Polelo ya Maemo a Setšhaba (SoNA) ka Mopresidente Cyril Ramaphosa Holong ya Toropokgolo ya Motsekapa Labone, 10 Dibokwane 2022
Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente (NA), Mohumagadi Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Modulasetulo wa Lekgotla la Setshaba la Diprofense (NCOP), Morena Amos Masondo,
Motlatšamopresidente David Mabuza,
Mopresidente wa Peleng Thabo Mbeki,
Motlatšamopresidente wa peleng Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Motlatšamopresidente wa peleng Baleka Mbete,
Sepikara sa Peleng sa Seboka sa Maloko a Palamente, Morena Max Sisulu,
Moahlodimogolo wa Motšwaoswere Raymond Zondo,
Meyara wa Mmasepala wa Motsekapa, Morena Geordin Hill-Lewis,
Tini ya Botseta bja Dinaga, Morena Bene M'Poko,
Maloko a Lefapa la Boahlodi,
Dihlogo tša Diinstitušene tša go Thekga Temokrasi,
Maloko a Palamente,
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Ngwaga wo, lekga la mathothomo ga e sale go tloga mola temokrasi ya gaborena e re fihlelago, polelo ya SoNA e sa gašwe Meago ya Seboka sa Maloko a Pamanete.
Ge re tsena ngwageng wo wo moswa, moago wa rena wa temokrasi o latsitšwe ke kgabo ye kgolo ya mollo.
Ka moka ga rena re bone se ka pefelo le manyami ge mollo o fiša meago yeo go yona Molaotheo wa rena wa temokrasi o tswaletšwego gona, fao melao ya diphetogo le ya kgatelopele e dumeletšwego gona, fao go yona baemedi bao ba beilwego ditulong ka mokgwa wa temokrasi ba bego ba aga bafsa ba naga ye gona.
Go ba bantši, seo se diregilego Palamenteng e tloga e le tshenyo ya go se lekane le selo ka bogolo ka nageng ya gaborena.
Go ba bantši, mollo wo e be e le seka sa go laetša tshenyo ye e hlotšwego ke leuba la COVID-19, ka tlhokego ya mešomo yeo e golelago godimo le bohloki bjo bo tseneletšego
Mollo wo o be o laetša tshenyo ya leuba yeo mo mengwageng ye mebedi ya go feta le tšerego maphelo a diketekete tša MaAfrika Borwa, la tšeela batho ba go lekana dimilione tše pedi mešomo le go tlišetša malapa mahloko.
Mollo wo o fišitšego Palamente o re gopoditše ka tshenyo, dikgaruru le go utswa ga thoto ka mabenkeleng tšeo re iponetšego tšona ka mahlo dikarolong tša naga ye ka Mosegamanye ngwaga wa go feta, moo go lobilwegwe maphelo a go feta 300 le go šarakanywa ga mekgwa ya batho ya go iphediša.
Ge re lebelela ngwaga wa go feta, re gopola mantšu a Mopresidente Mbeki yo a re gopoditšego se: ‘‘Mehla ya maima e nyaka hlohleletšo le tielelo. Bjalo ka batho, re kgona go bona gore re kgona eng ka nako ya maima”.
Taba ya gore re kgobokane mmogo Holong ya Toropokgolo ya Motsekapa legatong la Meago ya Seboka sa Maloko a Palamente e bontšha gabotse ditiragalo tša go se tlwaelege mehleng ya rena.
E laetša maikemišetšo a Basepetšamodiro ba Palamente le maikemišetšo a maloko ka moka a diboka tše pedi tša rena gore mošomo wa institušene ye ya temokrasi o swanetše go kgatlampana ntle le tšhitišo.
Go nale dinako tše dingwe mo maphelong a batho setšhabeng fao dilo tšeo go tloga re bego re di kgolwa di thomago go tekateka gomme gwa hlaga dikgonagalo tše diswa.
Mo dinakong tše bjalo, go na le bobedi kgonagalo ya kgatelopele ye kgolo goba kotsi ya go ipušetša morago.
Tšatšing la lehono, re lebagane le tšona ka bobedi.
Tsela ye re ikgethelago yona gonabjale e tla laola bokamoso bja bao ba tlago ka morago ga rena.
Ke ka fao re tšeago magato a go matlafatša temokrasi ya gaborena le go kgonthišiša ka leswa maikgafo ao re ikgafilego ka ona go Molaotheo wo o re šireletšago ka moka.
Re šoma mmogo go tsošološa ekonomi ya gaborena le go fediša go se lekalekane le tlhokego ya toka yeo e šitišago kgatelopele ya rena.
Re ngatana ye tee kgahlanong le bometša le go netefatša gore bao ba nkgago lefetla la go goga mmušo ka nko ba otlwa ka bosenyi bja bjona.
Re aga mmušo ka leswa le go bušetša sekeng potego le boikgantšho mafapheng a mmušo.
Ge eba go nale selo se tee seo re kwanago ka sona ka moka, ke gore seemo sa bjale sa bohloki bjo bo ikepetšego, tlhokego ya mošomo le go se lekalekane ga se amogelege le gatee ebile ga go kgonagale gore re phele le sona.
MaAfrika Borwa ba ditšo tša go fapafapana nageng ka bophara ba kwana ka ntlha ya gore dipeakanyoleswa tše bohlokwa di a hlokega go tsošološa kgolo ya ekonomi.
Go nyakega gore go rarollwe bobedi masetlapelo a nako ye le go hlola seemo sa tielelo ya naako ye telele le kgatelopele.
Go fihlelela se, go nyakega gore Afrika Borwa e tsenele kwano ye mpsha.
Kwano ye e hlangwa ke kwešišo ye e swanago ya seemo sa rena sa gonabjale se boima, le temogo ya nyakego ya go šoganale tlhokego ya mešomo, bohloki le go se lekalekane.
Ye e swanetše go ba kwano ye mpsha yeo e lemogago gore mmušo o swanetše go hlola tikologo yeo go yona lefapha la praebete le ka beeletšago le go bulela phegelelo ya ekonomi.
Eupša go le bjalo, tikologo yeo go yona MaAfrika Borwa ba ka phelago maphelo a makaone le go utolla maitapišo a mabokgoni a bona.
Se e swanetše go ba kwano ye mpsha yeo e sekegelago maikarabelo a rena a mohlakanelwa ka seng sa rena, le go amogela gore re mmogo go se.
Bjalo ka badirišani setšhabeng – mmušo, bašomi, dikgwebo le setšhaba, re gare re a kalokana gore re kgone go bona magato ao re tla tšeago re le mmogo go bopa yona kwano ye.
Re thomile ka ditherišano tša gore ke mohuta ofe wa dikgwebišano tšeo di nyakegago le gore ye nngwe le ye nngwe ya tšona e tla nyaka go ntšhetšwa bokae.
Re iphile matšatši a 100 go ruma kwano ya motlalanaga setšhabeng go godiša ekonomi ya gaborena, go hloma mešomo le go lwantšha tlala.
Mošomo wo o tla itshema ka motheo wa Leano la Kagoleswa ya Ekonomi le go Bušetšwa Sekeng ga yona (ERRP), leo e santšego e le lenaneo la rena leo le sa kago la fetoga la go aga ekonomi leswa.
Re santše re beile šedi ya rena godimo ga ditlapele tšeo re di hlaotšego ka SoNA ngwaga wa go feta:
- go fenya leuba la COVID-19,
- phethagatšo ye kgolo ya mananeokgoparara,
- tlhatlogo yeo e kgotsofatšago ya ditšweletšwa tša ka mo nageng,
- tlhohleletšo ya tlhomo ya mešomo go hlola mešomo le go thekga mekgwa ye batho ba iphedišago ka yona,
- kgodišo ye e potlakilego ya bokgoni bja rena bja go fehla mohlagase.
Gore e be le mohola, tumelelano ye ya setšhaba e swanetše go akaretša MoAfrika Borwa yo mongwe le yo mongwe le karolo ye nngwe le ye nngwe ya setšhaba.
Motho mang le mang o swanetše go ba karolo ya yona.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Ge ke be ke bolela ka maemo a setšhaba la mafelelo, re be re le ka gare ga leuba la COVID le lešoro leo le sa kago la bonwa mengwaga ya go feta ye lekgolo.
Go tloga mola COVID-19 e re fihlelago ka mo nageng, re phonyokgile mauba a maphoto a malwetši ka go latelana ga wona, go tšwelela ga mehuta ye meswa le mahu a go boifiša a COVID-19 ao a begilwego ao e ka bago 100 000 a COVID-19.
MaAfrika Borwa ba arabetše kotsi ye ya go šiiša ka tlhohleletšo le tielelo, ka phišegelo le ka go kgona go itaola.
Mo mengwageng ye mebedi ya go feta, re tšere magato ao a bego a sa letelwa a go tiišeletša peakanyo ya rena ya maphelo, go aga dilaporoti le go efoga diphetelo.
Setšhaba seswanetše go leboga ka maatla bašomi ba tlhokomelo ya maphelo ba boikgafo le ba bangwe ba go šoma ka balwetši nako le nako bao ba ilego ba bea maphelo a bona kotsing go hlokomela bao ba fokolago le bao ba bego ba le kotsing ya go fetelwa ke COVID-19 ka nako ya leuba le.
Ka nako ya dibeke morago ga go begwa ga tiragalo ya mathomo ka mo nageng ya gaborena, ke tsebagaditše go hlongwa ga Sekhwama sa Thekgo ya Naga, ka nepo ya go dira naga ye ngatana ye tee go lwantšha leuba le la COVID-19.
Ka baka la moya wa botho wo o aparetšego naga ye, sekhwama se se ile sa kgona go kgoboketša R3.4 bilione go tšwa go batho ka noši ba go feta 300 000 le dikhamphani le ditheo tša go lekana 3 000. Batho ka noši ba go feta 400 le dikhamphani tše 100 ba ithaopile ka nako le ditirelo tša bona.
Sekhwama se se kgathile tema ye bohlokwa kudu go thekga magato a bosetšhaba a maphelo le go fediša masetlapelo a go ama batho gampe setšhabeng.
Ke rata go leboga mang le mang yoa a ntšhitšego setseka Sekhwameng sa Thekgo ya Naga le ba bangwe ba bantši bao ba ipopilego ngatana ye tee mo masolong a mangwe a mantši go thekga bao ba amilwego ke leuba le.
Ka baka la ge sebopego sa leuba le se tšwetše pele go fetoga, re ile ra swanela ke go tlwaela seemo seo le go gata ka mošito o tee le sona.
Mokgwa w arena wa go laola leuba o be o laolwa ke bohlatse go tšwa go boramahlale, ebile re phadile ba bantši ka boramahlale ba rena ba boleng le ka kamego ya bona mo kgatong ye nngwe le ye nngwe ya go lwantšha leuba le..
Mo ngwageng wa go feta, re beile šedi ya rena godimo ga go potlakiša phethagatšo ya rena ya moento.
Go fihla gonabjale, re rekile meento ya COVID-19 ye e ka bago 30 milione. Ka gona, palo ya go batamela 42% ya batho ba bagolo ka moka le 60% ya mang le mang wa mengwaga ya go feta 50 ba hlabile meento ka botlalo.
Re itokišeditše go tsena kgatong ye mpsha matsapeng a rena a go bea leuba le ka fase ga taolo.
Ke maikemišetšo a rena go fediša seemo sa masetlapelo a bosetšhaba ge re šetše re rumile magato a mangwe ka fase ga Molao wa Bosetšhaba wa Maphelo, 2003 (Molao 61 wa 2003) le melao ye mengwe go bea leuba le ka fase ga taolo.
Dikiletšo tše dintši ka ditiragalo tša ekonomi le tša leago di šetše di fedišitšwe.
Meento e hlatsetše go ba boiphemelo bjo kaonekaone bjo re nago le bjona kgahlanong le malwetši le mahu a go hlolwa ke COVID-19.
Ge ka moka re ka hlaba meento, ra tšwelapele go latela magato a motheo a tša maphelo ra dula re ntšhitše mahlo dinameng, re tla kgona go tšwelapele ka maphelo a rena ešita le ge baerase e le gona.
Seemo sa setšhaba le seemo sa ekonomi ya gaborena ke monwana le lenala.
Godimo ga ka fao batho ba tšwilego diripa go ya ka merafe, mafelo le thuto, COVID-19 e gakaditše ka fao re tšwilego diripa magareng ga bao ba šomago le bao basa šomego.
Ngwaga wa go feta, palo ya batho ba go se šome e fihleletše maemo a godimodimo ao a sa kago a bonwa.
Tlhokego ya mešomo e hlotšwe ke kgolo ya fase ya ekonomi yeo le yona e hlotšwego ke go rotogela fase ga dipeeletšo tša lebaka le letelele.
Ngwaga wo o fetilego, re holegile go tšwa tlhakong ye e hlakilego gabotse le ye e tieletšego ya ekonomi ka bophara, ditheko tše di tieletšego tša phahlo le poelosekeng ya ekonomi ya go feta yeo e letetšwego.
Le ge go le bjalo, re swareletše ke kabo ya mohlagase ya go se botege, diintasteri tša go se šome gabotse tša kabo ya mohlagase le ditshenyagelo tša godimo tša go dira kgwebo.
Re be re le gare re tšea magato a go se tlwaelege go kgontšha dikgwebo go gola le go hlola mešomo go bapa le thwalo ye e katološitšwego ya bohle le tšhireletšego ya leago.
Ka moka re a tseba gore mmušo ga o hlole mešomo. Dikgwebo ke tšona di hlolago mešomo.
Palo ya go balelwa 80% ya batho ka moka bao ba thwetšwego ka mo Afrika Borwa ba thwetšwe ke mmušo.
Mošomo wo mogolo wa mmušo ke go hlola maemo ao a tlo kgontšhago mafapha a praebete – a magolo le a manyane ka bobedi ga wona – go tšwelela, go gola, go ikhweletša mebaraka ye meswa, go ihlamela ditšweletšwa tše diswa le go thwala bašomedi ba bangwe ba bantši.
Mathata a ka gare ga ekonomi ya Afrika Borwa a ikepetše kudu ebile a ikadile go ya ka ditheo.
Ge kabo ya mohlagase e sa kgonthišišwe, ge diporo le maemakepe a sa šome gabotse, ge diphetogo di swarelelwa ke tlhaelelo ya megala ya gohle ya faeba, ge boleng bja meetse bgo phuhlamela fase, dikhamphani di lakalela go beeletša ka gona ekonomi ga e kgone go šoma ka tshwanelo.
Ka nepo ya go šoganale tšona ditlhohlo tše, re akgofiša go phethagatšwa ga dipeakanyoleswa tša mafapha tša go fihla kgole go hloma mekgwa ya sebjalebjale le go fetoša diintasteri tše, go bulela dipeeletšo, go fokotša ditshenyegelo le go hlatlošetša godimo bophenkgišani le kgolo ya ekonomi.
Masetlapelo a mohlagase ke ye nngwe ya dikotsi tše kgolo tšeo di ka amago gampe kgatelopele ya ekonomi le ya leago.
Mo matšatšing a mmalwa a go feta, re ile ra gopotšwa gape ka fao peakanyo ya rena ya mohlagase e fokologago ka gona.
Kgaotšo ya mohlagase e tšwelapele go ba le ditlamorago tše kgolo maphelong a MaAfrika Borwa ka moka, e šitiša ditiragalo tša dikgwebo le go bea kgatelelo ye ntši malapeng le setšhabeng.
Ka baka la ditiši tša mohlagase tšeo di tšofetšego, go se hlokomelwe gabotse ga tšona, mafokodi dipholising le ditlamorago tša tshenyo ya go šiiša tša go gogwa ga mmušo ka nko, naga ya gaborena e na le tlhaelelo ya mohlagase wa go lekana 4000 MW.
Ngwageng wa go feta, re tšere magato a thatha go bušetša kabo ya mohlagase wa tlaeleletšo sekeng ka bjako ka fao re ka kgonago gore tlhaelelo ye e se bonagale.
Ka baka la se, diprotšeke tše mmalwa tše diswa tša go fehlwa ga mohlagase di tla ba di thoma go šoma go aba mohlagase mo mengwageng ye mmalwa ye e tlago. Tšona di akaretša:
- Mohlagase wa go feta 500 MW go tšwa diprotšekeng tšeo di šaletšego tša bafehli ba go ikema ba mohlagase (Bid Window 4) ba lenaneo la mohlagase la go mpshafatšega, leo gonabjale kago ya lona e lego maemong a go ela go fela.
- 2 600 MW go tšwa go bafehli ba go ikema ba mohlagase ba (Bid Window 5) ba lenaneo la mohlagase la go mpshafatšega, bao go lona baphenkgišani ba mamoratwa ba tsebagaditšwego ngwaga wa go feta,
- Mohlagase wa go fihla 800 MW go tšwa diprotšekeng tša kabo ya mohlagase tša go kgona go efoga kotsi gore di tšwele pele,
- Mohlagase wa go fihla 2 600 MW go tšwa go bafehli ba go ikema ba mohlagase ba Bid Window 6 ba lenaneo la mohlagase wa go mpshafatšega, leo le tlo bulwago go se go ye kae,
- 3,000 MW ya mohlagase wa kgase le 500 MW ya polokego ya enetši dipetering, fao dikgopelo tša ditšhišinyo di tlo lokollwago go ela mafelelong a ngwaga wo,
- Mohlagase wa go balelwa 4 000 MW go tšwa go diprotšeke tšeo di kgokaganego le peakanyo ya mohlagase ya naga ka lefapheng la meepo,
- Mohlagase wa go balelwa 1 400 MW wo gonabjale o le go mo tshepedišong ya go kgonthišišwa ke mebasepala ya go fapafapana.
Godimo ga go thiba tlhaelelo ya kabo ya mohlagase, re phethagatša diphetogo tše kgolo go beakanya leswa lefapha la rena la mohlagase.
Eskom e hlomile lekala la go ikema ka noši la kabo ya mohlagase, ebile e gare ka go feleletša go aroganywa ga yona pele ga Manthole 2022.
Khamphani ye ya kabo ya mohlagase e tšwetše pele ka lenaneo la yona la thokomelo yeo e tseneletšego, go bušetša morago mošomo wa tlhokomelo wo o hlokomologilwego mengwagangwaga le go se šome gabotse ga dipolante tše di lego gona.
Ka gona go laola dipeakanyoleswa tše, Kabinete maabane e dumeletše Molao wa Taolo ya Mohlagase, 2006 (Molao wa 2006) gore setšhaba se fe ditshwayotshwayo tša sona.
Diphetošo tše tše dikgolo kudu di tlo kgontšha mebaraka ye e phadišanago go fehla mohlagase le go hlongwa ga khamphani ye e laolwago ke mmušo ya phetišetšo ya mohlagase.
Ekonomi ya gaborena e ka se kgone go gola ntle le maemakepe le diporo tšeo di šomago gabotse.
Mo mengwageng ye mmalwa, go šoma ga maemakepe a rena go phuhlame ge go bapetšwa le maemakepe dikarolong tše dingwe tša lefase le tša kontinente ya Afrika. Se se šitiša ditiragalo tša ekonomi.
Lefapha la temo, go fa mohlala, le le ithekgile kudu ka maemakepe a go šoma ka tshwanelo, a go sepedišwa ka tsela ya maleba go romela ntle ditšweletšwa mebarakeng ya moše wa mawatle.
Ditšweletšwa tša go swana le dienywa le merogo go ka se kgonagale gore di kgakgelwe tekano ya matšatši goba dibeke di le boemakepe.
Se se ama gampe dikgwebo le go bea kotsing seriti sa naga ya gaborena bjalo ka naga yeo e romelago ntle ditšweletšwa tša makgonthe tša merogo le dienywa.
Transnet e gare ka go rarollana le ditlhohlo tše ebile gonabjale e šeditše go kaonafatša mabokgoni a mošomo maemakepeng ka moka ka go reka didirišwa tša tlaleletšo le go phethagatša dipeakanyo tše diswa go fokotša pitlagano.
Transnet e tla kgopela ditšhišinyo go tšwa go bagwebišani ba praebete bakeng sa Theminale ya Dikhontheina ya Durban le ya Ngqura mo dikgweding tše mmalwa tše di tlago, tšeo di tla kgontšhago ditirišanommogo go ba gona mo ditheminaleng tšeo tša maemakepe ka bobedi pele ga Diphalane 2022.
Transnet e tla thomiša ka ditshepedišo tša go aba khumanego ya seboka sa boraro go ditimela tša yona tša merwalo go thoma ka Moranang 2022 ka go dira gore go be le dikgoba tše di lego gona mo tshepedišong ya dikhontheina magareng ga Durban le City Deep go la Gauteng.
Transnet e thomile ditirišanommogo le lefapha la praebete go rarolla bohodu bja dikheibole le tshenyo mo tseleng ya diporo tša merwalo ka ditheknolotši tšeo di gatetšego pele le bašomi ba tšhireletšo ba tlaleletšo.
Maitapišo a a mohlakanelwa a šetše a laetša dipoelo mo go fokotšeng ditšhitišo go mešomo ya ditimela
Maemo ao a fokolago a ditimela tša banamedi ka mo Afrika Borwa a na le ditlamorago tša thwii le tše šoro maphelong a batho ba gaborena.
Ka gona, re šoma ka maatla go bušetša sekeng diporo le ditimela tša banamedi mo ditseleng tša diporo tše lesome tšeo di beilwego pele.
Seporo sa Borwa go la Motsekapa le sa Mabopane go la Pretoria di butšwe gape gomme di tlo latelwa ke diporo tšeo di šaletšego ngwaga wo o tlago.
Ye nngwe ya ditšhitišo tše kgolo tša kgatelopele ya theknolotši tša ekonomi ya gaborena ke go diega ga go fetošetša kgašo go tloga go ya analoko go ya go ya titšithale.
Go tingwa ga kgašo ya analoko go setšwe gofeditšwe diprofeseng tše ntši.
Ka ge ke tsebagaditše ka SoNA ngwaga wa go feta, diprofense tše dingwe di tlo thoma go diriša netweke ya titšithale pele ga mafelelo a Hlakola 2022.
Bjalo ka karolo ya tshepedišo ye, mmušo o tla tšwelapele go thekgaa malapa a meputso ya fase gore le bona ba kgone go fihlelela lepokisana leo le nyakegago ba kgone go thoma go šomiša dithelebišene tša titšithale.
Taolo ya rena ya dikgokagano, ICASA, e tla thoma go rekišetša setšhaba maloka a maphoto a dikgokagano tša go swara ditiši tša kgašo gabotse mo dibekeng tše tharo go tloga gonabjale.
Se se tla bulela maphoto a maswa a dikgokagano tša megala lekga la mathomothomo mo mengwageng ye lesome.
Godimo ga mo, se se tla kgontšha tšhomišo ye e akgofilego ya mananeokgoparara a kgašo ya motlalanaga mebasepaleng ka moka ka go hloma moakanyetšo wa setlwaedi wa go neelana ka ditumelelo mebasepaleng.
Dipeakanyoleswa tše di tlo fetoša kudu kgatelopele ya theknolotši ya naga ye, ka go dira gore dikgašo tša motlalanaga tša ka pejana di fihlelelwe ke batho ba bantši le go fokotša ditshenyegelo tša dikgokagano tša titšithale.
Lefaseng ka bophara, go kgona go goketša bafaladi ba mabokgoni ke seka sa boikokotlelo bja ekonomi ya sebjalebjale ya go sepela ka thelelo.
Ka gona re gare re beakanyetša le go hloma mekgwa ya sebjalebjale tshepedišong ya dikgopelo tša VISA go dira gore go be bonolo kudu go etela Afrika Borwa ka merero ya tša boeti, kgwebo goba mošomo.
Ka ge re holofeditše go itlama ngwaga wa go feta, peakanyo ya eVisa gonabjale e tsebagaditšwe dinageng tše 14, go akaretšwa China, India, Kenya le Nigeria.
Lenaneo leo le mpshafaditšwego la Mabokgoni a Bohlokwa le phatlaladitšwe lekga la mathothomo go tloga ka 2014, morago ga gore go be le ditherišano tšeo di tseneletšego le mošomo wo o tseneletšego wa sethekniki le dikgwebo le bašomi. Lenaneo leo le sa tšogo mpshafatšwa le laetša mabokgoni ao a hlaelelago matšatšing a lehono, go netefatša gore pholisi ya rena ya bofaladi e sepetšana le nyakego ye e lego gona ka ekonoming ya rena.
Tshekatsheko ye kgolo ya mošomo wa peakanyo ya VISA e gare ka wo motsotso, ebile e eteletšwe pele ke Molaodipharephare wa peleng wa Kgoro ya Merero ya Selegae, Morena Mavuso Msimang.
Tshekatsheko ye e leka go hwetša mekgwa ye meswa ya kgonagalo ya magoro a maswa a VISA ao a tlo kgontšhago kgolo ya ekonomi, go swana le VISA ya go ithomela kgwebo le VISA ya go šoma o le kgole ka dikgokagano.
Meetse ke mothopo wo bohlokwa kudu wa tlhago ka mo nageng.
A bohlokwa bophelong, tlhabologong le kgolong ya ekonomi.
Ke ka fao re beilego pele dipeakanyoleswa tša ditheo mo legorong le go netefatša tšhireletšego ya kamoso ya meetse, go beeletša methopong ya meetse le go hlokomelwa kgafetšakgafetša ga thoto ye lego gona.
Re thomile ka tshepedišo ya go beakanya leswa diinstitušene go fa Kgoro ya Meetse le Tlhwekišo (DWS) mabokgoni le go fetleka diboto tša meetse kudu go lebeletšwe maikarabelo a bona ao ba a filwego le go netefatša gore tšona diboto tše di hlankela mebasepala go ya ka Mmotlolo wa Tlhabollo ya Dilete (DDM).
Dipeakanyoleswa tše di eteletšwe pele ke Tona ya Meetse le Tlhwekišo, yo a etetšego methopo ka moka ya meetse ya ka mo nageng.
Leano leo le ipheditšego ka botlalo la gore mošomo o tla fetšwa neng le gare le a phethagatšwa go beakanyetša tshepedišo ya dikgopelo tša dilaesense tša tšhomišo ya meetse. Nepo ke go fediša tšhalelomorago ya dikgopelo pele ga Phupu le go tsenya 80% ya dikgopelo ka moka ka dikgwedi tše tharo mo ngwageng wo o tlago wa ditšhelete.
Melao e lokišitšwe go hloma Kemedi ya Bosetšhaba ya Methopo ya Meetse, ebile e tla phatlalatšwa gore setšhaba se fe ditshwayotshwayo mo nakong ya kgwedi ye tee.
Peakanyo ya go bea leihlo khwalithi ya meetse e bušeditšwe sekeng go kaonafatša phethagatšo ya metheo ya meetse maemong a mebasepala, le go kgontšha DWS go tsena seemo ka bogare fao e lego gore ditirelo tša meetse le tlhwekišo di a šitwa.
Re tla sekaseka pholisi ye le tlhako ya taolo bakeng sa mohuta wa semela sa lebake le lebake di bonwe bjalo ka tšeo di nago le kgonagalo ye kgolo ya dipeeletšo le tlholego ya mešomo.
Ka baka la ge dipeakanyoleswa tša ditheo di le maleba gore re kgone go tsošološa kgolo ya ekonomi, tšona ka botšona ga se tše dintši.
Ngwaga wo, re gare ka magato a go fihla kgole go bulela mabokgoni a dikgwebopotlana, dikgwebo tše nnyane le dikgwebo tša mekgotheng (tša go se lefišwe metšhelo).
Tše ke dikgwebo tšeo di hlolago bontši bja mešomo le go fana ka menyetla ye mentši bathong ba go ihlokela gore le bona ba kgone go iphediša.
Re thomile ka ditherišano le bagwebišani ba rena setšhabeng bjalo ka karolo ya tshepedišo ya tumelelano le setšhaba go sekaseka melao ya mebaraka ya bašomi go dikgwebo tše nnyane go di kgontšha go thwala batho ba bantši mola di tšwelapele go šireletša ditokelo tša bašomi.
Setlamo se seswa, sa go hlangwa seswa sa kgonthišo ya kadimo se gare se a tsebagatšwa go kgontšha dikgwebo tše nnyane go boetšwa sekeng morago ga leuba le megwanto setšhabeng.
Setlamo se sa go kgontšha dikgwebo go boetša sekeng se akaretša le tšeo batho ba ithutilego tšona go tšwa setlamong sa pele sa kgonthišo ya kadimo.
Se tlo ama diinstitušene tša tlhabollo ya ditšhelete le baabaditirelo ba SME bao e sego dipanka go adimiša ditšhelete, go oketša mehuta ye e lego gona ya dikadimo tša ditšhelete le go thea mokgwatirišo wa go hwetša kadimo go hlohleletša batho go tšea dikadimo.
Ba Matlotlo a Bosetšhaba ba šomišana le bakgathatema ba intasteri ye go ruma setlamo se ebile e tla fana ka tshedimošo ka botlalo go se go ye kae.
Re gare re sekaseka Molao wa Dikgwebo, 1991 (Molao 71 wa 1991) – ka go bapa le phetleko ya melao ya go ama dikgwebopotlana, dikgwebo tša magareng le tše nnyane (SMMEs) – go fokotša tšhalelomorago ya dikgwebo tša go se lefišwe metšhelo.
Go na le melao ye mentši kudu ka mo nageng yeo e raraganego go feta tekano, ya go senya tšhelete le ye boima go e latela. Melao ye e šitiša dikhamphani go gola le go hlola mešomo.
Ka baka la se, re gare re šoma ga boima go kaonafatša tikologo ya kgwebo dikhamphaning ka moka tše dikgolo le tše dinnyane ka mabokgoni ao a kgafetšwego Kantorong ya Mopresidente go fediša dinyakwatshepedišo tša go rarela.
Ge eba re nyaka go ba le kgatelopele ka go fediša ditshepedišo tše e sego tša pušo tša go diegiša dikgwebo, re hloka mabokgoni ao a kgafetšwego se fela a go ba le mekgwa ya go dira diphetogo.
Ka gona, ke thwetše Morena Sipho Nkosi go eta pele sehlopha ka kantorong yaka go fediša dinyakwatshepedišo tša go rarela mmušong ka moka.
Morena Nkosi o na le maitemogelo ao a tseneletšego a kgwebo, go akaretšwa le maitemogelo a gagwe bjalo ka CEO ya Methopo ya Exxharo, ebile gonabjale ke modulasetulo wa Institute yaDikgwebo tše Nnyane.
Sehlopha sa go šoma ka tšona dinyakwatshepedišo tše tša go rarela ge go dirwa kgwebo se tlo hlaola dipeakanyoleswa tše di tlago pele tša ngwaga wo o tlago, go akaretšwa le mekgwa ya go netefatša gore dikgoro tša mmušo di lefa baabaditirelo mo matšatšing a 30 ao a nyakegago.
Kgoro ye e tla šomišana gape le dikgoro tše dingwe le dikemedi go tloša tseleng mapheko a mangwe a go ikgetha dipeeletšong. Kgoro ye e tla thekga masolo a bjale go nolofatša ditshepedišo tša go amana le boingwadišo bja thoto, dithekišetšano tša go tshela mellwane le diphemiti go tša kago.
Mananeokgoparara a tloga a le bohlokwa kudu mo maitapišong a rena go kagoleswa ya ekonomi le go boetšwa sekeng ga yona.
Ka thekgo ya ditšhelete ya sebjalebjale le mabokgoni a sethekniki ao a kaonafaditšwego, re beile pele diprotšeke tša mananeokgoparara go thekga kgolo ya ekonomi le mekgwa ye e kaonafetšego yeo batho ba iphedišago ka yona, kudukudu go lebeletšwe mohlagase, ditsela le taolo ya meetse.
Sekhwama sa Mananeokgoparara se mo gare ga maitapišo a, ka setseka sa R100 bilione go tšwa matlotlong a naga mo mengwageng ye lesome.
Gonabjale sekhwama se se šomišana le makalakgwebo a mmušo go lokišetša molokoloko wa diprotšeke tša boleng bja dipeeletšo bja go balelwa R96 bilione tša madulo a barutwana, dintlo tša leago, dikgokagano tša megala, meetse le thlwekišo le dinamelwa.
Diprotšeke tše mmalwa tša diphetogo tše kgolo tša boleng bja R21 bilione di letetšwe go thoma tša kago wona ngwaga wo. Godimo ga tšhelete ye, R2,6 bilione e tšwa mmušong mola yeo e šaletšego e etšwa lefapheng la praebete le diinstitušeneng tša tlhabollo ya thekgo ya ditšhelete.
Mmušo o tla dira peeletšo ya mathomo ya go lekana R1.8 milione ya mananeokgoparara a seboka, yeo e tla bulelago diprotšeke tše šupa tša lefapha la praebete tša boleng bja go fihla R133 bilione.
Go dimilione tša MaAfrika Borwa dinagamagaeng, ditsela le maporogo di ba kgontšha go fihla mebarakeng, go fihlelela menyetla ya mešomo le ditirelo tša leago.
Eupša go le bjalo, bana ba bantši ba tlamega go itebanya le dinoka tša go phophoma ka meetse go fihla dikolong ebile baotledi ba swere bothata bja ditsela tša go se sepelege go fihla ditoropong tša kgauswi.
Ka gona re hlatloša Lenaneo la Maporogo a Dinagamagae la Welisizwe go aga maporogo a 95 ka ngwaga go tloga go a 14 a gonabjale.
Lebotho la rena la Sešole sa Bosetšhaba sa Afrika Borwa (SANDF) ke lona le tla phethagatšago lenaneo le la Welisizwe, ebile le laeditše mabokgoni a baentšenere ba SANDF kagong ya maporogo.
Mathomong a beke ye, ke be ke le Motsaneng wa Thakgalane kua Limpopo go tsebagatša tsela ye mpsha yeo e tlo dirago diphetogo tše kgolo maphelong a setšhaba sa go dula kgauswi le motse wo. Tsela ye e agilwe ka go šomiša ditena tša go alwa fase tša pheibi le dimatheriale tše dingwe, e lego mokgwa wo o re kgontšhago go aga ditsela tša go tšea nako ye telele ka nakwana ye nnyane ebile ka theko ya fase.
Lenaneo la ditsela tša dinagamagae le tla šomiša mekgwa ya go thwala bašomi go aga goba go kaonafatša dikilometara tše 685 tša ditsela mo mengwageng ye meraro ye e tlago. Lenaneo le la kgwebo ya leago le akaretša ditsela tša go šomišwa go tsena ka diprofenseng tša Limpopo le Kapa Bohlabela, kaonafatšo ya ditsela tša lekgwara go ba tša sekontiri gola Freistata le Leboa Bodikela, le dikaonafatšo tša mabokgoni le tša kgokagano ya ditsela gola Kapa Bodikela.
Mmušo o thomile ka tshepedišo ya go aba Protšeke ya Meetse ya uMzimvubu.
Protšeke ye e hlangwa ke Letamo la Ntabelanga le Letamo la Lalini, mananeokgoparara a go nošetša le polante ya go fehla mohlagase ka meetse, mešomo ya tlhwekišo ya meetse ya Ntabelanga le kabo ya mananeokgoparara ka seboka go abela setšhaba sa kgauswi ka meetse.
Letšatši la mafelelo kgatong ya mathomo ya tshepedišo ya dikgato tše pedi e beakanyeditšwe go tswalelwa yona kgweding ye, le gore mophenkgišanetša kgwebo wa mamoratwa yo a kgethilwego a ka tsebagatšwa ka Lewedi 2022.
Mmušo o tsebagatša magato a sebjalebjale a kabo ya mananeokgoparara a leago go rarolla mathata a go ama kabo ya mananeokgoparara a dikolo.
Magato a a tlo šetšana le go kaonafatša lebelo la go aba ditirelo dikolong, kgopelo le thekgo ya ditšhelete, khwalithi ya kabo, go thwala batho ka bontši le go hlokomelwa ga ona mananeokgoparara ao.
Magato a a maswa a kabo a tlo tsebagatša Sefatanaga sa Morero wa Moswananoši, ka go šomišana le Ditheo tša go tsebega kudu tša Tlhabollo ya Ditšhelete le lefapha la praebete, go aba mananeokgoparara a thuto dikolong.
Lemanoga le le gare le kgorelwa ditsela dikolong tša Kapa Leboa le tša Kapa Bohlabela.
Ngwaga wa go feta, mmušo o šomišitše leanopeakanyo la ona leo le atlegilego la Haedrotšene ya Afrika Borwa go fihlelela dikgolo go bea Afrika Borwa maemong a moetapele wa lefase ka bophara mo mebarakeng ye ye meswa.
Se se akaretša go hlabollwa ga Sengwalwatlhahlo sa Seboka sa Haedrotšene mo mengwageng ye lesome ye e tlago gotee le Leanopeakanyo la Haedrotšene ya Tlhago la Kapa Leboa, go thekga go hlabollwa ga phaephe ya go sepediša haedrotšene ya tlhago ya go bitša R270 bilione.
Tshenyo yeo e hlotšwego ke go utswiwa ga dikgerekgere tša tšhipi le dikheibole go tšwa go mananeokgoparara a rena go swana le mohlagase, ditimela le ditirelo tše dingwe tše bohlokwa ke ye kgolo kudu. Re tla tšea magato a magolo ngwaga wo ka bobedi phethagatšo ye e kaonafetšego ya molao le ka go lebelela magato a mangwe a go ya pele go šetšana le go fediša thekišo goba thomelontle ya dikgerekgere tšeo tša tšhipi.
Kokwane ye bohlokwa ya ERRP ya rena ke go tsošološa motheo wa rena wa bohlami go hlola diintasteri tša thomelontle tše di tšwago pele lefaseng ka bophara.
Mo ngwageng wa go feta, re tsebagaditše dithulaganyo tše diswa tša makgonatšohle intastering ya go tšweletša tšhipi, fenišara le ditirelo tša kgwebo lefaseng ka bophara.
Ka dithulaganyo tše, dikgwebo, mmušo le bašomi di šoma mmogo go oketša tšweletšo le go hloma mešomo ye mengwe ye mentši ka lefapheng le.
Ka intastering ya diaparo, palo ye ntši ya bagwebi ba tsebagaditše dithulaganyo tša phišegelo tša go reka dimatheriale tša bona go tšwa mafelong ao ba tšwago go ona.
Ye nngwe ya bagwebi ba, e bago Foschini, e rokile sutu ye ke e aperego lehono kua femeng ya yona ye mpsha ya diaparo tša fomale, Prestige Epping.
Mengwaga ye mehlano ya go feta, palo ye e fetago 80% ya diaparo ka moka tša Sehlopha sa Foschini e tšwa Bohlabela. Lehono, palo ya go lekana seripa sa diaparo tša bona di dirilwe ka mo nageng.
Dieta tša mokgopa wa makgonthe tšeo ke di aperego di dirilwe ke maloko a National Union of Leather and Allied Workers go tšwa Bolton Footwear go la Motsekapa le Dick Whittington Shoes go la Pietermaritzburg.
Mengwaga ya go batamela ye mene, re ipeetše nepo ya go rapa dipeeletšo tše diswa tša boleng bja go lekana R1.2 trilione mo mengwageng ye mehlano ye e tlago.
Nakong ya ge re swara Khonferense ya boraro ya Dipeeletšo ya Afrika Borwa ka Manthole 2020, re fihleletše maikgafo a dipeeletšo a go fihla R776 bilione.
Kgwedi ye e tlago, ka la 24 Hlakola, re tla be re swara Khonferense ya bone ya Afrika Borwa ya Dipeeletšo go la Johannesburg.
Re tla laetša menyetla ye mentši ye e lego gona ya dipeeletšo ge Afrika Borwa e tšwelapele ka go kaonafala kgahlanong le leuba la COVID-19, le go fa pego ya kgatelopele ya maikgafo a khonferense ya go feta.
Morago ga diphetho tša Samiti ya Kopano ya Afrika mo mafelelong a beke ya go feta, bogwebi bo ka thoma go tšwelapele ka fase ga kwano ya Lefelo la Kgwebo ye Lokologilego ya Kontinente ya Afrika.
Dikhamphani tša Afrika Borwa di hlomilwe madulong a mabotse a go kgatha tema ye bohlokwa go tšea menyetla ya go hlolwa ke se go kgona go tsena ka go rata mebarakeng ye mengwe ya Afrika.
Kwano ya Lefelo la Kgwebo ye e Lokologilego e mabapi le go rwala maikarabelo a dikatlego tša yona tša kamoso le go godiša ikonomi ya yona ka pejana.
Re tla tšwelapele go šala morago go ikema ka noši ga Afrika go tša maphelo, ka go šoma mmogo le dinaga tše dingwe tša Afrika le badirišani ba boditšhabatšhaba go thekga go matlafatšwa ga mabokgoni a kontinente ye a go tšea magato maubeng.
Re tla hlatlošetša godimo maitapišo a rena a go hlabolla mabokgoni a Afrika a go ihlamela meento.
Re fihleletše kgatelopele ye e bonagalago ka mo Afrika Borwa.
Gonabjale re na le dikhamphani tše pedi tša Afrika Borwa – Aspen le Biovac – tše di nago le dikontraka tša go tšweletša meento ya COVID-19. Diprotšeke tše pedi tša tlaleletšo tša meento le tšona di tsebagaditšwe.
Godimo ga tšona, re na le mabokgoni a go tšweletšwa ka botlalo ka mo nageng ga diabamoya, disanithaesa tša diatla, dišira molomo le dinko tša mohuta wa tša kalafo le ditlelafo gotee le diokobatši tše di dirišwago nakong ya kalafo le diidibatši.
Mabokgoni a a tšweletšo a go bitša dibilione tša diranta tša tšweletšo ya ngwaga ka ngwaga, a hlomile mo nakong ya ka fase ga mengwaga ye mebedi.
Ditšweletšwa tša Afrika Borwa di rometšwe ntle dinageng tše dingwe tša Afrika, ka go hweletša dinaga tšeo dikabo tše bohlokwa le go oketša mešomo go baswa ba MaAfrika Borwa.
Ge re le gare re thuša go godiša diintasteri tše go gola, re godiša gape le dibaka tše diswa tše dikgolo tša ekonomi le tša mešomo.
Mmušo le lefapha la praebete di šomile bjalo ka monwana le lenala go godiša lefapha la lefaseng ka bophara la ditirelo tša kgwebo go tloga go sehlopha se se nnyane sa dikhamphani go ba ba bangwe ba bakgathatema bao ba eteletšego lefase pele.
Lefapha la ditirelo tša kgwebo tša lefaseng ka bophara le mo mohlaleng wa go hlola mešomo ye meswa ye 500 000 mo mengwageng ye mmalwa ye e tlago.
Lefapha la mošwang wa matuba le lebake le holofetša go hlola mešomo ye meswa ya go feta 130 000.
Ka go realo re gare re beakanyetša ditshepedišo tša taolo gore lefapha le la mošwang wa matuba le la lebake le atlege go swana le ka fao le lego ka gona dinageng tše dingwe tša go etša Lesotho.
Batho ba gaborena kua Kapa Bohlabela, KwaZulu-Natal le ditikologong tše dingwe ba dutše komana go tsenela tša temo ka semela se se bilego gona mengwagangwaga le go se diriša go ipapatša ka mekgwa ye meswa le ya sebjalebjale.
Ekonomi ya leago, go akaretšwa go godišwa le go hlalefišwa ga bomapimpana, booki, bodirelaleago le ditirelo tša setšhaba e na le kholofetšo ye kgolo kudu re sa bolele fela ka go hlola mešomo, eupša le ka go aba ditirelo tše bohlokwa tšeo di hlokwago ke batho setšhabeng.
Tše dingwe tša diintasteri tša naga ye tšeo di gatetšego pele go tša kgwebo le tšona go na le tše ntši tšeo di ka di abago go tsošološa mabokgoni a intasteri ye le a bohlami a naga ya gaborena.
Lefapha la temo le na le kholofetšo ye kgolo ya go hloma mešomo ka dimeleng go swana le dienywa tša senamone, diterebe tše di godišeditšwego go lewa le tše di omišitšwego, dienywa tše melago mafelong ao a ruthetšego, diabokato, dienywana le ditloo.
Dithulaganyo tša makgonatšohle diintastering tša swikiri le tša boruakgogo di kgatha tema ye kgolo dipeeletšong tše goletšego godimo, tšweletšong ye e kaonafetšego le diphetogong.
Go gokagoketša babeeletši ka gare ga diminirale tša meepo tšeo di hlokagalago ka ekonoming ye mpsha ya lefaseng ka bophara, re tla re go se go ye kae ra ruma leanopeakanyo la rena la meepo la diphuruphutšo.
Re tla tšwelapele go thekga tlhabollo ya intasteri ya kgase kgatong ya yona ya go phuruphutša le go rafa kgase ka ge kgato ye e na le kholofetšo ye kgolo kudu ya go hlola mešomo le tlhabollo ya ekonomi ya motlalanaga.
Re tla netefatša le gore se se dirwa ka go obamela kudu melao ya tikologo le melao ye mengwe ya naga ya gaborena, le gore fao go nago le diphapano, re šome mmogo go di rarolla re lebeletše gore naga ya gaborena le badudi ba yona ba holege.
Re dula mo go se sengwe sa dilete tša go angwa kudu ke phetogo ya leratadima.
Nako le nako re itemogela dikomelelo, mafula le ditiragalo tše dingwe tša maemo a boso a mabe a go amana le go ruthela ga lefase. Malobanyana mo mafula a amile diprofense tše mmalwa, go akaretšwa KwaZulu-Natal, Gauteng le Kapa Bohlabela.
Tše ka moka di hlotše tshenyo ye kgolo go mananeokgoparara le mekgwa yeo batho ba iphediša ka gona.
Ngwaga wa go feta, re fihleletše dikgolo phenkgišanong ya rena kgahlanong le phetogo ya leratadima, ebile, ka yona nako yeo, re le gare re netefatša gore a re lahlegelwe ke phadišego ya rena ya ekonomi.
Ke lekga la mathomo fao dinepo tša rena tša klaemete di tsamaišanago le magomo a temošo ao a theilwego gore a se fete 1.5°C.
Ye ke nepo yeo dinaga ka moka di kwanetšego bjalo ka karolo ya Kwano ya Paris ya Klaemete, ebile e bohlokwa go efoga ditlamorago tše mpe kudu tša phetogo ya leratadima.
Ga e sa le go tloga mola ke hlomago Khomišene ya Mopresidente ya Klaemete nako ya go feta ngwaga o tee, e dirile mošomo wo montši go thekga diphetogo tše boreledi tša go tsena ka gare ga ekonomi ya go swarelela, ye akaretšago, ya go tielela le ya khabone ya fasefase.
Kua khonferenseng ya boditšhabatšhaba ya klaemete kua Glasgow ka Dibatsela ngwaga wa go feta, Afrika Borwa e tsenetše kwano yeo e sa kago ya bonwa ya boleng bja R131 bilione gotee le European Union, France, Germany, United Kingdom le Amerika.
Tirišano ye ya go moswananoši e mabapi le go fetoša merero le go mpshafatša seswa tše dingwe tša dipolante tša malahla tšeo di tšofetšego, le go hlola mekgwa ye meswa ya go iphediša go bašomedi le batho setšhabeng bao ba angwago kudu ke diphetogo tše.
Go netefatša gore Afrika Borwa e kgona go ikhweletša kholego ye e tletšego ka botlalo ya se le go tšwa ditirišanong tše dingwe, ke thwetše Morena Daniel Mminele, Motlatšammušiši wa peleng wa Panka ya Resefe, bjalo ka Moetapele wa Sehlophatšhomo sa Sekhwama sa Mopresidente sa Taolo ya Klaemete go eta pele lesolo la go rapa ditšhelete go fihlelela diphetogo tša rena tša go se tšee lehlakore.
Ge di ka sepetšwa ka tsela ya maleba, diphetogo tše tša enetši di tla re hola ka moka ga rena.
Go tšweletšwa ga enetši ya go mpshafatšega go tla dira gore theko ya mohlagase e be fase kudu le go botega le go feta, ebile go tla dumelela diintasteri tša rena go ba tšeo di phadišanago lefaseng ka bophara.
Dipeeletšo go difatanageng tša mohlagase le tša haedrotšene di tla dira gore Afrika Borwa e ihlame go fihlelela maemo a ka moso lefaseng ka bophara a enetši ya go hlweka.
Re tla kgona go oketša intasteri ya rena ya meepo mo diminiraleng tše di hlokwago tšhireletšegong ya naga ebile di le bohlokwa go fihlelela enetši ya go hlweka, go swana le platinamo, vanadium, cobalt, koporo, manganese le lithium.
Re nale gape dibaka tša moswananoši go haedrotšene ya tlhago, go lebeletšwe methopo ya rena ya seetša sa letšatši le ya phefo ya maemo a godimo lefaseng gotee le theknolotši ya ka mo nageng le tsebo ya mošomo.
Magato a ka moka – go tloga ka dipeakanyoleswa tša ditheo go thekga di-SMME, dipeeletšo go mananeokgoparara le go tšwelela ga mafapha a maswa – go tla akgofiša diphetogo tšeo di bego di sa letelwa kgolong ya ekonomi tša go hlohleletšwa ke kgolo ya lefapha la praebete mo mengwageng ye e tlago.
Le ge go le bjalo, re a tseba gore ešita le ka tikologo ye kaonekaone ya kgwebo le kgatelopele ya lebelo ya kgolo ya ekonomi, go tla tšea nako gore lefapha la praebete le hlole mešomo ye e ka lekanago dimilione tša MaAfrika Borwa bao ba e hlokago.
Maikemišetšo ke gore motho mang le mang a holege.
Ke ka fao re oketšago tlholego ya mešomo ka mmušo le ka leago.
Dikgato tše pedi tša mathomo tša Lesolo la Mopresidente la Tlhohleletšo ya Tlhomo ya Mešomo, leo re le tsebagaditšego ka Diphalane 2020 le thekgile dibaka tša go feta 850 000.
Palo ya go feta 80% ya bakgathatema e bile bafsa, mola 60% e bile basadi.
Lesolo le le thekgilebafsa ba basadi go swana le Tracy Nkosi wa go tšwa Springs, yo a thwetšwego bjalo ka mothušabarutiši Sekolong sa Praemari sa Welgedag, yo a boletšego gore sebaka se mo file hlohleletšo ya go tšwetša dithuto tša gagwe pele legorong la tša borutiši.
Lesolo le le thekgile gape le Mama Nosipho Cekwana wa go tšwa Impendle go la KwaZulu-Natal yo a šomišitšego boutšhara ya gagwe ya ditlabelo tša temo go reka peu ya mafela, menontšha le maupi a go fepa diruiwa tša gagwe.
Palomoka ya bao ba holegilego thwii lesolong le e tla re go se go ye kae ya hlatlogela ka godimo ga MaAfrika Borwa ba go feta milione o tee.
Se se akaretša bafsa ba go feta seripa sa milione bao ba thwetšwego bjalo ka bathušabarutiši, gomme se ke taetšo ya lenaneo la kgoparara la go thwala bafsa leo le sa kago la ba gona historing.
Tlhohleletšo ye ya Tlhomo ya Mešomo e tla kgontšha gape le Kgoro ya Merero ya Selegae go goketša bafsa ba go se šome ba 10 000 go fetošetša direkhoto tša dipampiri go ba tša titšithale, go kaonafatša mabokgoni a bona le go ba le seabe go hloma mekgwa ya sebjalebjale ditirelong tša badudi.
Sekhwama sa Mešomo ya Leago se tla hlola dibaka tše dingwe tša mešomo ya go feta 50 000 ka go šomiša mabokgoni a mekgatlo yeo taolo ya ona e lego ka godimo ga mmušo, mo magorong a go swana le temo ya metsesetoropo, tlhabollo ya bomapimpana, bokgabo mafelong a bohle le go šoganale dikgaruru tšeo di hlolwago ke bong.
Godimo ga go oketša thekgo yeo e fiwago dikhamphani le bašomi, re fa bafsa thekgo go ba lokišetša mešomo le go ba kgokaganya le dibaka tša mešomo.
Go hlohleletša dikgwebo tše nnyane go thwala bašomi, re tla be re kaonafatša boleng bja tšona le go dira gore mekgwa ya go kgatha tema Pušetšong ya Metšhelo ya Bašomi e hwetšagale bathong ka moka.
Tekano ya mengwagangwaga, ye e bile tsela ye e nago le mohola kudu ya go hlohleletša dikhamphani go thwala bao ba thomago go nyaka mešomo. Diphetogo pušetšong ye di tla dira gore go be bonolo go dikgwebo tše nnyane go thwala bafsa
Tona ya Ditšhelete o tla kwalakwatša tshedimošo ka botlalo ya diphetogo tše ka gare ga tekanyetšokabo.
Re dira boipiletšo dikhamphaning go thekga maitapišo a, ba itšeele pušetšo ye le go fa bafsa sebaka sa go itemogela mafelo a mešomo.
Sefala sa SAYouth.mobi sa go thuša bafsa bao ba inyakelago mešomo go ikhumanela dibaka le thekgo se na le bafsa ba MaAfrika Borwa ba go feta 2,3 milione bao ba ingwadišitšego go yona.
Godimo ga palo ye, ba go feta 600 000 ba tsentšhitšwe ka gare ga dibaka tša mešomo.
Tirelo yeo e tsošološitšwego ya Bosetšhaba ya Bafsa e tla gokagoketša sehlopha sa yona ya bafsa ba 50 000 mo ngwageng wo o tlago, ka go hlolela bafsa dibaka tša mešomo gore ba hole batho ba mo ba tšwago, ba hlabolle mabokgoni a bona le go godiša kgonagalo ya gore ba thwalwe.
Kgoro ya Thuto ya Godimo le Tlhahlo e tla tsenya dialoga tša go lekana 10,000 tša go tšwa TVET tša go se šome mafelong a mešomo go thoma ka Moranang 2022.
Go itokišetša SoNA ye, ke thušitšwe ke bafsa ba babedi ba MaAfrika Borwa bao ba šomago bjalo ka baithutelamošomo Kantorong ya Mopresidente, Mohumagatšana Naledi Malatji le Mohumagatšana Kearabetswe Mabatle.
Ba mpoditše ka bohloko bjo bo kwago ke bafsa bao ba nago le mangwalo a thuto eupša ba sa šome ka baka la go hloka maitemogelo.
Seemo se se gapeletša ba bantši go tsena ka gare ga mešomo ya go se amane felo le seo ba ithutetšego sona.
Magato ka moka ao ke a hlalošitšego a bohlokwa go fa baswa maitemogelo a mošomo ao ba a hlokago gore ba kgone go tšea kgato ya bona ya mathomo ya go tsena mebarakeng ya mešomo.
Re dira boipiletšo go lefapha la praebete go thekga magato a – le gore fao go kgonegago, ba tlogele go nyaka maitemogelo bjalo ka dinyakwa tša go thwala – gore ba fe bafsa ba bantši ka fao go ka kgonegago mešomo ya bona ya mathomo.
Ge re le gare re šoma go godiša ekonomi le go hlola mešomo, re tla oketša thekgo malapeng a go ihlokela go netefatša gore ga go na motho ka mo nageng yo a swanelago ke go kwešwa bohloko le go hlorišwa le go ntšhwa ke tlala seriti.
Peakanyo ya rena ya tšhireletšo ya leago e magareng ga diphenyo tše kgolo tša mmušo wa rena wa temokrasi, ka go fihlelela batho ba go feta 18 milione kgwedi ka kgwedi.
Ntle le kgetho ye, dimilione tša batho ba ka bolawa ke bohloki.
Ga e sale mola COVID-19 e thomago, Thušo ya Tšhelete ya Leago ya Kimollo ya Masetlapelo e fane ka thekgo go batho ba go se šome ba go feta 10 milione bao ba bego ba le ka fase ga kotsi ye kgolo ya ditlamorago tša leuba le.
Ba bangwe ba šomišitše tšhelete tše go ithomela dikgwebo tša bona.
Morena Thando Makhubu wa go tšwa Soweto o amogetše thušo ya tšhelete ya R350 lebaka la dikgwedi tše šupa ngwaga wa go feta, gomme a e boloka a bula ka yona lebenkele la go rekiša aeskrimi leo le thwetšego batho ba bane.
Morena Lindokuhle Msomi, motšweletši wa thelebišene wa go se šome wa go tšwa KwaMashu Hostel, o bolokile tšhelete ya gagwe ya R350 yeo a e amogetšego lebaka la dikgwedi tše senyane go thoma setala sa go rekišwa dijo tše di apeilwego gore a fepe lapa la gagwe.
Le ge e le gore ga se wa ba le ditlamorago tše kaalo, re swanetše go lemoga gore re lebagane le tlhaelelo ye kgolo ya maemo a ditšhelete tša naga.
Masetlapelo a a ditšhelete tša naga a tlo kweša bohloko kudu bahloki go feta batho ka moka ka baka la go phuhlamela fase ga ditirelo tša motheo tšeo ba itshepilego tšona.
Re sa lebale mehola ya go ihlatsela ya thušo ye ya tšhelete, re tla oketša thušo ye ya tšhelete ya R350 ka ngwaga wo mongwe wo tee, go fihlela mafelelong a Hlakola 2023.
Mo nakong ye, re tla swara ditherišano tša motlalanaga le mošomo wo o tseneletšego wa sethekniki go hlaola mekgwa ye kaonekaone ye e ka tšeago legato la thušo ye ya tšhelete.
Thekgo ye nngwe le ye nngwe ya tšhelete ya ka moso e swanetše go fetlekwa pele go bona gore e tla fihlelelwa naa, ebile ga ya swanela go ama ditirelo tša motheo goba ya ba ka fase ga kotsi ya disenyegelo tšeo di ka felago nako efe goba efe.
E santše e le phišegelo ya rena ye kgolo go hloma maemo a thekgo a motheo go bao ba a nyakago kudu.
Go dira gore naga e hwetšagale go bohlokwa mo maitapišong a rena a go fediša tlala le go fa batho mekgwa ya nnete yeo ba ka iphedišago ka yona.
Re gatela pele ka peakanyoleswa ya naga (lefase) go ya ka Molaotheo, ebile re holofela gore Molaokakanywa wa Pušetšo ya Naga o tla dumelelwa wona ngwaga wo.
Go hlongwa ga Kemedi ya Temo le Tlhabollo ya Peakanyoleswa ya Naga go tla rungwa ngwaga wo.
Kgoro ya Mešomo ya Setšhaba le Mananeokgoparara e tla ruma phetišetšo ya dihektara tše 14 000 tša naga ya mmušo go Kemedi ya Tlhabollo ya Dintlo.
Re nale naga ye e lekanego ya ditšweletšwa tša temo go thekga dimilionelone tša balemi bao ba thomago tša temo go rua dikgogo, go rua diphoofolo, go lema dienyewa le merogo.
Ka Lesolo la Mopresidente la Tlhohleletšo ya Tlhomo ya Mešomo le Sekhwama sa Thekgo ya Naga, balemi ba go feta 100 000 ba šetše ba amogetše diboutšhara tša go ba le sengwenyana gore ba kgone go oketša ditšweletšwa tša bona.
Setlamo se se hlatsetše gore se a šoma le go ba le ditlamorago tšeo di bonagalago.
Lefapha la temo le bone bohlokwa bja go thekga balemi bao e lego gona ba thoma tša temo le go ba tsenyeletša ka gare ga bareki ba ditšweletšwa tša magoro a bona.
Ka leano la legolo ya swikiri, intasteri e fane ka R225 milione go babjadi ba mmoba ba 12 000 bao e lego gona ba thomago bjalo ka karolo ya maikgafo a R1 bilione go thekga balemi ba bathobaso.
Re tla be re oketša kabo ya diboutšhara tša ditlabelo tša temo le go dira boipiletšo mafapheng a mangwe go tsenela maitekelo a, gore re tle re kgone go fihlelelabalemi bao e lego gona ba thomago tša temo ba go fihla 250 000 ngwageng wo.
Ga gona maitapišo a rena a go tsošološa ekonomi ao a tlo atlegago ge re sa šogane le lemena la bomenetša gore bo felele sa ruri.
Go tloga mola ngwaga wo o thomago, ke filwe dikarolo tše pedi tša mathomo tša pego ya Khomišene ya Dinyakišišo tša go Gogwa ga Mmušo ka Nko yeo e eteletšwego pele ke Moahlodimogolo wa Motšwaoswere Raymond Zondo.
Le ge e le gore sephetho sa go hlaloša dilo ka moka se sa ntše se tlo tsebagatšwa mafelelong a kgwedi ye, dikarolo tše pedi tša mathomo di tloga di laetša gabotse gore ka nnete mmušo o be o gogwa ka nko.
Se se ra gore ditheo tša mmušo le dikgwebo tša go laolwa ke mmušo (SOEs) di be di tsenetšwe ka maikemišetšo a maanomabe a go dira bosenyi bja go utswa ditšhelete tša mmušo go ikhola.
Dipego tše di hlalošitše ka go tsenelela ditlamorago tše šiišago tša ditiragalo tše tša bosenyi go Ditirelo tša Difofane tša Afrika Borwa, Transnet, Denel, Tirelo ya Metšhelo ya Afrika Borwa (SARS) le Dikgokagano tša Mmušo.
Go gogwa ga mmušo ka nko go n ale ditlamorago tša thwii le tša go bonwa ka mahlo maphelong a MaAfrika Borwa, kudu bahloki le bao bao ba lego kotsing ye kgolo mo setšhabeng sa gaborena.
Go gogwa ga mmušo ka nko go gwahlafaditše bokgoni bja Mmušo bja go aba ditirelo le go fihlelelwa dinyakwa tše di letetšwego le ditokelo tša molaotheo tša batho ba gaborena.
Re swanetše go dira tšohle tšeo re ka di kgonago go netefatša gore go gogwa ga mmušo ka nko ga go ipušeletše gapee.
Maikarabelo a ka ke go netefatša gore pego ya khomišene ye e lebeledišišwa ka tsela ya maleba le ka šedi ye kgolo le go tšeelwa magato.
Pele ga la 30 Phupu, ke tla tšweletša leano la magato go arabela ditšhišinyo tša khomišene ye.
Go ya le ka ditšhišinyo tša pego ya mathomo ya khomišene ye, re tla matlafatša peakanyo ye go šireletša baletšaphala, e lego batho ba bohlokwa ba go swanela ke go šireletšwa go lwantšha bomenetša ebile e le batho bao maphelo a bona a lego kotsing ye ge ba bega bomenetša.
Re gare re dira phetleko ye tseneletšego ya melao ka moka ya maleba le dinyakišišo tša papetšo tša maatlataolo a mangwe go matlafatšwa go šireletšwa ga baletšaphala.
Dikemedi tše maleba tša phethagatšo ya molao di tšea magato a maleba go rarolla dihlobaelo tša yona nako yeo mabapi le polokego ya baletšaphala.
Batho ka noši ba bantši le dikhamphani tšeo khomišene ye e humanego gore ba na le seabe ka go gogwa ga mmušo ka nko ba swanetše gore gonabjale ba di arabele.
Ke na le tshepho ye e tletšego ya gore Lekgotla la Bosetšhaba la Ditshekišo (NPA) le tla tšwetšapele dinyakišišo tšeo di šišintšwego ke khomišene, le gore maloko a sehlopha sa bosenyi bao ao tseneletšego Mmušo le go goga Mmušo ka nko ba lebagana le letsogo la molao.
Lekgotla la Dinyakišišo la NPA gonabjale le kgauswi le go fana ka maatlataolo a lona a bohlokwa, ebile sehlopha seo se ikgafetšego mošomo wo se hlomilwe go šala morago melato ye.
Re tla be re thwala moetapele wo moswa wa Lekgotla la Dinyakišišo morago ga gore Moadbokheiti Hermione Cronje a role maemo ao.
Phetošo ye e dirilwego ka Phupu 2020 melaong ya Khomišene ya go Gogwa ga Mmušo ka Nko e matlafaditše go abelanwa ga tshedimošo magareng ga Khomišene le dikemedi tša phethagatšo ya molao.
Phetošo ye e dumeletše gape le gore bašomedi ba Khomišene ya go Gogwa ga Mmušo ka Nko ba ka thwalwa ke dikemedi tša phethagatšo ya molao.
Dipeakanyetšo tše tša go matlafatša di file Lekgotla la Dinyakišišo maatla go šalamorago dinyakišišo tšeo di tšwago khomišeneng ye.
Re amogetše ka pelo ye šweu neo ya thekgo go tšwa lefapheng la praebete go thuša ka go aba mabokgoni ao re a hlokago mo mmušong go kgontšha dinyakišišo le tshekišo ya bosenyi.
Go netefatša gore lekgotla la bosekiši le botegela tlamego ya lona go ya ka Molaotheo le go netefatša gore ga go fihlwe selo, re gare re hlama tlhako ya tirišano ya lefapha la praebete yeo e tlo laolago ke Matlotlo a Bosetšhaba.
Go na le ditherišano tšeo di swerwego gotee le Lekgotla la Baahlodi go hlama direkhoto tša moswananoši tša kgorotsheko bakeng sa go gogwa ga mmušo ka nko le melato ya bomenetša.
Le ge re tšere magato a bohlokwa go fediša tlhobaboroko ye ya go gogwa ga mmušo ka nko, re a tseba gore phenkgišano ya rena ya go lwantšha bomenetša e sa le kgole le go fela.
Ešita le ge naga e be e hlorišwa ke tshenyo ya leuba la COVID-19, dikhamphani le batho ka noši ba be ba uwauwetšana ka sephiring le bahlankedi ba mmušo go radia mmušo dibilione tša diranta ka dikontraka tša go amana le COVID-19.
E rile ge bohlatse bja bomenetša bjo bo tšwelela, ra tšea magato.
Re gogetše morago melao ye e itšego ya tšhoganyetšo ya dithekišetšano, ra thea gabotse senthara ya kabelano ya tshedimošo yeo e kopantšhitšego mmogo dikemedi tša go fapafapana tša phethagatšo ya molao, ra phatlalatša tshedimošo ka moka inthaneteng ka dikontraka tša go amana le COVID-19 ebile re hlomile dinyakišišo tšeo di tseneletšego kudu tšeo Yuniti ya Moswananoši ya Dinyakišišo (SIU) e di dirilego ga e sale go tloga mola e hlolega.
Ka Manthole,SIU e rometše pego ya yona ya mafelelo ka dinyakišišo tša yona tša go lebelela dikontraka tša go amana le COVID-19.
Morago ga yona, melato ye 45, ya boleng bja mohlakanelwa bja go balelwa R2.1 bilione, e ngwadišitšwe le Tsheko ya Moswananoši.
SIU e fetišeditše bahlankedi ba mmušo ba 224 magatong a kgalemo le go fetišetša melato ye 386 gore e ka sekwa NPA.
Kantoro ya Mopresidente e theile mekgwa ya go bea leihlo phethagatšo ya ditšhišinyo tša SIU le go netefatša gore dikgoro tša mmušo le makalakgwebo di tšea magato kgahlanong le bao ba gatakago melao le go roba molao.
Phenkgišano kgahlanong le bosenyi e tla tšea lemanoga le leswa. Se se kgonagetše ka baka la ditlamorago tša Khomišene ya go Gogwa ga Mmušo ka Nko, go matlafatša dikemedi tša phethagatšo ya molao le go phethagatšwa ga ditlwaedi tše diswa tša kgahlanong le bosenyi ditirelong tša mmušo.
Di-SOEs di kgatha tema ye bohlokwa ka ekonoming ya gaborena.
Go tloga ka meetse le ditsela, boiphemelo le maemakepe, thoto ye ya go beekanywa e tla dira gore naga ya gaborena e sepele gabotse.
Go bohlokwa gore re bušetše morago go ganetšwa ga tšona, le go di hloma madulong gore di kgathe tema gabotse.
Ka gona re tsenetše magato a mmalwa a semeetseng go bušetša dikhamphani tše seemong sa tšona seo se phetšego gabotse, ebile re le gare re phethagatša dipeakanyoleswa tša go fihla kgole tšeo di tla dirago di-SOE tša rena go seketša, go phadišana, go ikarabela le go swarelela.
Khansele ya Mopresidente ya SOE, yeo ke e thwetšego ka 2020, e šišintše gore mmušo o diriše le go amogela moakanyetšo wa bogare wa bengditseka bakeng sa dikhamphani tša yona tša bogwebi tše di laolwago ke mmušo. Se se tla aroganya mediro ya taolo ya Mmušo go tšwa go mediro ya yona ya go hlama dipholisi le ya taolo, go fokotša ka fao dipolotiki di šunyašunyago nko ka gona, go tsebagatša bokgoni bja mošomo bja maemo a godimo le go laola thoto ya mmušo ka tsela ya go šireletša boleng bja ditseka tša bengdišere.
Bjalo ka karolo ya se, mošomo wa go itokišetša se o thomile go lebeletšwe go hlongwa ga khamphani ye e hloletšwego go reka dišere ya go laolwa ke mmušo gore e dirišwe ke di-SOE tšeo di beakantšwego le go kgona go phethagatša mošomo wo o rulagantšwego wa bengdišere wa go bea seemo leihlo.
Go netefatša gore di-SOE di fihlelela maikarabelo a tšona, Khansele ya Mopresidente ya di-SOE e gare e beakanyetša ditšhišinyo tša gore di-SOE di be ka tšwetšepele, di kopanywe felo gotee goba di fedišwe.
Ditšhišinyo dife goba dife di tla thoma pele ka go fetišwa ditherišanong tšeo di tseneletšego le bakgathatema.
Re gare re tšea magato go šireletša temokrasi ya gaborena, go šireletša mananeokgoparara a rena a ekonomi le go hlola ditšhaba tšeo di bolokegilego bathong ka moka..
Mathomong a beke ye, re lokolotše pego ya sehlopha sa ditsebi go lebeledišiša mengwanto ya setšhaba ka Mosegamanye ngwaga wa go feta.
Pego ye e tšweletša sebopego sa go se kgahliše sa bokgoni bja bja ditirelo tša rena tša tšhireletšego le ditheo tšeo di lego gona go sepediša mošomo wa bona.
Pego ye e ruma ka gore maitekelo a mathomo a mmušo a go bea ditiragalo tša Mosegamanye 2021 ka fase ga taolo a be a fokola, thulaganyo ya maphodisa ya go dira mošomo wo e be e fokola, go bile le kgokagano ye e fokolago magareng ga tšhireletšego ya mmušo le ditirelo tša bohlodi, le gona maphodisa ga se ba dule ba le mo mafelong ao ba thwetšwego go ba hlankela.
Sehlopha se sa ditsebi se boletše gore ge eba dikgaruru tše di utollotše se sengwe gona re ka bolela ka bohloki le go se lekalekane tšeo e lego wona mabakakgolo a go dira gore batho ba Afrika Borwa ba be tlalelong.
Sehlopha se sa ditsebi se rumile le ka gore Kabinete e swanetše go rwala maikarabelo ka botlalo a ditiragalo tša Mosegamanye 2021.
A ke maikarabelo ao re a dumelago le go a amogela ka atla tše pedi.
Bjalo ka ge sehlopha se se šišintše, re tla hlama le go sepediša leano la bosetšhaba la go arabela seemo se go šogana le mafokodi ao a hlaotšwego ke sehlopha se.
Re tla thoma ka yona nako ye ka go tlatša dikgoba tša mešomo tše bohlokwa le go lebeledišiša maemo ao a amilwego ke go fegwa mešomong Kemeding ya Tšhireletšego ya Mmušo le Bohloding bja Bosenyi.
Go se go ye kae re tla be re tsebagatša diphetogo go boetapele mo dikemeding tše mmalwa tša tšhireletšo go tiišeletša ditheo tša rena tša tšhireletšego.
Go thwalwa ga bašomedi ba yuniti ya maphodisa ya megwanto ya badudi ya Ditirelo tša Maphodisa a Afrika Borwa le yona e tla tšweletšwa go fihla maemong a maleba, le ka go tliša dithutwana tša maleba tša tlhahlo go yona.
Tshenyo yeo e tšwelago pele ya mananeokgoprara a ekonomi le bohodu e gogotše boitshepho le go ama gampe kgolo ya ekonomi, dipeeletšo le tlholego ya mešomo.
Go santše go le bjalo, re swanetše go itebanya le dihlophahlophana tša bosenyi tšeo di šwahlelago mafelo a kago le mafelo a mangwe a kgwebo go amoga tšhelete go tšwa dikhamphaning tšeo.
Taba ye e nyaka go rarollwa ka mokgwa wo o etšwego tlhoko le ka go rulaganywa gabotse.
Ka gona, mmušo o hlomile diyuniti tša moswananoši tša makalamantši go šoganale tshenyo ya ka boomo ya ekonomi, go amoga tšhelete mafelong a kago le go senywa ga mananeokgoparara.
Re tla dira gore go be le didirišwa tša go goketša le go hlahla maphodisa a maswa a tlaleletšo a 12 000 go netefatša gore Ditirelo tša Maphodisa a Afrika Borwa ba hwetša ka pela mabokgoni ao ba a hlokago.
Legoro le lengwe leo le hlokago šedi ya ka pejana e tla ba go hlongwa seswa ga diforamo tša setšhaba tša maphodisa go kaonafatša dikamano le tšhomišano magareng ga maphodisa ba felo leo gotee le badudi ba mafelo ao ba a hlankelago.
Go tloga go le molaleng go tšwa ditshwayotshwayong tša sehlopha se sa ditsebi gore re swanetše go diriša lemanoga la go akaretša dilo ka moka ge go lekolwa tšeo di ka hlolago kotsi tšhireletšong ya naga ye le go tšea magato a maleba a go arabela se.
Ke dira boipiletšo go MaAfrika Borwa ka moka go ya ka mathoko a bona a go fapafapana go kgatha tema ka gare ga Leanopeakanyo la rena la Bosetšhaba la Tšhireletšego.
Ke tla be ke itebanya le basepedišamodiro ba Palamente go kgopela gore Palamente e kgathe tema ye bohlokwa go phethagatša ditshepedišo tša ditherišano tša go akaretša tšohle.
Ba ditirelo tša tšhireletše ba šetše ba filwe mošomo ke Khansele ya Bosetšhaba ya Tšhireletšego go hlama ka pela dithulaganyo tša phethagatšo tšeo di šetšanego le mehutahuta ya ditšhišinyo tše di dirilwego ke sehlopha se sa ditsebi.
Magato a a tlo fihla kgole go šetšana le ditlhobaelo tšeo di tseneletšego mabapi le go phuhlama ga molao le toka mo setšhabeng.
Ona ngwaga wo, re lomile molomo wa ka fase twantšhong ya rena kgahlanong le dikgaruru tša go hlolwa ke bong le polao ya basadi ka go phethagatša Leanopeakanyo la Bosetšhaba ka Dikgaruru tša Go hlolwa ke Bong le Dipolao tša Basadi, le magato a mangwe a go hlohleletša go matlafatšwa ga basadi.
Pejana kgweding ye, ke saenetše diripa tše tharo tša diakanywa gore e be molao, e lego tšeo di tiišeleditšego lenaneo la toka ya bosenyi, go hlohleletša boikarabelo mmušong ka moka le go thekga bao ba phologilego.
Phethagatšo ya molao wo e tla fihla kgole kudu go netefatša gore melato e sekwa ka Katlego, gore bao ba phologilego bosenyi bjo ba a šireletšwa le gore go ba le magato ao a lego gona a go šitiša bosenyi go phethagala.
Re fihleletše kgatelopele ye kgolo go fokotša tšhalelomorago ya go tsenyeletšwa ga di-DNA gore di kgonthišišwe, ka go di fokotša go tloga go disampolo tše 210 000 ka Moranang 2021 go fihla go 58 000 gonabjale.
Le ge go le bjalo, re ka se ke ra thopa ntwa kgahlanong le dikgaruru tša go hlolwa ke bong ntle fela ge, bjalo ka setšhaba, re huetša le go rapa mathoko ka moka a badudi ka moka go thekga lenaneo la go dula le tšwelapele la magato a setšhaba.
Ka baka la ge leuba la COVID-19 le re bontšhitše bohlogo bja lona bjo bo šiišago, lephelo la setšhaba gotee le kgatelopele ya ekonomi le tlhabollo ya leago di bjalo ka monwana le lenala.
Ka gona, re tla tšwelapele ka mošomo wo o šetšego o le gare go netefatša kakaretšo ya maphelo ya gohle go mang le mang mo Afrika Borwa, go se na tabagore ba kgona go lefa goba aowa.
Ka baka la ge ditherišano tša Molaokakanywa wa Inšorense ya Bosetšhaba ya Maphelo (NHI) di tšwelapele Palamenteng, go fihleletšwe kgatelopele ye kgolo go lokišetša go tsebagatšwa ga NHI.
Batho ba go feta 59 milione ba ngwadišitše Peakanyong ya Boingwadišo bja Maphelo a Balwetši.
Pele ga Lewedi 2021, bašomedi ba tlaleletšo ba go feta 56 000 ba gokeditšwe mola bašomedi ba maphelo a setšhaba ba go feta 46 000 ba loketšwe ka gare ga peakanyo ya mmušo ya maphelo.
Mo mengwageng ye mebedi ya go feta, thuto ya bana ba rena le ya bafsa e tloga e šwalalwantše la go šiiša.
Ge ditiragalo tša dikolo di boela sekeng, re tla šoma ka thata go netefatša gore barutwana ka moka le baithuti ba hwetša thuto ya makgonthe yeo ba e hlokago ebile e ba swanelago.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Mmušo o swanetše go šomela batho.
Ke lona lebaka leo morero wa rena wa go tla pelepele e le go go hloma mmušo wa bokgoni, wa potego le wo o gatelago pele.
Go se go ye kae re tla be re ruma tlhako ya go aba ditirelo ka bokgoni ditirelong tša mmušo.
Se se tla akaretša magato a boima a go goketša bahlankedi ba setšhaba, tlhabollo ya go se kgaotše ya profešene ka Sekolo sa Bosetšhaba sa Mmušo le ditirišano magareng ga ditho tša mmušo, mekgatlo ya profešene le diyunibesithi.
Tlhakišo ya ka fao batho ba phelago ka gona e gare e ya phethagatšwa go potologa Ditirelo ka moka tša mmušo.
Ngwaga wo, re tla tšwelapele ka phethagatšo ya Mmotlolo wa Phokoletšo ya Ditseka (DDM).
Mmotlolo wo o kopantšha mmogo didiko ka moka tše tharo tša mmušo gotee le badirišani ba bangwe setšhabeng tikologong ye nngwe le ye nngwe go godiša ekonomi ya go akaretša tšohle ka mo nageng le go kaonafatša maphelo a badudi.
Ka go ikgetha ga ona, DDM e kgontšha thulaganyo ya mohlakanelwa le go lekanyetša go potologa didiko ka moka tša mmušo le go kaonafatša go momaganywa ga diprotšeke tša bosetšhaba maemong a dilete.
Le ge go santše go na le dikarolo tše ntši tša mmušo tšeo di sa hlokago mošomo wo montši, go na le diinstitušene tšeo di tšwelago pele go hlankela batho ba naga ka bokgoni le ka bonako.
Ye nngwe ya diinstitušene tšeo ke SARS, yeo e swarago mengwaga ye 25 lehono.
Le ge e le gore SARS e ile ya senywa kudu ke go gogwa ga mmušo ka nko, e fihleletše diphenyo tše di makatšago kudu go bušetša sekeng potego, tshephagalo le phethagatšo ye botse ya mošomo.
Go tloga mola e bago gona, SARS e kgonne go kgoboketša R16 trilione tlhabollong ya naga ye ya leago le ya ekonomi. Letseno le le kgontšhitše go kaonafatša maphelo a dimilione ka kabo ya tlhokomelo ya maphelo, thuto, dithušo tša ditšhelete tša leago le ditirelo tše dingwe tša motheo.
Mmušo wo o nago le bokgoni ga o mabapi fela le khwalithi ya bahlankedi ba mmušo le bokgoni bja ditheo.
Ka tsela ya maleba, o mabapi le ka fao badudi ba matlafatšwago gore le bona ba kgathe tema.
Re swanetše go šoma mmogo go netefatša gore dilo tša go swana le makgotlataolo a dikolo le diforamo tša maphodisa setšhabeng di šoma ka mafolofolo kudu le go akaretša bohle.
Mekgatlo ye e lego setšhabeng ye nago le mošito e bohlokwa gore re fihlelele mmušo wa bokgoni le kgatelopele.
Ka gona, re tla be re šomišana le badirišani ba rena ba setšhabeng go swara samiti yeo e lego kgale e letetšwe ya lefapha la leago.
Samiti ye e šetšane le go kaonafatša kamano magareng ga mmušo le mekgatlo ye e lego gona setšhabeng le go rarolla ditlhohlo tšeo di lebaganego le mekgatlo yeo e sego ya mmušo le mekgatlo yeo e ikadilego setšhabeng.
Naga ya gaborena e hlorišitšwe makga a mmalwa ke tshenyo ya go bušetša naga morago malobanyana mo.
Molokoloko wa dikhuetšo, tšeo bontši bja tšona di lego ka godimo ga taolo ya rena, di re fihlišitše mo re lego gona lehono.
Re lebagane le ditlhohlo tše boima le tša go boifiša.
Nnete ke gore, re ka gare ga phenkgišano ya go phološa naga ye.
Eupša re na le bonnete bja gore re tla fenya.
Ke kgopela MoAfrika Borwa wo mongwe le wo mongwe go thekga phenkgišano ya rena kgahlanong le bomenetša, phenkgišano ya rena ya go hlola mešomo, le go fihlelela setšhaba sa go lokologa le sa go lekalekana.
Re lebagane le masetlapelo a mantši kua morago, ebile a fentše.
Re il era lebagana le dikgetho tša boima, eupša ra feta go tšona.
Mo dinakong tše boima, re laeditše hlohleletšo le tielelo.
Nako le nako, re ikgogetše morago ge re be re le kgauswi le go lahlegelwa ke tshepo ra tliša tshepo, mpshafalo le kgatelopele.
Gonabjale, re swanetše go dira seo gape.
A re tšweleng pele ka kwano ye mpsha ya go itebanya le tša mehla ye, kwano ye e re kopantšhago mmogo godimo ga botee bja rena bja go mpshafatša ekonomi le go aga leswa diinstitušene tša gaborena.
A re šomeng.
A re ageng naga ya gaborena seswa.
Re se ke ra tlogela motho morago.
Ke a leboga.
