Erwin Epalamende
17 May 2007
Nkomiso
Tikhampani ta mfumo - State Owned Enterprises (SOE) â leti endlaka bindzu
kahle i ta nkoka swinene eka humelela ka tiko ra nhluvuko. Vukulu ni matimba ya
ikhonomi ya misava, matimba ya timakete ni vuvekisi bya tinxaka-nxaka swi tisa
nthlonthlo eka matiko hinkwawo tani hi loko ya yisa mahlweni xikongomelo xa ku
hluvukisa tikhonomi ta vona. Ku ya hi mfanelo ya kona, hi teke xiboho xa ku
tirhisa vunâwinyi bya tikhampani ta mfumo eka swiyenge swa nkoka swa ikhonomi
ku tiyisisa xikongomelo xa nhluvuko lowu nga ta tshama wu ri kona minkarhi
hinkwayo.
SOE ti fanele ku va eka xiyimo xa kahle ni ku tshamiseka hi thlelo ra swa
timali leswaku ti ta kota ku hlanganisa mabindzu etimakete ta laha tikweni ni
le matikweni ya le handle. Mfumo wu nga ha vuyeriwa hi ku tirhisa tiSOE eka
xiyenge xa ku sungula naswona wu ta fanele ku ndlandlamuxa bindzu hi mali ya
wona mfumo na leyi humaka eka timakete. Leswi swi lava vuswikoti bya matimba
bya ku tirhisana ni tikhampani leti nga riki ta mfumo.
Vuswikoti eka ku endla ntirho i swa nkoka eka SOE. Vuswikoti bya muxaka lowu
byi lava ntirho lowunene eka swiyenge swa vufambisi, human resource ni
technology lebyi ringanaka na maendlele kumbe matirhele ya kona. Leswi
hinkwaswo swi nga endla leswaku SOE yi tisa ku cinca loku kulu eka ikhonomi hi
ndlela ya minongonoko ya vuvekisi, human resource, vulavisisi ni
nhluvukiso.
Alexkor
Mfumo wu navela ku tlakusa ku mihandzu kumbe mbuyelo eka bindzu ra dayimani
eAfrika Dzonga, Alexkor i ndlela ya ku eka endla leswi. Hambiswiritano, yi ni
mintirho yinâwana yimbirhi ya ku tatisa naswona ha yimbirhi mintirho ya kona i
ya nkoka hi thlelo ra nhluvukiso. Ntirho wa ku sungula i ndlela ya bindzu leri
nga ta katsa vaaki va ndzhawu yale Richtersveld eka nhluvuko wa vona.
Wavumbirhi i ku endla bindzu etindzhawini ta dayimani eNamaqualand.
Hambiswiritano, timhaka ta ku koxiwa ka misava hi vaaki ti veka Alexkor eka
xiyimo xa ku tika hi thlelo ra swa timali ni kuva khoma mavoko mayelana ni ku
endla ntirho. Xa nkoka sweswi i nkarhi handle ka swona hi ta boheka ku herisa
mintirho yinâwana na ku xavisa nhundzu yinâwana.
Broadband Infraco
Infraco yi tumbuluxiwe hi xikongomelo xa ku tiyisisa leswaku hi hluvukisa
vuhlanganisi bya matimba. A swa ha koteki ku nghenela mphikizano eka ikhonomi
ya matiko ya misava ku ri hava vuhlanganisi bya nxavo wa le hansi, bya ku
tshembeka ni ku fikelala vanhu na tindhawu ta ku hlaya. Ikhonomi ya Afrika
Dzonga a yi swi koti ku kula kahle hi mhaka ya ku nxavo wa le henhla wa swa
vuhlanganisi bya broadband.
Infraco na tikhampani leti tirhisanaka ni yona, ku fana ni South African
Research Network ni South African Square Kilometre Array (SKA), va ta endla
leswaku kuva ni tindlela tinâwana ta ku ndlandlamuxa vuhlanganisi hi nxavo wa
le hansi.
Denel
Ku nhlengeletiwile ntsengo wa ku ringana R400 million ku suka eka bindzu ra
ku xavisiwa ka nhundzu ya mfumo leyi nga riki ya nkoka. Nhundzu leyi nga sala
ya Denel yi ta xavisiwa yi hela eka lembe ximali ra 2007/08. Ku hlanganisiwa ka
nhundzu ya Denel i xinâwana xa swikongomelo-nkulu naswona Ndzawulo ya mina,
Denel ni Ndzawulo ya vusirheleri hi tirha swinâwe eka mhaka leyi. Ku ya hi
ntirho wa ku xava mathlari, ku ni tikhampani ta laha kaya leti nga hlawuriwa ku
xavisela mfumo mathlari lama katsaka na Hoefyster Infantry Fighting Vehicle ni
ku endla mathlari ya A-Darter. Ku ni makungu ya ku antswisa Oryx leyi nga ni
malembe yiri kona. Tikontiraka leti nga hansi ka A400M ti ya mahlweni ku endla
swivandla eka bindzu ra swihahampfhuka swa vusirheleri.
Mayelana ni vumundzuku, Denel yi ta rhanga mahlweni eka ntirho wa ku endla
tifeme leti nga ta yisa mahlweni ntirho wa ku endla mathlari ni nhundzu ya
vusirheleri ku ya hiku hluvuka ka technology.
Energy, Eskom, PBMR
Eskom yi tivisile nongonoko wa vuvekisi wa ntsengo waku ringana R150 bn eka
nthlanu wa malembe lama taka. Hi June lembe leri, Eskom yi tava ni gezi ra ku
enela ra kwalomu ka 38 000 MW naswona khampani yi ta swi kota ku phakela gezi
etikweni hinkwarho hi nkarhi wa xixika laha ku lavekaka gezi ra ku tala leri
vhumbiwaka kuva 36 300 MW. Ndzawulo ya mina yi taya mahlweni ku vona hi laha
ntirho wa mphakelo wa gezi wu fambaka ha kona ni ku tiyisisa leswaku ku hava
nkayivelo. Hi le ku burisaneni na Eskom, Ndzawulo ya Sewicelwa ni Energy ni
valawuri va energy - NERSA ku sungula ku hamba ku humesiwa xiviko mayelana ni
xiyimo xa energy.
PBMR yi ta endzela ndzhawu leyi ku nga le ku akiweni ka Pilot Fuel Plant
ePelindaba ni ku yisa mahlweni projeke ya ku akiwa ka plant ya ku sungula ya
gezi eWestern Cape.
Ntsakelo hi matiko ya tinxaka-nxaka wa karhi kuya mahlweni wu kula naswona
laha kaya SASOL yi kombise leswaku yi le ku burisaneni na PBMR mayelana ni
swikombelo swa bindzu swa ku hlaya. Ntirho wa ku endla leswaku nongonoko wa
Eskom PWR wu fambelana ni makungu ya hina ya Generation IV wu tswarile mihandzu
ku fika sweswi. Leswi swi ta engetela technology ya nkoka leyi nga ta endla
leswaku Afrika Dzonga ri phikizana loko hile thlelo ri va ni ntirhisano ni
matiko manâwana eka nguva leyintshwa ya gezi ra nuclear.
Ku ta endliwa swiyenge leswintshwa eka Eskom ku tirhana na gezi ra nuclear,
ku tiyisisa vuswikoti bya mintirho ya engineering ni ku endla leswaku vuswikoti
bya vulavisisi byi fambelana ni Ndzawulo ya Swicelwa ni Energy, DST ni NECSA.
Thulani Gcabashe u ta rhangela xipanu xa projeke lexi nga ta tirha kunâwe ni
bodo ya Eskom ni Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo ku endla ntirho lowu wa
nkoka.
SAA/SAX
Xikongemelo xa nkoka sweswi i ku hetisisa swilaveko swa timali ni ku cinca
matirhele ya SAA, leswi swi nga ta endla leswaku SAA yi kota ku ti yimela tani
hi khampani. Leswi swi ta katsa ku olovisa swiyenge swa bindzu, ku nghenisa
tikhampani leti nga ta tirhisana na SAA ni ku hunguta nhundzu ni mintirho leyi
nga riki ya nkoka. Ku ni minkanerisano ni minhlangano ya vatirhi mayelana na
mhaka leyi.
Nanâwaka ndzawulo yi ya thlela yi susa South African Express (SAX) ehansi ka
Transnet yi endliwa khampani ya ku ti yimela. Loko SAA na Mango, ya nxavo wa le
hansi, va langutana ni tendzo letikulu, SAX yi ta pfuna eka tendzo
letitsongo.
Safcol
Hambileswi khampani leyi yi nga ni xiave xa ku ringana 30% eka bindzu ra
swihlahla, sweswi yi pfuna ntsena hi 2.5% eka xiyenge hinkwaxo xa ikhonomi
naswona yi pfuna hi 3.5% eka mintirho. Khabinete yi pfumelerile leswaku swiave
leswi nga sala eka Safcol, Komatiland Forests swi fanele ku xavisiwa.
Transnet
Hi 2006/07 bodo ya valawuri yi pfumelerile makungu ya nthlanu wa malembe ya
vuvekisi bya R64.5 bn. Makungu lama ya nthlanu wa malembe ya thlele ya
langutiwa kahle hi 2007/08 naswona sweswi ya ni ntsengo wa ku ringana R78 bn.
Vuvekisi lebyi a byi kongomisiwile eka ku ndlandlamuxa mintirho ni vuswikoti
eka bindzu ra nsimbhi ni malahla ni ku antswisa nhlaluko ni phayiphi ya ku suka
eDurban ku ya eJoni.
Hi ku tirhisana na bodo, hi le ka ntirho wa ku kunguhata matirhele mayelana
ni xiphemu lexi nga le ku akiweni enhlalukweni wa Ngcura naswona vuxoko-xoko
bya ntirho lowu byi ta tivisiwa ku nga ri khale.
Joint Projects Facility
Matiko ya ku tala ya le ku endleni ka swikombelo swa nhundzu naswona leswi
swi vanga ku tikeriwa eka nkayivelo. Hi nongonoko wa CSDP hi lava ku kondletela
nhluvukiso wa bindzu ra vumaki eAfrika Dzonga.
Hi lava ku herisa nkayivelo eka mphakelo wa swimakiwa swa laha kaya naswona
ndlela ya kahle ya ku endla leswi i ku va na vuswikoti laha kaya.
Hambiswiritano, swimakiwa swa laha kaya swi fanerile ku va eka xiyimo xa ku
ringana ni swa matiko yale handle hi thlelo ra nxavo na vunene. Ku ni
ntirhisano lowu yaka mahlweni exikarhi ka JPF na Ndzawulo ya Dyondzo, Ndzawulo
ya Mintirho ni swiyenge swa tona swa ti SETA kunâwe ni SOE ya hina ku tiva
tidyondzo, swikolo na machudeni lava pasaka lava nga ta leteriwa vuswikoti bya
mintirho eka ti SOE loko va nga si tsala swikambelo leswi faneleke swa
ntirho.
Ku le ku endliweni ka vulavisisi mayelana na kuma ndlela ya ku tleketla
muxaka wo karhi wa swicelwa swa swihalaki ku suka emigodini ePhalaborwa.
Projeke â Africa Project â yi ta tiva swivandla swa nkoka laha tikweninkulu
laha SOE eAfrika Dzonga yi nga pfunaka hi ntirho wa nhluvukiso.
Issued by: Department of Public Enterprises
17 May 2007
Source: Department of Public Enterprises (http://www.dpe.gov.za)
