Minista Vho-Alec Erwin Buthanoni La Lushaka
17 Shundunthule 2007
Manweledzo
Vhubindudzi ho khwathaho ha Muvhuso (Effective State Owned Enterprises (SOE)
ndi ha ndeme kha Muvhuso wo di lumbaho kha zwa mvelaphanda. Vhukolikoli na
maanda a ikonomi ya lifhasi, maanda a mimakete na ndila dzine vhubindudzi ha
itwa ngaho u mona na Lifhasi zwi nea khaedu kha mivhuso yothe musi i kha ndivho
dza u swikelela ndila dza mveledziso dza ikonomi dzayo. Ndi ngazwo ho dzhiwa
tsheo ya u ri Muvhuso u vhe na vhune na ndango kha phuphu khulwane dza masia a
zwa ikonomi u ri hu konwe u swikelelwa zwo pikwaho nga ndila dzo teaho.
Zwiimiswa zwa SOE zwi tea u vha na mutheo wo khwathaho nahone u sa
thengi-thengi siani la masheleni uri hu konwe u dzudzanywa zwiko zwa masheleni
kha vhubindudzi ha lushaka na kha dzitshaka. Naho Muvhuso u tshi nga lambedza
masheleni kha zwiimiswa zwa SOE musi hu tshi thonwa vhubindudzi kha manwe
masia, hu tea u vha na thikhedzo nga masheleni a bvaho trshikwamani tsha
muvhuso na kha mbulungelo dzi sikwaho nga mimakete. Izwi zwi toda ndango yo
dziaho ya vhubindudzi khathihi na tshjumisano na zwiko zwa masheleni zwi bvaho
kha khamphani dza phuraivethe.
U tshimbidzwa ha vhubindudzi nga ndila dzo teaho ndi zwa ndeme vhukuma kha
SOE. Izwi ndi zwine ha tea u vha na Vhulanguli, vhashumi vho pfumbudzwaho nga
ndila dzone, ndivho yo teaho siani la thekhinolodzhi zwi ananaho na
matshimbidzele a vhubindudzi. Arali ha vha na mutanganelano kha ndila idzi, SOE
i nga kona u vhea mutsiko wo teaho kha u fhata ikonomi nga zwa vhubindudzi,
mveledziso dza vhashumeli vho teaho khathihi na mbekanyamushumo dzo teaho siani
la thodisiso ("Risetshe") na mvelaphanda.
Alexkor
Sa izwi Muvhuso u tshi tama u khwinisa zwa mbuelo siani la mveledziso dza
zwa Daimane Afrika Tshipembe, tshiendedzi tsha u kona u swikelela izwi ndi
tshiimiswa tsha Alexkor. Fhedzi-ha hu na mishumo mivhili ine ya tea u
engedzedzwa ine yothe ndi ya ndeme kha u ri hu swikelelwe zwiitisi zwo dziaho
kha zwi sedzaho masia o fhambanaho a zwa mveledziso. Tsha u thoma ndi u shumisa
tshiendedzi tsha zwa makwevho nga u sa sia nnda Tshitshavha tsha Richtersveld
kha u ri na tshone tshi kone u di bveledzisa. Tsha vhuvhili ndi ndivho dzo
sinwaho zwenezwino dza u ri hu vhe na mutheo wa tshumelo dzi pfadzaho kha u
shumisa zwiko zwa Daimane i bvaho fhala zwikoni zwi re Namaqualand. Tshi dinaho
ndi u ri mbilo dza vhune ha mavu dzi vhea Alexkor fhethu hu si havhudi siani la
masheleni na tshumelo dza vhuponi uvhu. A ho ngo tea u tambwa nga tshifhinga
ngauri zwa sa ralo, hu do tea u imiswa dzinwe tshumelo ha vho do rengiswa
dzinwe tshumiswa u thivhela ndozwo dza masheleni kha vhubindudzi uvhu.
Broadband Infraco (U Kutela ha vha Infraco)
Infraco yo rwelwa tari u itela u khwathisedza u ri hu bveledzwe tshiimiswa
tsho tilaho siani la zwa Vhudavhidzani.. A zwi tsha konadzea u ri hu nga vha na
u tatisana lifhasini arali hu si na ndivho yo khwathaho siani la mbadelo dzi re
fhasi dzi fushaho nahone dzi angaredzaho u tandavhuwa ha vhashumisani navho. Hu
na mabindu ane a nga tambala kha ikonomi yashu fhedzi a khou kundelwa ngauri ro
phadaladza mitengo nga ndila ine i si tsha kutalea. Nyaluwo ya ikonomi ya
Afrika Tshipembe i khou thithiswa nga u sa linganela ha mikovhe ya zwa
vhubindudzi, na mitengo i re nthesa musi hu tshi tandavhudzwa zwiko zwine ha
nga shunwa nazwo.
Infraco i do ri musi i tshi farisana na vhanwe vhashumisani nayo u fana na
South African Research Network na vha South African Square Kilometre Array
(SKA) mbumbano ya vha thelesikoupu u do netshedza thavhulo dza tshumisano ine
ya do aluwa na u konadzea hayo u shumiswa.
Denel
Ho konwa u bindulwa masheleni a linganaho Rannda dza milioni dza madana mana
musi hu tshi rengiswa kana u tuwiswa ha ndaka ine i si vhe ya ndeme. U rengiswa
ha zwinwe zwipida zwo vhonalaho zwi si na mbuelo ndi zwine zwa khou do
khunyeledzwa kha nwaha wa Muvhalela-Gwama wa 2007/08. U khwathisedzwa hafhu ha
Denel ndi zwine zwa khou dzhielwa ntha nahone Muhahso wanga, Denel na Muhasho
wa zwa Vhupileli ndi ine ya khou shumisana kha u ri hu konwe u swikelelwa zwo
teaho. Kha u ri hu wanwe zwithavhane zwa vhupileli, ho itwa khontiraka dzi re
na tshivhalo na khamphani dza ndowetshumo dza fhano hayani hu tshi katelwa ya
Hoefyster Infantry Fighting Vehicle na mveledziso dza zwithavhane zwa 5th
Generation A-Darter. U ri hu vusuludzwe na u khwinifhadzwa ha Vhutshilo-kati ha
dzi-Oryx na zwone zwi khou dzudzanywa. Khontiraka dzi avhelwaho nga vha A400M
dzi khou bvela phanda na u sika mishumo siani la zwa ndowesthumo ya zwa
Vhuenda-muyani nga u angaredza.
Musi hu tshi sedzwa kha zwa vhumatshelo, Denel i do vha yone i tutuwedzaho u
rwela tari zwiimiswa zwa mamaga zwine zwa do vha zwone kha u netshedza
thekhinolodzhi yo nauwaho na ndivho kha masia manzhi siani la zwa mamaga.
Zwa Fulufulu, Eskom, PBMR
Eskom yo divhadza nga ha mbekanyamushumo dza zwa vhubindudzi hu angaredzaho
Rannda dza bilioni dza dana futhanu kha minwaha mitanu idaho. Kha nwedzi wa
Fulwi nanwaha, musi hu hone zwititshi zwe zwa vha zwo imiswa u shumiswa zwi
tshi do vha zwi tshi vho shuma, Eskom i do kona u netshedza tshumelo i re ntha
ha 38 000 MW, zwine zwa do sia i tshi kona u netshedza tshumelo i shaeaho nga
zwifhinga zwa vhuriha sa izwi thodea idzi dzi tshi vhalelwa henefha kha 36 300
MW naho izwi zwi tshi do amba u vhulungea ha tshumelo ya mafulufulu i re fhasi
vhukuma. Muhasho wanga u do dzula wo posa ito kha u fhatwa ha mbekanyamushumo
dza tshumelo idzi na u vhona u ri hu si vhe na thahelelo kha ndisedzo
zwitshavhani. Ri khou fara nyambedzano na vha Eskom, DME na Nersa u ri hu
andadzwe muvhigo wone-wone nga ha sisiteme dza tshumelo dzo teaho.
Tshifhingani tshi daho ndi hune PBMR ya do andadza nga ha u fhatwa ha Pilot
Fuel Plant fhala Pelindaba hune ha do bvelwa lwa phanda na u tendelwa u ri hu
fhatwe Power Plant ya u tou thoma fhala Vunduni la Western Cape.
Dzangalelo u bva mashango-davha na lone li khou hulela li tshi ya - ngeno hu
u ri fhano hayani khamphani ya SASOL yo sumbedza u ri nyambedzano dzi khou
bvela phanda vhukati hayo na PBMR nga ha tsedzuluso dza tshumiso dza zwa
Fulufulu. Ho no di vha na mvelaphanda yo swikelelwaho kha nzudzanyo na
ndugiselo dza vha Eskom PWR uri dzi vhe dzi ananaho na nzudzanyo dza General
IV. Izwi zwi do thusa kha mveledziso dza khono dza thekhilodzhi ya fhano hayani
u itela u ri Afrika Tshipembe li kone u pikisana na u shumisana na mirafho
miswa kha mveledziso dza Fulufulu liswa la zwa Nuclear.
Hu kha di do bveledzwa khethekanyo ntswa kha vha Eskom u do kona u sedzana
na mveledziso dza mafulufulu a zwa Nuclear, mveledziso dza tshumelo dza
Inzhiara dza mathakheni na u ri Mihasho i shumanaho na zwa Thodisiso i anane na
vha DME, DST na NECSA. Thimu ine ya do vha i tshi shumana na thandela iyi i do
rangwa phanda nga Thulani Gcabashe u ri hu vhe na tshumisano na vha Bodo ya
Eskom na DPE u vhona u ri mushumo uyu wa ndeme u khou kona u bvela phanda
zwavhudi.
SAA/SAX
Fhungo lihulwane zwa zwino ndi u vhina zwa ndambedzo dzi todeaho na u vhea
murunzini muvhuya tshanduko dzo livhananho na SAA u ri SAA i kone u di imisa
nga yothe siani la zwa masheleni. Zwi do tea u do ita tshandukiso fhano na
fhala u ri tshiimo itshi tshi vhe tshi fushaho. Izwi zwi do amba u leludzwa ha
tshivhumbeo tsha khamphani, u ramba vhanwe vhashumisani ngavho na u thudzela
kule tshumelo dzi si na mbuelo. Zwa zwino nyambedzano na madzangano a vhashumi
dzi khou bvela phanda.
Nanwaha ndi hune Muhasho wa do bvisa South Afican Express (SAX) kha bugu dza
vha Transnet u ri i vhe tshiimiswa tsho di imisaho nga tshothe. Naho vha SAA na
vha tshumelo dza Muyani dza vha Mango dzine mitengo ya hone ya vha fhasi vha
tshi do sedzesa kha tshumiso dza mabudo a re na thodea khulwane siani la
tshumelo, vha SAX vhone vha do nea tshumelo kha ndila dzine dzi sa tou vha na
thahelelo ngauralo.
Safcol
Naho khamphani iyi i tshi tou vha na phesenthe dza 30% fhedzi kha mveledziso
dza matanda o saiwaho, zwa zwino i na vhudifhinduleli hu angaredzwaho kha
phesenthe dza 2.5% kha vhubindudzi siani la ikonomi kha sekhithara iyi, ngeno
yo kona u thola vhashumi vha phesenthe dza 3.5%. Khabinete zwazwino yo tenda
uri zwipida zwo salaho kha Safcol, Komatiland Forests, zwi tea u do
rengiswa.
Transnet
Kha Muvhalela-Gwama wa 2006/07, Bodo ya Vhalanguli (Board of Directors) yo
tendelana u ri hu vhe na ndambedzo siani la vhubindudzi nga Rannda dza Bilioni
dza Fu-rathi ina-khoma thanu (R64,5 bn) lwa minwaha mitanu idaho yothe. Ho do
vha na u senguluswa ha ndambedzo idzi dza minwaha mitanu kha Mugaganya-Gwama wa
2007/08 hune zwino masheleni o no vha Rannda dza Bilioni dza fusumbe malo
(R78bn). Ndambedzo idzi dzo vha dzo livhanywa na u tikedza khathihi na u
tandavhudzwa ha tshumelo nga u gonyisela ntha mveledziso dza Tsimbi na malasha,
u khwiniswa ha zwifhatwa na u khwinifhadza phaiphi dzi bvaho Durban dzi tshi
livha Johannesburg.
Kha tshumisano na Bodo, hu khou dzudzanywa tshifhinga tshine ha do vha na
vhushaka ha tshumisano siani la hune ha do fhatwa hone dzi-Khontheina vhuponi
ha Vhuimangalavha sa izwi zwa zwone hu tshi khou fhatwa Vhuimangalavha ha
Ngqura nahone hu khou do divhadzwa zwinzhi nga ha fhungo ili tshifhingani tshi
daho.
Joint Project Facility
U gonya ha thodea dza zwibveledzwa zwa ndeme u mona na Lifhasi zwi khou sia
hu tshi vha na u kundelwa u fusha thodea dza zwibveledzwa. Hu tshi shumiswa
mbekanyamushumo ya mutatisano siani la ndisedzo dza zwibveledzwa (CSDP) ri khou
di sungusedza u do vhea murunzini muvhuya mveledziso dza Sekhithara dza Mamaga
a la Afrika Tshipembe.
Afha ndi hune ra tea u khwathisedza mveledziso dza tshumiswa dzi sikwaho
fhano hayani â nahone ndila dzone-dzone hu do vha u bveledza vhadzulapo vha
fhano hayani vha re na ndivho na tshenzhemo nga zwa mamaga. Fhedzi-ha, mamaga a
fhano hayani ndi ane a tea u do nea mveledziso dza mashango-davha mutsiko na
khaedu zwi tshi da kha mitengo na u khwatha ha zwibveledzwa. Nyambedzano dzi
khou bvela phanda vhukati ha JPF, Muhasho wa zwa Pfunzo, Muhasho wa zwa
Vhashumi khathihi na zwiimiswa zwi re fhasi ha SETA na SOE u ri hu vhe na u
dzudzanywa ha ngudo, magudedzi na u bveledza Matshudeni vhane vha do khonthedza
ngudo dzavho kha zwiimiswa zwashu zwa SOE musi vha sa athu u livhana na ndingo
dza u vhona u ri vho lugela naa mabudo avho e vha pfumbudzelwa one.
Hu khou itwa thodisiso nga ha u fhatwa ha phaiphi ine ya do endedza lwurofhe
u bva fhala Phalaborwa.
Thandela i vhidzwaho Africa Project i do sengulusa zwitenwa zwihulwane
malugana na khonadzeo dza tshumelo dzine lino la nga kona u netshedza u mona na
dzhango hune SOE u bva fhano Afrika Tshipembe ya do kona u vha thunda na thikho
siani la mveledziso.
Issued by: Department of Public Enterprises
17 May 2007
Source: Department of Public Enterprises (http://www.dpe.gov.za)
