, vhunzhi ha MaAfrika Tshipembe vha kha ḓi ṱoḓa mavu uri vha fhaṱe mahaya na uri vha kone u wana masheleni a u ḓiṱhogomela.
Kha miṅwaha miṱanu i ḓaho, ri ḓo ṱavhanyisa ṋetshedzo ya nnḓu dzo dzulaho zwavhuḓi na mavu kha MaAfrika Tshipembe vha shayaho.
U khwinisa ndeme ya vhutshilo ha MaAfrika Tshipembe, u fhungudza vhushai kha masia oṱhe na u khwaṱhisa ikonomi, ri ḓo sedzesa kha mutakalo wa vhathu vha hashu.
Ri fanela u sedza kha vhukoni zwibadela na dzikiḽiniki.
Makhulu vha miṅwaha ya 80 vha nga si kone nahone a vha ngo tea u fhedza ḓuvha ḽoṱhe vho ima mudubani u lindela u wana mishonga yavho.
Mulwadze ane a khou vhaisa a nga si humiswe a songo lafhiwa ngauri a huna madokotela kana manese.
Musadzi o ḓihwalaho are maṱunguni a u vhofholowa a nga si vhee vhutshilo hawe na ha ṅwana wawe a sa athu bebwa khomboni ngauri ambuḽense yo lenga u swika.
Sa tshipiḓa tsha mushumo une ra tea u ita nga u ṱavhanya u khwinisa ndeme ya sisiṱeme ya mutakalo, ri khou khunyeledza, ri khou khunyeledza Thendelano ya Tshiofisi ya Samithi ya Mutakalo ya ofisini ya Muphuresidennde, ine ya bva kha luvhonela nahone ri ḓo kuvhanganya vhukoni ha vhoṱhe vha kwameaho u sedzana na tshiimo tshi si tshavhuḓi kiḽiniki na zwibadela zwashu.
Ro no bvela phanḓa vhukuma kha u sedzulusa Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka (NHI), pulane yo dodombedzwaho u thoma u shuma, hu tshi katelwa na u ṱavhanyisa ndeme ya vhurangeli ha ndondolo kha zwiimiswa zwa tshitshavha, u fhaṱa tshiko tsha vhashumi vha re na vhukoni, mathomo a tshiimiswa tsha Tshikwama tsha NHI, na u anganyela mbadelo dza ndaulo ya Tshikwama tsha NHI.
Ri dzula ri khou vhilaela nga ha u gonya ha tshivhalo tsha vhathu vha kavhiwa nga HIV, zwihulwane kha vhafumakadzi vha vhaswa, na tshivhalo tsha fhasi vhukuma tsha vhanna vha itaho ndingo dza HIV na u thoma dzilafho.
Ri ḓo engedzedza mushumo washu wa u thoma u shumisa Tshiṱirathedzhi tsha 90-90-90 (Nga 2020, 90% ya vhathu vhoṱhe vhane vha khou tshila na tshtzhili tsha HIV vha ḓo vha vha tshi khou ḓivha tshiimo tshavho, 90% ya vhathu vhoṱhe vho ṱhaṱhuvhiwaho vha wanala vho kavhiwa nga HIV vha ḓo wana dzilafho ḽa tshoṱhe ḽa anthiriṱrovairaḽa na 90% ya vhathu vhoṱhe vhane vha khou wana dzilafho ḽa anthiriṱrovairaḽa vha ḓo wana tshitsikeledzi tsha tshitzhili) u fhelisa HIV sa tshishushedzi tsha mutakalo wa tshitshavha, tshine tsha katela u engedza tshivhalo tsha vhathu vhane vha vha kha dzilafho nga dziṅwe miḽioni mbili nga Nyendavhusiku 2020.
Arali ri tshi khou ḓo bvelela kha u sedzana na khaedu ya vhushai u mona na tshitshavha, ri fanela u ṋetshedza zwikili na u sika zwikhala zwa ikonomi zwa vhathu vha re na vhuholefhali.
Ngauralo, ndi fhungo ḽi vhilaedzaho vhukuma uri hu na vhana vha linganaho hafu ya miḽioni vha miṅwaha yo lugelaho u ya tshikoloni vhane vha vha na vhuholefhali vha sa khou dzhenaho tshikolo.
Kha u lugisa khaedu idzi, ro pfulusela vhukonanyi ha vhurangeli ha vhuholefhali kha senthara ya muvhuso, kha ofisi ya Muphuresidennde.
Ro sedzulusa Tshigwada tsha U shuma na zwa Vhuholefhali kha ofisi ya Muphuresidennde, ri ḓo rumela Purothokhoḽo nga ha Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali Afrika kha Phalamennde ṅwaha uno uri i wane thendelo ya tshiofisi.
U tandulula thaidzo dza vhashai vha shumaho, muholo wa fhasisa wa lushaka wo thoma u shuma lwa miṅwedzi ya rathi nahone tsumbedzo dza zwenezwino ndi dza uri khamphani nnzhi dzi khou tevhedza.
Khomishini ya Muholo wa Fhasisa wa Lushaka i khou lavhelelwa u khunyeledza ṱhoḓisiso ya masindaitwa a muholo wa fhasisa kha mishumo, vhushai, u sa lingana na phambano dza miholo mafheloni a ṅwedzi wa Khubvumedzi 2019.
Ri nga si kone u shandukisa lupfumo lwashu hu si na u sedza kha nyaluwo ya zwa ikonomi tshifhinga tshoṱhe .
Kha miṅwaha ya fumi i khou ḓaho, ndi vhuhovheleli hashu ha uri ikonomi yashui fanela u aluwa nga reithi khulwane vhukuma u fhira tshitshavha tshashu.
Ndi musi ri tshi swikelela reithi dza nṱha tshifhinga tshoṱhe tsha nyaluwo hune ra ḓo kona u humisela murahu tshinyadzo ya ikonomi ya ḓivhazwakale ḽashu.
Ri khou ita khwaṱhisedzo iyi nga tshifhinga tsha musi mbonalo ya ikonomi i songo khwaṱha na luthihi.
Nga murahu ha vhuleme vhu konḓaho ha nyaluwo ya ikonomi kha kotara ya u thoma, bannga ya mbulungelo zwa zwino i anganyela uri nyaluwo yeneyo ya 2019 i khou lavhelelwa u tsela fhasi u fhira zwe zwa vha zwo lavhelelwa kha Mugaganyagwama wa Luhuhi.
Iṅwe ya mbuno ya kushumele kwa ikonomi kwo ṱhowaho ho vha u khaulwa ha muḓagasi he ha vha hone mathomoni a ṅwaha uno, khathihi na u lepalepa ha nḓisedzo ya muḓagasi na tshiimo tsha Eskom.
Ngudo i khagala: uri hu vhe na nyaluwo, ri ṱoḓa nḓisedzo yo khwaṱhaho na i fhulufhedzeaho ya muḓagasi.
Eskom yo livhana na thaidzo khulwane ya masheleni, kushumele na thaidzo dzi no kwama tshiimiswa. U bva tshe ha vha na u khauwa ha muḓagasi mathomoni a ṅwaha uno, Eskom yo vha yo no ita mvelaphanḓa khulwane kha u thoma u shumisa Pulane dza Mbuno dza Ṱahedzayo, u khwaṱhisedza ṱhogomelo ya khwine ya zwishumiswa zwa u bveledzisa muḓagasi, u fhungudza mbadelo na u khwaṱhisedza uri hu na malasha o linganaho o vhetshelwaho thungo.
Zwi tshi khou tshimbilelana na themendelo dza tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo wa u Lalama ha Eskom na Tshigwada tsha Tsedzuluso ya Thekhinikhala, Eskom i khou dzhenisa vhashumi vhayo vha re na tshenzhemo na vhukoni vhune ha khou ṱoḓea nga maanḓa.
Vhuimo ha zwa masheleni ha tshiimiswa hu kha ḓi vhilaedza vhukuma.
Nga ndambedzo ya masheleni yo kumedzwaho u bva kha muvhuso, yo sumbedziswaho nga Mugaganyagwama wa 2019, Eskom i na tshelede yo linganaho u swikelela mishumo yayo u swika mafheloni a Tshimedzi 2019.
Uri Eskom i ḓo kundelwa u badela ḽounu dzayo zwi ḓo ita uri tshikolodo tshi pfukele kha tshikolodo tshayo tsho salaho nahone zwi ḓo vha na masiandaitwa a si avhuḓi kha tshikwama tsha muvhuso tshine tsha khou konḓelwa. Ngauralo, ri ḓo tea u sedza fhungo iḽi nga u swikisa ṱafulani Mulayotibe wa Mukovho wo Khetheaho nga u ṱavhanyedza u itela u kovhela tshipiḓa tshihulwane thikhedzo ya masheleni a R230 biḽioni ine Eskom ya ḓo i ṱoḓa kha miṅwaha i fhiraho 10 i ḓaho.
Hezwi zwi fanela u itwa ngauri Eskom ndi ya vhuṱhogwa vhukuma kha ikonomi yashu kha uri i nga tendelwa u kundelwa. Eskom ndi vhuḓifhinduleli hashu roṱhe sa lushaka na uri ri fanela u khwaṱhisedza uri ri a I tikedza.
Zwiṅwe zwi dodombedzwa zwi ḓo ṋetshedzwa nga MInista wa Masheleni musi tshifhinga tshi tshi swika.
Ri ḓo ḓivhadza u tholiwa ha Muofisiri Muhulwane, nga murahu ha u rula mushumo ha Vho Phakamani Hadebe. Vho ḓa nga tshifhinga tshi konḓaho vhukuma kha Eskom nahone vho ita mushumo muhulwane khathihi na bodo yo rangiwaho phanḓa nga Vho Jabu Mabuza u ri hu vhe na vhudziki kha khamphani. Hu si kale ri ḓo thola Muofisiri wa Tshandukiso Muhulwane, ane a ḓo lavhelelwa u vhekanya nga huswa Eskom kha sia ḽa zwa masheleni nga vhuronwane kha ṱhanganyiso vhukati ha mbuelo, tshikolodo na nyimele ya mbadelo kha khamphani.
Eskom i khou dovha ya shuma na muvhuso na vhaṅwe vha kwameaho u sedzana na pulane yayo ya tshiimiswa yo ṱanḓavhuwaho na tshikolodo nga u angaredza khathihi na tshikolodo nga mimasipala na vhashumisi vha muḓagasi nga muthihi nga muthihi.
Sa shango, ri fanela u khwaṱhisedza mulayo wa uri avho vhane vha shumisa muḓagasi vha fanela u u badela.
U kundelwa u badelwa zwi dzhenisa khomboni nḓisedzo ya muḓagasi yoṱhe, ikonomi yashu na ndingedzo yashu ya u sika mishumo.
Maḓuvha a u gwalabela mbadelo ya muḓagasi o fhira. Hetshi ndi tshifhinga tsha u fhaṱa, ndi tshifhinga tsha uri riṋe roṱhe ri longe tshanḓa.
Ngauralo, ri khou ita khuwelelo kha vhathu vha hashu vhoṱhe vha shumisaho muḓagasi uri vha badele u itela uri Eskom i kone u ḓisa tshumelo.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
U swikelela zwipikwa zwa nyaluwo zwashu, ri ḓo fhaṱa nga huswa mitheo ya ikonomi yashu nga u vusuludza na u ṱanḓavhudza sekithara dzi bveledzisaho.
Hezwi zwi ṱoḓa uri ri humbule nga huswa zwiṱirathedzhi zwashu zwa nḓowetshumo, u vulela vhubindudzi ha phuraivethe na u khwaṱhisa tshiimo u thusedza ikonomi yo katelaho.
Zwi ṱoḓa uri Muvhuso u ite mushumo wawo sa mukonisi a ṋetshedzaho tshumelo dza mutheo na themamveledziso dza vhuṱhogwa, mulangi ane a vhea milayo ine ya sika zwikhala zwi linganaho zwa vhatambi vhoṱhe, na mukovheli nga huswa ane a khwaṱhisedza uri tshitshavha tshi re khomboni vhukuma tshi khou tsireledziwa na u ṋewa tshikhala tsha u sumbedzisa vhukoni havho hoṱhe.
Hu na muṅwe mushumo une ra khou ṱoḓa Muvhuso u tshi u ita, mushumo wa zwa u sika mabindu maswa. Mushumo une Muvhuso wa kona u dzhia khovhandozwo dziṅwe na u ita uri ikonomi i aluwe.
Ri ḓo dzhiela nṱha u thoma sekithara dza zwa ikonomi dzine dza vha na khonadzeo khulwane ya nyaluwo.
U shumisa vhukoni hashu he ra vhu sumbedza kha sekithara dza zwa zwiendedzi, ri ḓo thoma u shumisa pulane khulwane dze dza bveledziswa na bindu na mishumo kha zwa nḓowetshumo u fana na sekithara dza zwiambaro na malabi, gese, khemikhaḽa na mapuḽasiṱiki, zwi vusuludzeaho, zwa tsimbi na vhutumbili ha dzi metheḽa.
Ri khou ḓo ṱanḓavhudza nga nḓila yo khwaṱhaho sekithara ya zwa vhulimi nga u tikedza kutshimbidzele kuhulwane kwa zwibveledzwa, u bveledzise mimakete miswa na u fhungudza u ḓitika hashu kha zwiṱundwa zwa vhulimi.
Ri ḓo tikedza nḓowetshumo ya zwa mimaini nga u bveledzisa mimakete ya mineraḽa ya Afrika Tshipembe nga kha u sedzesa kha vhavhuelwa vho teaho, u fhungudza mbadelo dza zwishumiswa zwa u bveledza, na nyengedzedzo ya ṱhoḓisiso na mveledziso.
Nga kha thikhedzo ya vhupo u fana na fhethu ha mabindu hune milayo ya hone ya fhambana na ya maṅwe mashango, u vusuludza dziphakha dza nḓowetshumo dzapo, senthara dza mabindu, senthara dza zwa didzhithaḽa na mabindu a mahayani na ḽokishini, ri ḓo ḓisa mveledziso ya ikonomi kha vhupo hapo. Ri ḓo sedzesa kha mabindu maṱuku na a vhukati dziḓoroboni dzashu, ḽokishini na vhuponi ha mahayani na u thoma mimakete hune vha ḓo rengisa zwibveledzwa zwavho.
Ri ḓo bvelela zwavhuḓi kha vhuhovheleli hashu ha u alusa kavhili tshivhalo tsha vhaendelamashango vha dzitshaka tsha swika kha 21 miḽioni nga 2030.
Hezwi zwi ḓo swikelelwa nga kha mvusuludzo ya zwine shango ḽa vha nazwo (burende), u thoma maitele a visa ya maimo a ḽifhasi na u sedzesa zwihulwane kha mimakete ya China na India na kha maṅwe mashango a dzhango ḽashu.
Ro ḓiimisela u khwaṱhisedza uri vhaendelamashango vha ḓaho kha shango ḽashu vho tsireledzea.
Ri ḓo alusa nḓowetshumo ya thekhinoḽodzhi ya nṱha yashu nga u vhona uri muhanga wa zwa vhulangi na zwa mulayo u ṱuṱuwedza vhutumbuli, u alusa u bveledzisa zwikili zwa vhathu vhaswa kha dzithekhinoḽodzhi ntswa, na u fhungudza mitengo ya data. Hoṱhe he ra ya hone, vhathu vha vhaswa vho dzulela u sumbedzisa fhungo ḽa mitengo ya nṱhesa ya data Afrika Tshipembe.
U ṋetshedza ṱhuṱhuwedzo ya maitele aya, hu sa athu fhela ṅwedzi u ḓaho, Minisiṱa wa Vhudavhidzani vha ḓo ṋetshedza sia ḽa mbekanyamaitele kha vha Maanḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho ha Afrika Tshipembe u thoma maitele a zwa ḽaisensi ya sipekiṱhiramu.
Maitele aya a ḓo katela maga a u ṱuṱuwedza muṱaṱisano, tshanduko, nyaluwo yo katela ya sekhithara na tswikelelo yo angaredzaho.
Hetshi ndi tshipiḓa tsha vhuṱhogwa tsha u fhungudza mbadelo dza data, dzine dza vha mutheo kha mveledziso ya ikonomi na u vulela zwikhala zwa vhaswa.
Ri khou ita khuwelelo kha nḓowetshumo ya zwa vhudavhidzani nga ṱhingo u dovha vha fhungudza mitengo ya data u itela uri i tshimbilelane na mitengo ya maṅwe mashango ḽifhasini.
Ri khou engedzedza fulo ḽashu ḽa vhubindudzi.
Kha R300 biḽioni ya vhubindudzi yo ḓivhadzwaho kha u rwelwa ṱari ha Khonferensi ya Vhubindudzi yashu ṅwaha wo fhiraho, Thandela dzine dza fhira nyana R250 Biḽioni dzo dzhena kha luṱa lwa u thoma u shuma.
Ri bvela phanḓa na u fhaṱa lutsinga lwa vhubindudzi, vhune ha ḓo ṱaniwa kha Khonferensi ya Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe ya vhuvhili ine ya ḓo farwa nga ḽa 5 u swika ḽa 7 Lara 2019.
Nga tshifhinga tshi songo dzikaho, mushumo wa vhurumelwa ha vhubindudzi ho fhaṱa buroho vhukati ha muvhuso na tshitshavha tsha zwa mabindu.
U bva kha muvhigo wavho, zwi tou vha khagala uri ndi zwinzhi zwine zwa kha ḓi tea u itwa u khwinisa tshiimo tsha vhubindudzi.
Hezwi zwi katela u sedzulusa nḓila ine muvhuso wa tshimbidza mushumo ngayo u tandulula khaedu dzo livhanaho na vhabindudzi na u khwinisa ṱhuṱhuwedzo dza mbekanyamaitele a vhubindudzi hashu na pulane dza u fhaṱa dzashu.
Mvelaphanḓa yavhuḓi yo itwa nga kha Vhurangeli ha Nyaluwo ya Phuraivethe-Muvhuso, ine ya khou rangiwa phanḓa nga Minisiṱa Vho Nkosazana Dlamini Zuma, Vho Roelf Meyer na Vho Dokotela Johan van Zyl Slabbert.
Sekithara ya phuraivethe yo ḓikumedzela u bindudza R840 biḽioni kha thandela dza 43 kha sekithara dza 19 na u sika mishumo ya 155 000 kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.
Kha nyambedzano na mabindu, muvhuso wo ḓikumedzela u bvisa zwikhakhisi zwa mbekanyamaitele na u ṱavhanyisa mathomo a mushumo wa thandela idzi.
Ri khou dzudzanya nga u ṱavhanya zwigwada zwa khakhululo ya zwithu zwa ndeme u khwinisa vhuleme ha u ita bindu nga u khwaṱhisa na u dzudzanya zwavhuḓi maitele a u langa phemithi dza othometiki na miṅwe mishumo, na u fhungudza mbadelo dza vhutevhedzeli.
Themamveledziso ndi sia ḽa vhuṱhogwa ḽa vhubindudzi ḽi tikedzaho nyimele ya tshanduko,,nyaluwo na tsiko ya mishumo.
Ndi zwa ndeme kha mvusuludzo ya ikonomi, u ṋea ṱhalutshedzo na mvelelo kha mathomo maswa ashu.
Maitele ashu maswa kha mveledziso ya themamveledziso o livhiswa kha vhushumisani ho khwaṱhaho vhukati ha sekithara ya muvhuso na phuraivethe, na zwitshavha zwapo.
I katela zwoṱhe zwo khetheaho zwa maga a zwiimiswa zwa masheleni u khwaṱhisa zwa u fhaṱa na u ṱavhanyisa themamveledziso ya maḓi, dzibada na vhudzulo ha matshudeni nga kha kushumisele kwa vhuḓi kwa masheleni o ṋetshedzelwaho mushumo wonoyo.
Sa zwe zwa ḓivhadzwa kha SoNA yo fhiraho, muvhuso wo vhetshela thungo R100 biḽioni u i shumisa kha Tshikwama tsha Themamveledziso.
Ri khou shuma u vhumba tshikwama tshine tsha ḓo langiwa nga Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika, na Muhasho muswa wo dzudzanywaho wa Mishumo ya Tshitshavha na Themamveledziso une wa khou ita mushumo wa vhulavhelesi.
Ro vha ri tshi khou ita izwi nga vhukwamani na vhabindudzi vha phuraivethe, u fana na tshikwama tsha phensheni, vhane vho takalela u shela mulenzhe kha Tshikwama tsha Themamveledziso.
Khakhululo idzi dzi ḓo khwaṱhisedza u pulana havhuḓi ha thandela dza themamveledziso, khonadzeo yo sedzuluswaho zwavhuḓi na mushumo wa ndugiselo, ndangulo ya tshiṱirathedzhi tsho khwinisaho, mushumo wa maimo a nṱha na vhuvhusi ha khwine.
Hezwi zwi ḓo ṋetshedza thusedzo ine ya khou ṱoḓea vhukuma kha sekithara ya u fhaṱa ye ya vha i kha mutsiko lwa tshifhinga nyana.
Ri ḓo ṱuṱuwedza ṱhoḓea dzapo na u alusa mamaga a Afrika Tshipembe nga u khwaṱhisedza uri fulo ḽa ‘U renga zwibveledzwa zwa fhano hayani’ ḽi hoṱhe hoṱhe na u dzula ḽi hone.
Ri khou ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha nange khathihi na u dzulela u renga thundu dzo bveledzwaho fhano hayani.
Suthu, hemmbe na thai zwe nda ambara ṋamusi zwo rungwa fhano hayani nga mushumi wa ḽimagani ḽa zwiambaro u bva ngei House of Monatic, henefha Saltriver Ḓoroboni ya Kapa.
Roṱhe kha ri renge thundu dza fhano hayani u gonyisa ṱhoḓea kha ikonomi yashu.
Kha ṅwaha wonoyu, ri khou ṱoḓa u khunyeledza thendelano na vha mavhengele uri vha renge zwiṱoko zwinzhi zwa fhano Afrika Tshipembe na u ṱuṱuwedza zwibveledzwa zwavhuḓi zwo itwaho nga vhashumi vha Afrika Tshipembe.
Kha tshifhinga tshenetshi, ri ḓo bveledza zwibveledzwa zwashu nga maanḓa na kha maṅwe mashango a dzhango ḽa Afrika na kha ḽifhasi.
Maga aya a tikedzwa nga vhuḓikumedzeli hashu ho khwaṱhaho kha muhanga wa mbekanyamitele ya muvhalelano na wa ikonomi khulwane une wa ḓo engedza fulufhelo na vhubindudzi.
Ro ḓikumedzela u hadzima nga vhuṱali na u shumisa ndangulo ya tshinyalelo i konḓaho u itela u dzikisa tshiimo tsha masheleni a tshitshavha na u fhungudza vhuṱala ha tshikolodo.
Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe ndi tshiimiswa tsha vhuṱhogwa tsha dimokirasi yashu, tshi fhulufhelwaho zwihulwane na u vha tsho imaho kha shango na kha dzitshaka.
Vhudziki ha mitengo ho tea, fhedzi a si nyimele yo linganaho kha nyaluwo ya ikonomi.
U gonya ha mitengo ya thundu na tshumelo hu tshinyadza maanḓa a u renga a MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, zwihulwane a avho vha shayaho.
Tshanduko ya mitengo i dovha ya ita uri ri sa kone u bvelela zwavhuḓi kha zwivhambadzwaseli zwashu na kha dzifeme dzi ṱaṱisanaho dza zwiṱunḓwa zwashu.
Nga vhanga ḽa izwi, Mulayotewa washu u ṋea ndaela Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe ya uri i tsireledze ndeme ya rannda yashu u itela nyaluwo yo khwaṱhaho i sa thengithengi.
Ṋamusi, ri khwaṱhisedza nga huswa ndaela ya ndayotewa iyi, ine bannga ya mbulungelo ya fanela u i tevhedza nga yone iṋe, i sa ofhi tshithu, i sa dzhii sia kana u vhona zwithu nga sia ḽithihi.
Mulayotewa washu u dovha wa ṱoḓa uri hu vhe na vhukwamani tshifhinga tshoṱhe vhukati ha bannga ya mbulungelo na Minisiṱa wa Gwama u bveledzisa khonanyo ya ikonomi khulwane, zwoṱhe zwi tshi khou itelwa u sikwa ha mishumo na nyaluwo ya ikonomi.
Arali ri tshi kona u ṱaṱisana na vha dzitshaka na uri arali ri khou ṱoḓa u kunga vhubindudzi, ri fanela u tandulula fhungo ḽa mitengo ya nṱha musi muthu a tshi ita zwa mabindu Afrika Tshipembe, na maitele a milayo a konḓaho a dzhiaho tshifhinga tshilapfu u khunyeledza.
Ri fanela u swika hune a hu nga ḓo vha na khamphani ine ya tea u lindela miṅwedzi i fhiraho rathi yo lindela phemithi kana ḽaisensi nahone khamphani ntswa dzi fanela u ṅwaliswa nga ḓuvha ḽithihi.
Ri ḓo bvela phanḓa na u fhungudza mitengo ya u ita zwa mabindu nga u fhungudza ndifho dza zwibveledzwaseli, u lwela u wana nḓila dza u bveledza muḓagasi nga mutengo wa fhasisa, na u ita uri vhuendi ha zwiporoni vhu shume zwavhuḓi na u vha ha khwiṋesa musi vhu tshi vhambedzwa na zwiṅwe.
Ri tshi khou dededzwa nga NDP, ndi vhuḓifhinduleli hashu u lwela mveledziso yo khwaṱhaho na yo katelaho ine ya ḓo kona u konḓelela tshanduko dza kiḽima.
Ri tshi khou shumisana na sekithara dza phuraivethe, zwa mishumo na tshitshavha tsha dzitshaka, ri ḓo engedza ndingedzo dzashu dza u ḓowela na dza u fhungudza.
Ri na tshikhala tsha u vha phanḓa kha nyaluwo ya ikonomi ya zwa mupo, nḓowetshumo ya khaboni ya fhasi, ya u tshimbidza thekhinoḽodzhi ntswa na u dzhia ḽiga ḽihulwane nga u ṱavhanya u ya kha ikonomi ya tshifhinga tshi ḓaho.
Ri fanela u engedza vhushelamulenzhe kha fulufulu ḽo kunaho ḽi vusuludzeaho kha thanganyiso ya fulufulu ḽa lushaka na u ṱanḓavhudza khonadzeo ya ikonomi ya haiḓrodzheni.
Nyaluwo ya ikonomi i ṱavhanyaho i ṱoḓa u ṱavhanyiswa ha khakhululo ya mavu na kha vhupo ha mahayani na vhupo ha ḓoroboni na milayo wa pfanelo dza ndaka dzi re khagala.
Ro ṱanganedza muvhigo wa Phaneḽe ya Vhueletshedzi ya Muphuresidennde nga ha Khakhululo ya Mavu na Vhulimi, ye ya rangiwa phanḓa nga Mufarisa Muphuresidennde, ine zwa zwino i ḓo ṋetshedzwa Khabinethe uri i ṱanganedzwe.
Themendelo dza phaneḽe dzi ḓo ḓivhadza khunyeledzo yo katelaho, mbekanyamushumo ya khakhululo ya tshandukiso ya mavu yo ṱanḓavhuwaho.
Nga tshifhinga tshithihi, muvhuso u ḓo ṱavhanyisa ndingedzo ya u topola na u ṋetshedza mavu a tshitshavha a teaho u vha vhudzulo havhuḓi na vhulimi.
Kha zwiṱuṱuwedzi na zwifusuludzi zwe ra vhekanya zwa ikonomi zwo ḓivhadzwaho ṅwaha wo fhiraho, ro fhulufhedzisa u dzhiela nṱha u thoma ndambedzo ya vhorabulasi vhaswa.
Kha tshifhinga tsha mugaganyagwama wa themu ya vhukati, R3,9 biḽioni yo kovhelwa Bannga ya Mavu u tikedza vhorabulasi vha mabindu vha vharema.
Tshipiḓa tsha ndeme tsha tshiṱirathedzhi tsha nyaluwo ndi ṱhanganelo ya ikonomi yashu na iyi ya vhahura vhashu na vhaṅwe vhoṱhe vha dzhango ḽashu.
Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ya Dzhango ḽa Afrika vhu ḓo khwinisa u tshimbidzwa ha thundu na tshumelo, khephithala na nḓila dza u bveledzise u mona na dzhango.
Tshiṱirathedzhi tsha nḓowetshumo tsho khwaṱhiswaho tshi ḓo sedza kha ṱhanḓavhudzo ya vhuṱumani ha vhubindudzi na mbambadzo na maṅwe madzingu a Tshipembe ha Afrika na dzhango nga vhuḓalo.
Kha Tshitshavha tsha Mveledziso Tshipembe ha Afrika, ri ḓo dzhiela nṱha u thoma mveledziso ya kutshimbidzele kuhulwane kwa zwibveledzwa kha sekithara khulwane u fana na fulufulu, zwa mimaini na maitele a khwinisaho mineraḽa, mamaga, themamveledziso na zwa vhulimi.
MaAfrika Tshipembe vha hashu
Nyaluwo ya ikonomi yashu i ḓo vha ndeme ṱhukhu nga nnḓa ha musi i tshi nga sika mishumo nga vhunzhi.
Fhungo ḽa uri reithi ya vhushayamushumo kha vhaswa vha Afrika Tshipembe i fhira 50% ndi thaidzo ya lushaka khulwane ine ya khou ṱoḓa thandululo ya vhubveledzi na yo konanywaho nga u ṱavhanyedza hune roṱhe ra fanela u i vhona sa ṱhoḓea ya u shumisana.
Ngauri vhunzhi ha vhaswa vha khou dzhena kha makete wa mishumo ṅwaha na ṅwaha, ikonomi I fanela u sika mishumo minzhisa ya vhaswa u fhirisa zwine zwa vha zwone zwino, u itela uri tshikalo tsha vhushayamushumo ha vhaswa tshi dzike.
Ngoho i vhavhaho ndi ya uri musi zwi tshi ḓa kha vhushayamushumo ha vhaswa, ri khou tea u gidima u itela u ima fhethu huthihi.
Ngauralo ndi zwa ndeme uri ri bvele phanḓa hu si na u lenga u thoma u shumisa pulane yo angaredzaho – i ṱuṱuwedzwaho na u konanywa nga ofisi ya Muphuresidennde – u sika mishumo miswa ine i sa vhe fhasi ha miḽioni mbili ya vhaswa kha miṅwaha ya fumi i ḓaho.
Pulane iyi i ḓo shuma u mona na mihasho ya muvhuso na madavhi mararu oṱhe a muvhuso, nga vhushumisani na sekithara dza phuraivethe.
Ro ḓiimisela u shuma na sekithara ya phuraivethe u vula nḓila dza u dzhena kha mushumo u itela vhaswa nga kha u engedza netiweke dza ndangulo ya nḓila ine ya vha hone zwino
Hedzi ndi dzinetiweke dzine dza tendela vhaswa vhane vha nanga u ḓivhonadza hoṱhe hoṱhe, thikhedzo ya netiweke na zwikhala u sumbedzisa uri vho ḓiimisela u shuma na u ḓishuma vhone vhaṋe.
Dzi khwaṱhisedza uri vhaswa u bva miṱani i shayaho – nga maanḓa vhaswa vha vhafumakadzi – vha khou manḓafhadzwa uri vha dzhie zwikhala zwiswa.
Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u ṋetshedza mishumo nga kha Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Ṱanḓavhudzwaho, zwihulwane kha sia ḽa mishumo mihulwane u fana na ndondolo, u kunakisa vhuponi ha zwimela, zwa u lugisa dzi phaiphi dzi no khou bvuḓa na kha u fhaṱa dzibada.
Ri ḓo bvela phanḓa na u bveledzisa mbekanyamushumo u khwaṱhisedza uri vhaswa vho siwaho nnḓa kha sia ḽa zwa ikonomi vho ḓiimisela u shuma na u dzheniswa kha dzisekithara hune ‘ṱhoḓea ya vhashumi’ ya khou aluwa.
Sekithara idzi dzi katela tshumelo dza u tshimbidza bindu dza ḽifhasi, kutshimbidzele kwa zwibveledzwa zwa vhulimi, u dzheniswa ha zwithu zwa thekhinikhala, u lugisa na u ṱhogomela na zwikhala zwiswa zwo ṋetshedzwaho nga kha ikonomi ya didzhithala na Tshanduko ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa.
Muvhuso u ḓo khwaṱhisedza uri vhaswa vha khou tholiwa kha mishumo ya ikonomi ya matshilisano u fana na mveledziso ya vhana vha tshe vhaṱuku na ndondolo ya mutakalo.
Ri ḓo ṱanḓavhudza Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka uri i dzhie vhaswa vha 50 000 nga ṅwaha.
Muvhuso u ḓo tikedza luvhanḓe lwa thekhinoḽodzhi i konisaho u itela vhaswa vha ḓishumaho kha vhupo ha mahayani na ha ḽokishini.
Ri ḓo ṱanḓavhudza mbekanyamushumo dza u thusa vhaswa u wana tshenzhemo ya mushumo nga kha vhurangeli u fana na Tshumelo ya Mushumo wa Vhaswa, na u tshimbidza vhugudamushumo vhuponi ha mushumo.
Ri khou ya u thoma senthara dza u tikedza mabindu maswa maṱuku u ṋetshedza vhaswa vho ḓiimiselaho u ita zwithu zwine zwa ḓo vha thusa u thoma mabindu avho na ngeletshedzo dza zwa thekhinikhaḽa na zwa masheleni musi vha tshi thoma nyendo dzavho.
Mulovha, ndo vha na mashudu vhukuma a u ṱangana khathihi na u ambedzana na vhaswa vha si gathi vha Afrika Tshipembe vha ne vha khou ita mushumo u mangadzaho u fhaṱa shango ḽashu na u bveledzisa vhathu vha hashu.
Ndi vhoramabindu vhaswa na vhafhaṱi vha tshitshavha, vhaḓisatshanduko na vhatsila.
Arali hu na tshithu tshithihi tshe ra guda u bva kha nyambedzano dzashu na vhaswa vha ḽino shango ndi uri ri nga si vha kombetshedze u ṱanganedza thandululo dzashu: zwithu zwoṱhe zwine ra ita zwi fanela u rangwa phanḓa nga vhaswa vhone vhaṋe.
Vho ri vhudza zwine vha ṱoḓa zwone, na zwine vha zwi ṱhoga.
Vha ṱoḓa u tholiwa, ee, fhedzi vha dovha vha ṱoḓa u vha vhatholi.
Vha na mihumbulo minzhi, vho ranga phanḓa kha zwa vhutumbuli, nahone vha ṱoḓa u ḓiitela zwithu vhone vhaṋe.
Ri tea u tikedza mulilo wa zwa u sika mabindu maswa ngauri lupfumo lwa shango iḽi lwo ḓitika nga nungo na mpho dza vhusiki zwa vhaswa vhashu.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Arali ri tshi khou ṱoḓa u khwaṱhisedza uri kha miṅwaha ya fumi i ḓaho, ṅwana muṅwe na muṅwe wa miṅwaha ya fumi a ḓo vha a tshi kona u vhala na u tolokanya nḓivho, ri ḓo tea u kuvhanganya lushaka lwoṱhe uri lu tikedze fulo ḽihulwane vhukuma ḽa u vhala na u ṅwala.
U thoma u vhala ha ṅwana a tshe muṱuku ndi mutheo une wa sumbedzisa mvelaphanḓa kha zwa pfunzo, nga kha tshikolo, nga kha pfunzo ya nṱha na mushumoni.
Dziṅwe thusedzo dzoṱhe – u bva kha mushumo une wa khou itwa u khwinisa pfunzo ya mutheo u ya kha mbetshelwa ya pfunzo ya nṱha ya mahala ya vhashai, u bva kha vhubindudzi kha magudedzi a Vhupfumbudzi ha Pfunzo ya Thekhinikhala na Mishumo ya Zwanḓa u ṱanḓavhudza ngudo ya mushumoni – a zwi nga ḓo bveledza mvelelo dzine ra dzi takalela nga nnḓa ha musi ri tshi nga khwaṱhisedza u thoma uri ṅwana u a kona u vhala.
Ndi nga kha vhurangeli vhu fanaho na National Reading Coalition uri ri ḓo kona u konanywa ndingedzo ya lushaka iyi.
Vhagudisi vhoṱhe vha ḽiga ḽa mutheo na ḽa vhukati vha ḓo pfumbudziwa uri vha kone u funza u vhala nga Luisimane na nga nyambo dza Vharema, ri khou pfumbudza na u thola tshigwada tsha vhagudisi vha re na tshenzhemo u ṋetshedza thikhedzo ya maimo a nṱha henefho zwikoloni u itela u tikedza vhagudisi.
Ri khou thoma u shumisa Mbekanyamushumo ya U vhala ya Murole wa Mathomo, ine ya vhaya ṱhanganelano yo katelaho pulane dza ngudo, matheriala a u vhala a u engedzedza, thikhedzo ya phurofeshinala kha vhagudisi vha Luṱa lwa Mutheo.
Hezwi zwi vhumba tshipiḓa tsha ndingedzo dzo ṱanḓavhuwaho dza u khwaṱhisa sisiteme ya pfunzo ya mutheo nga u manḓafhadza thimu dza vhurangaphanḓa ha zwikolo, u khwinisa vhukoni ha vhagudisi na u khwaṱhisedza muelo wa mvelaphanḓa tshifhinga tshoṱhe kha mirole ya vhuraru, rathi na ṱahe.
Ri fanela hafhu u lugisela vhaswa vhashu mishumo ya tshifhinga tshi ḓaho.
Ndi ngazwo ri tshi khou thoma thero ntswa u fana na coding na data analytic kha ḽevele ya tshikolo phuraimari.
Miraḓo i ṱhompheaho,,
Afrika Tshipembe ḽine ra khou ḽi ṱoḓa ndi shango ḽine vhathu vhoṱhe vha tsireledzea na u pfa vho tsireledzea.
Nga u ralo kha ri shumisane u khwaṱhisedza uri vhugevhenga ha khakhathi vhu khou fhungudzea nga hafu kha miṅwaha ya fumi i ḓaho.
Ḽiga ḽa u thoma ndi u engedza u vhonala ha mapholisa nga u thola mapholisa manzhi a vhafumakadzi na vhanna, na u sika mishumo i vhonalaho ya vhadzulapo nga kha dziforamu dza tshipholisa dza tshitshavha.
Zwa zwino, hu na matshudeni vha fhiraho 5 000 vhe vha ṅwalisa kha vhupfumbudzi ha mutheo kha magudedzi a mapholisa ashu nahone ri khou lavhelela uri tshivhalo itshi tshi ḓo gonya u swika kha 7 000 kha saikili iṅwe na iṅwe kha zwigwada zwivhili zwa vhupfumbudzi zwi tevhelaho.
Ri khou shuma u itela u khwinisa reithi ya u bvelela kha vhugevhenga ha u tshutshiswa na u ṱoḓisisa., na u khwaṱhisedza vhupfumbudzi ha khwine na ha phurofeshinala kha sisiteme yoṱhe ya vhulamukanyi ha zwa vhugevhenga.
Vhugevhenga ha dzikhakhathi ndi thaidzo ya matshilisano ine ya ṱoḓa thusedzo ya tshitshavha nga vhuphara.
Ri khou shuma na madzangano a tshitshavha nga ha zwiṱirathedzhi zwa u fhelisa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na mabulayo a vhathu vha tshifumakadzini.
Nga murahu ha vhukwamani ho dzhenelelaho na nyambedzano, ri khou ḓo thoma Khoro ya Mabulayo a vha Tshifumakadzini na Khakhathi dzo ḓitikaho nga Mbeu khathihi na Pulane ya Tshiṱirathedzhi ya Lushaka dzine dza ḓo ri sumbedza nḓila roṱhe, huṅwe na huṅwe hune ra vha hone, kha ndingedzo dzashu dza u fhelisa maḽisambilu a lushaka aya.
Ri khou gudisa na u shomedza mapholisa na sisiteme ya khothe uri vha kone u tikedza vhapondwa vha khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu.
Ri khou engedzedza nndwa ya u lwa na zwigwada zwa zwidzidzivhadzi nga kha mathomo a Tshiṱirathedzhi tsha U lwa na Zwigwada zwa Vhugevhenga tsha Lushaka na u sedzulusa Pulane Khulwane ya Zwidzidzivhadzi ya Lushaka.
Vhanna na vhafumakadzi, vhaeni vha ṱhompheaho,
Tswikelelo ya zwipikwa zwoṱhe izwi i ṱoḓa Muvhuso wa mveledziso na vhukoni.
Hoyu a si muvhuso une wa ṋetshedza fhedzi zwiimiswa na themamveledziso zwine zwa ita uri ikonomi na tshitshavha zwi shume, ndi une wa vha na nḓila dza u tshimbidza tshanduko.
Mathomoni a ṅwedzi uno, ro ḓivhadza nzudzanyo nga huswa dza tshivhalo tsha mihasho ya muvhuso u itela uri i kone u bveledza ndaela dzavho.
Tsheo yashu yo vha yo ḓitika nga vhukoni, u kona u shumisa masheleni zwavhuḓi, vhuvhusi ha tshumisano na vhutevhedzi ha tshiṱirathedzhi.
Hezwi ndi mathomo a maitele o ṱanḓavhuwaho a u fhelisa u tsela fhasi ha vhukoni ha Muvhuso na u shandukisa modele washu wa nḓisedzo ya tshumelo u itela uri u kone u shumela vhadzulapo vha shango ḽashu.
Ri ḓo ṱanganedza maitele a livhanaho na tshiṱiriki – ho sedzesdwa kha zwiṱiriki zwa 44 na ḓorobo khulwane dza malo – u ṱavhanyisa nḓisedzo ya tshumelo, u khwaṱhisedza uri mimasipala i khou tikedzwa nga nḓila yone na u vha zwiko zwo linganaho.
U khwaṱhisedza uri Muvhuso u khou u shuma zwavhuḓi kha mveledziso ya matshilisano na zwa ikonomi, ndi zwa ndeme uri ri khwaṱhise Mabindu a Muvhuso (dziSOE).
Nga kha Khoro ya SOE ya Muphuresidennde, muvhuso u khou ṱoḓa u sika pfano vhukati ha khamphani dza muvhuso dzoṱhe na u ṋetshedza ṱhalutshedzo i pfadzaho ya mishumo yadzo u ya nga u fhambana.
Nga kha khoro, ri ḓo shuma na vhurangaphanḓa ha dziSOE u bveledzisa vhupo vhu langeaho na ha mulayo vhune ha bveledza vhutumbuli na vhu ṱavhanyaho na u engedzedza vhukoni hadzo.
Ri ḓo fhaṱa kha mushumo une ro no u thoma u tandulula thaidzo dza kuvhusele, vhukoni na u kona u khwaṱhisedza kushumisele kwa masheleni.
Ro ḓi kumedzela u fhaṱa Muvhuso u re na mikhwa yavhuḓi une a hu na tshikhala tsha zwiito zwa vhuaḓa, tshiḓivhano, vhufhura, na u shumisa masheleni a tshitshavha nga nḓila i si yone.
Ri khou ṱoḓa tshigwada tsha vhashumeli vha tshitshavha vha phurofeshinala na vha re na zwikili zwa maimo a nṱha a vhuḓifari - vho ḓikumedzelaho u shumela tshitshavha.
Maga o khwaṱhaho e ra a dzhia u fhelisa u thubiwa ha zwiimiswa zwa muvhuso na u lwa na zwiito zwa vhugevhenga, hu tshi katela maga a u khwaṱhisa Maanḓalanga a Vhutshutshisi a Lushaka (NPA), Yunithi ya Ṱhoḓisiso ya Tshipentshela (SIU), Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe (SARS) na Tsireledzo ya Muvhuso, zwi khou swikelela mvelelo dza vhuṱhogwa.
Fhedzi hu kha ḓi vha na mushumo munzhi une wa tea u itwa.
Ro humbela Mulanguli wa Lushaka wa Vhutshutshisi ha Muvhuso u bveledzisa pulane ya u engedzedza zwihulwane vhukoni ha kushumele kwavhuḓi kwa NPA, hu tshi katela na u khwaṱhisedza u dzhiululwa ha ndaka.
Ri khou tea u khwathisedza uri tshelede ya tshitshavha yo tswiwaho i a vhuiselwa murahu ya shumiswa u ḓisa tshumelo na themamveledziso dzo no khou ṱoḓea vhukuma kha zwitshavha tsha zwi shayaho vhukuma.
Ri khou lavhelela uri SIU Special Tribunal i ḓo thoma mushumo wayo kha miṅwedzi i si gathi i ḓaho u ṱavhanyisa mbilo dzo bvaho kha ṱhoḓisiso dza SIU, dzine zwa zwino dza khou anganyelwa henefha kha R14.7 biḽioni.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa na u tamba tshipiḓa tshihulwane kha vhushaka ha dzitshaka kha ndingedzo ya u wana mulalo wa ḽifhasi na tsireledzo, mveledziso yo livhiswaho kha vhathu na ndaka ya vhoṱhe.
Ri vusuludza vhuḓiimiseli hashu ha u shuma roṱhe na tshitshavha tsha dzitshaka u vhulunga na u tsireledza sisiteme ya tshaka nnzhi yo livhiwaho kha milayo na Mashangombumbano (UN) kha ṱhoho yayo.
Ri ḓo shumisa vhuimo hashu ha u vha muraḓo kha Khoro ya Tsireledzo ya UN u bveledzisa thandululo ya mulalo kha dziphambano, zwihulwane kha dzhango ḽashu.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Arali ri tshi ṱoḓa u swikelela Afrika Tshipembe ḽine ra ṱoḓa, ri ṱoḓa thendelano ya matshilisano ntswa.
Ri tea u sika vhushumisani ho khwaṱhaho vhukati ha muvhuso, mabindu, zwa mishumo, vhadzulapo na zwitshavha.
Hezwi zwi vhea vhuḓifhinduleli kha muṅwe na muṅwe washu na riṋe roṱhe. us.
Muvhuso u fanela u sika vhupo vhu konadzeaho, u shumisa zwiko zwa tshitshavha zwavhuḓi na u bindudza kha u bveledzisa vhukoni ha vhathu vha shango.
Ri tama mabindu a tshi ṱanganedza zwipikwa zwa tshiṱirathedzhi tsha muvhuso na u dzhiela nṱha matshilo a vhathu musi vha tshi dzhia tsheo kha nyito dzavho.
Ro tendelana uri mishumo i fanela u khwinifhadza madzangalelo a vhashumi ngeno, nga tshifhinga tshenetshi, a tshi khou bveledza mabindu o khwaṱhaho na tsiko ya mishumo.
Tshitshavha tshi fanela u bvela phanḓa na u tamba tshipiḓa tshatsho tsha u hwesa muvhuso vhuḓifhinduleli fhedzi tshi fanela u ṱanganela kha nyito dzi konadzeaho u swikelela ndivho dzi fanaho.
Ro sedza kha madzangano afha kha Phalamennde iyi uri a vhe tshipiḓa tsha vhuṱhogwa tsha vhushumisani uvhu, u ṋetshedza thikhedzo, muhumbulo na u ḓisa thandululo dzi vhonalaho na ndingedzo dza u bveledza madzangalelo a lushaka.
Thendelano ya matshilisano iyi i ṱoḓa u longa tshanḓa nga muṅwe na muṅwe ḓo dovha ha ṱoḓa u ḓiṋetshedzela na u ḓidzima.
Pheleledzo ya riṋe roṱhe yo ḓi tika nga vhuḓifari ha muṅwe na muṅwe washu.
Arali ri tshi ṋea maanḓa maswa mathomo a NDP, ri fanela u laṱela maṱo ashu kha masia o ṱanḓavhuwaho.
Ri ṱoḓa Afrika Tshipembe ḽine roṱhe ra ḓiphiṋa nga vhuphuvhe na lupfumo.
Fhedzi ri dovha ra ṱoḓa Afrika Tshipembe ḽine ra ḓo tatamudza vhukoni hashu hoṱhe musi ri tshi swikelela mvelaphanḓa khulwane vhukuma.
Ri ṱoda Afrika Tshipembe ḽine ḽa dzhiela nṱha u thoma zwa vhuendi ha raḽiwei, vhu khou bveledza zwidimela zwa luvhilo luhulu vhukuma dzi ṱumaho ḓorobo khulwane na vhupo ha mahani tshoṱhe ha shango ḽashu
Ri fanela u humbula nga ha shango ḽine zwidimela zwa luvhilo luhulu (u fana na gulu ya tshigidi) zwa ḓo fhira Johannesburg musi zwi tshi khou bva hafha u ya Mesina, zwa ima Baffalo City zwi nḓilani u ya eThekhwini zwa vhuyela murahu hafha Ḓoroboni ya Kapa.
Ri khou ṱoḓa Afrika Tshipembe ḽine ḽa vha na ikonomi ya thekhinoḽodzhi ya ntha yo bvelelaho kha zwa mutakalo, ha shumiswa mishonga ya rimouthu na dzirobotho khathihi na u thoma u shuma ha NHI.
Vha khou ṱoḓa Afriak Tshipembe ḽa hani?
Ri khou ṱoḓa Afrika Tshipembe ḽine ḽa sa sokou u isa zwibveledzwa zwaḽo nnḓa kha maṅwe mashango, fhedzi ḽine ḽo no vha ḽimaga ḽihulwane ḽa zwipiḓa zwa ndeme zwi shumiswaho kha zwa eḽekiṱhironiki, zwa mimoḓoro na kha dzikhomphutha.
Ri fanela u vha shango ḽine ḽa kona u ḓifusha na u kona u shumisa zwibveledziswa zwiswa zwa vhuṱali zwa u shumisa kha vhulimi.
Ndi ḽora Afrika Tshipembe ḽine ḓorobo ntswa yoṱhe ya u tou thoma kha tshifhinga tsha dimokirasi ya takuwa, ina zwifhaṱo zwilapfu zwikolo, yunivesithi, zwibadela na mamaga.
Muḽoro uyu une nda vha nawo wo ṋaṋiswa nga nyambedzano dzanga na vhathu vha u luga vhaṋa: Vho Dokotela Nkosazana Dlamini Zuma, Vho Dokotela Naledi Pandor, Vho Jessie Duarte na Muphuresidennde Vho Xi Jinping vha China, vhane ndivho yavho ya uri China ḽi khou fhaṱisa hani ḓorobo ntswa kha kiḽomitha dza 100 u bva Beijing zwo nthusa u kuvhanganya muḽoro wanga.
Muḽoro uyu roṱhe ri nga kovhelana na u shela mulenzhe kha u fhaṱa.
Ri khou tea u fhaṱa ḓorobo ntswa kha miṅwaha ya 25 ya dimokirasi yashu.
75% ya MaAfrika Tshipembe vha khou ḓo dzula vhupnio ha ḓoroboni nga 2030.
Ḓorobo ya Johannesburg, Tshwane, Ḓorobo ya Kapa na eThekwini dzi khou u ṱahelelwa nga vhudzulo vhune vhathu avho vhane vha ṱoḓa u pfulutshela dziḓoroboni vha ḓo ṱoḓa u dzula hone.
Naa tshifhinga a tsho ngo swika naa tsha uri ri vhe na vhuhali ri swikele fhethu hune ri sa anzele u swika hone ra ita zwine zwa vhonala zwi sa konadzei?
Naa tshifhinga a tshi ngo swika tsha u fhaṱa ḓorobo ntswa yavhuḓi yo tumbulwaho kha thekhinoḽodzhi dza Tshanduko ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa?
Ndi tama u ramba MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha thome u humbula nga kha khonadzeo iyi.
Ri lushaka lwa Afrika Tshipembe lune, nga Mulayotewa walwo. Lu ṋea fulufhelo kha vho laṱaho fulufhelo, pfanelo kha vho ṱangulwaho na u thudzelwa thungo, phumudzo na tsireledzo kha vhanna vhaḽo, vhafumakadzi na vhana.
Naho ro kulea nungo, a ri athu hangwa uri ri vhonnyi, na zwine ra imela zwone.
Ri kha ḓi vha lushaka lwonolwo.
Vha nga vhudzisa uri ndi ngani ndi kha ḓi vha na fulufhelo kha tshifhinga tshi lemelaho nga u rali.
Ndi na fulufhelo ngauri ndo tshimbila na vhathu vha shango iḽi – manese na vhashumi vha ndondolo ya mutakalo, vhanna na vhafumakadzi vhashu vha yunifomo, vhadededzi zwikoloni zwashu, matshudeni vhe naho hu na vhuleme miṱani ya havho vha ḓiimisela u bvelela, na vhaswa vhane vha khou lingedza u thoma mabindu avho, u bindudza na u sika, vha swikelela zwipikwa zwavho naho nyimele yo vha i sa tendi.
Ndi vhone vhane vha ṱuṱuwedza, na avho vha na nṋe na vha ṱuṱuwedza hafhu.
Vha ḽora vhutshilo ha khwine ha MaAfrikaTshipembe vhoṱhe.
Ri tshi khou shumisana, a hu na tshine ri nga si vhe tshone, a hu na tshine ri nga si tshi ite, a hu na tshine ri nga si tshi swikelele.
A hu na tshi sa konadzei.
Zwoṱhe hezwi zwo sala na vhaiti, vhaiti vha ne vha kona u ita mushumo. Vhaiti vha vha kona u vha na nḓivho i re khagala ya zwine zwa fanela u itwa vha ita uri zwi konadzee.
Ee, ndi avho vhathu vha ri ṱuṱuwedzaho, vhathu vha Afrika Tshipembe. Ndi vhathu vha ṱhogomelaho avho vha konaho u sedza phanḓa na u vhona Afrika Tshipembe ḽo bvelelaho.
[Ina, hi vona vanhu lava, lava hlohlotelaka vanhu va Afrika-Dzonga. I vanhu lava va hlayisaka volavo va kotaka ku languta emahlweni na ku vona Afrika-Dzonga leri humeleleke].
Ndi vhenevho vhane vha ri Afrika Tshipembe heḽi ḽashu vha ṱoḓa ḽi tshi ya phanḓa, ḽi vhe na mvelaphanḓa ine ya ḓo vhonwa nga vhathu vhoṱhe.
Heḽi ndi Afrika Tshipembe ḽine ḽa tea u ri ṱuṱuwedza.
Ri tshi khou shumisana a hu na tshine ri nga si tshi kone, nahone a hu na tshine ri nga si tshi swikelele.
Musi ri tshi khou dzhena kha tshifhinga tshiswa itshi, kha ri mbiluni maipfi a Vho Ben Okri, vha tshi ri:
Will you be at the harvest,
Among the gatherers of new fruits?
Then you must begin today to remake
Your mental and spiritual world,
And join the warriors and celebrants
Of freedom, realizers of great dreams.
You can’t remake the world
Without remaking yourself.
Each new era begins within.
It is an inward event,
With unsuspected possibilities
For inner liberation.
We could use it to turn on
Our inward lights.
We could use it to use even the dark
And negative things positively.
We could use the new era
To clean our eyes,
To see the world differently,
To see ourselves more clearly.
Only free people can make a free world.
Infect the world with your light.
Help fulfil the golden prophecies.
Press forward the human genius.
Our future is greater than our past.
MaAfrika Tshipembe vha hashu,
Ndi zwenezwi zwine nga tshifhinga tsha khaedu ri fanela u thoma u humbula nga Afrika Tshipembe ḽine ra ḽi ṱoḓa.
Ndi zwenezwi musi shango ḽashu ḽi tshi ṱangana na khaedu khulwane ri tea u sedza phanḓa phanḓa ra vhona Afrika Tshipembe ḽi na ikonomi ine ya khou aluwa na vhaswa vhashu vha na mishumo, na Afrika Tshipembe ḽine ḽa khou kunda na u ḓiimisela u ya phanḓa.
Heḽi ndi Afrika Tshipembe ḽine vhathu vha hashu vho ḽi ṱulutshelwa. Heḽi ndi Afrika Tshipembe ḽine MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha ri vha khou ṱoḓa u ḽi vhona.
Kha ri yo fhaṱa Afrika Tshipembe iḽi
Ndo livhuwa nga maanḓa
Ndi a livhuwa.
