A. Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Tshipitshi tsha Mugaganyagwama wa Lushaka
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2022 we wa ṋetshedzwa nga Minisṱa wa Muhasho wa Gwama Vho Enoch Godongwana ngei Phaḽamenndeni, Cape Town nga Ḽavhuraru, ḽa 23 Luhuhi 2022.
1.2. Mugaganyagwama wo engedza ṅwongo kha vhuḓiimiseli ha muvhuso he ha ḓivhadzwa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha Mulaedza wavho wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka (SoNA) wa ṅwaha wa 2022 we vha u ṋetshedza nga Ḽavhuṋa, ḽa 10 Luhuhi 2022.
1.3. Mugaganyagwama uyu wo sumbedzisa vhuḓiimiseli ha muvhuso kha zwa kushumisele kwavhuḓi kwa masheleni khathihi na zwa u bvela phanḓa na ndangulo yavhuḓi ya ikonomi, hu tshi katelwa na ndivho khulwane ya u ṋetshedza masheleni kha mbekanyamushumo dza ndeme dzine dza ṋea thikhedzo ya zwa matshilisano na ikonomi kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vhane a vha shaya.
1.4. Haya maga ane a ḓo vha na mbuelo khulwane e a ḓivhadzwa kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2022 ndi e a livhiswa kha u bveledza nyimele yavhuḓi ya nyaluwo i katelaho vhathu vhoṱhe khathihi na mveledziso ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.
2. Nḓivhadzo kha nyanḓadzamafhungo nga tshigwada tsha dziminisṱa dza mihasho i elanaho nga murahu ha vhuṱambo ha SoNA
2.1. Dziminisṱa dza Mihasho i Elanaho vha khou fara muṱangano wa nḓivhadzo nga nyanḓadzamafhungo nga murahu ha vhuṱambo ha SoNA u itela u ṱanḓavhudza nga ha Mbekanyamushumo ya Mashumele a muvhuso kha ṅwaha u ḓaho na u ya phanḓa sa zwe zwa bviselwa khagala zwenezwino nga Phresidennde Vho Ramaphosa nga tshifhinga tsha vhuṱambo ha SoNA ha ṅwaha wa 2022 vhune ha kha ḓi tou bva u fariwa zwenezwino.
2.2. Hedzi nḓivhadzo nga nyanḓadzamafhungo ndi dze dza bvisela khagala vhuḓiimiseli ha muvhuso kha zwa u thoma u shumiswa ha zwipikwa zwo livhiswaho kha u khwinifhadza matshilo a vhathu nga u bveledza nyimele dzo teaho kha zwa u sikwa ha mishumo.
3. Maswa nga ha Vhulwadze ha Khoronavairasi (COVID-19)
3.1. Khabinethe yo fhululedza MaAfrika Tshipembe nge vha bvela phanḓa na u ḓiimisela u lwa na vhulwadze ha COVID-19 khathihi na u kaidza uri tshikalo tsha zwiwo zwa u kavhiwa na dzimpfu tshi re fhasi zwazwino tshi songo swika hune tsha xedza vhathu vha vho fhedza nga u sa tsha vha na ṱhogomelo. Afrika Tshipembe ḽo no ṋetshedza phimamushonga dza khaelo dzi linganaho 31 miḽioni, zwe hezwi zwa ita uri hu vhe na vhathu vha vhaaluwa vha linganaho 17 miḽioni vho no haelwaho u swika zwino.
3.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela zwauri COVID-19 a i athu u tou kundwa u swika zwino, nahone sa izwi vhuriha vhu tshi khou sendela, vhathu vha tea u dzulela u vha na ṱhogomelo khathihi na u bvela phanḓa na maga ane a si vhe a zwa mishonga ane a vha u ṱamba kana u sanithaiza zwanḓa misi yoṱhe, u ambara maski une wa thivhedza mulomo na ningo musi u vhukati ha vhathu, u sia tshikhala vhukati hau na vhaṅwe vhathu na u vula mafasiṱere u itela uri hu kone u dzhena muya nga nḓila yo teaho.
3.3. Nga nṱha ha izwi zwoṱhe, muhaelo u kha ḓi vha yone philelo ya khwinesa kha dwadze ḽa COVID-19 khathihi na dziṅwe tshaka dza vairaisi iyi dzine dza nga vha hone sa izwi u tshi fhungudza zwihulwane khombo ya u nga lwala lwo kalulaho, u valelwa vhuongeloni kana lufu.
3.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza nḓivhadzo ya dziṅwe tshanduko kha mbekanyamushumo ya muhaelo ine ya vha hone zwa zwino, dzine dzo livhiswa kha u ita uri khaelo dzi kone u swikelea. U bva nga Ḽavhuraru, ḽa 23 Luhuhi 2022, tshifhinga tsha u lindela vhukati ha u wana phimamushonga ya u thoma na ya vhuvhili tsho fhungudzwa u bva kha maḓuvha a 42 u swika kha a 21.
3.5. Hafhu, vhathu vha vho ḓo kona u shumisa khaelo dza u khwaṱhisedza dzo fhambanaho na khaelo ye vha i shumisa mathomoni kana vha shumisa khaelo yeneyo nthihi u tou bva kha khaelo yavho ya u thoma u vhuya u swikela kha phimamushonga ya khaelo ya u khwaṱhisedza.
3.6. Zwa u vhuyela murahu kha vhutshilo ha nga misi khathihi na u shela mulenzhe nga nḓila yo fhelelaho kha zwa matshilisano na ikonomi, zwi ḓitika tshoṱhe kha tshivhalo tsha vhathu vho haelwaho. Fulo ḽine ḽa kha ḓi tou bva u rwelwa ṱari ḽine ḽa vhidzwa u pfi #KeReady kana “Ndo ḓiimisela” ndi ḽine ḽa khou lingedza u ṱuṱuwedza vhathu vhaswa nga vhunzhi vha miṅwaha ya vhukati ha 18 na 34 uri vha ye vha haelwe.
4. Vhupfumedzani na u fhaṱa lushaka
4.1. Khabinethe yo sasaladza zwiwo zwi vhaisaho zwa khethululo nga lukanda zwine zwa kha ḓi bva u itea kha zwiṅwe zwa zwikolo fhano shangoni zwine a zwi tshimbilelani na mikhwa ya vhuḓifari ine ya vha hone kha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996 ine ya ḓivhea vhukuma ḽifhasini.
4.2. Khabinethe yo ḓivhadza uri zwiito zwa khethululo nga lukanda a zwi nga ḓo konḓelelwa kha tshitshavha tshashu tsha demokirasi tshine tsha kha ḓi vha kha tshifhinga tsha u fhola u bva kha matsivha a muvhuso wa khethululo. Yo ṱuṱuwedza zwikolo zwoṱhe uri zwi lwe na zwiito zwa khethululo nga lukanda nga u zwi bvisela khagala zwenezwo musi zwi tshi thoma u vhonala u itela uri hu kone u lwiwa nazwo nga u ṱavhanya.
4.3. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhabebi na vhadededzi ya uri vha vhee madzangalelo a vhagudi phanḓa u fhira zwiṅwe zwithu zwoṱhe khathihi na u shumisana kha zwa u fhaṱa tshitshavha tshi si na khethululo nga lukanda nahone tshi sa sedzi mbeu.
5. Ho thivhelwa vhufhura ha zwa masheleni ane a khou endedzwa kha ḽa Gauteng
5.1. Khabinethe yo fhululedza tshigwada tsha masia o fhambanaho tsha mazhendedzi a khombetshedzo ya zwa mulayo tshe tsha rangwa phanḓa nga vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe khathihi na vha Yunithi ya Vhusevhi ha zwa Vhugevhenga tshe tsha kona u fara gennge ya vhahumbulelwa vhe vha vha vho ḓiṱama vhukuma fhaḽa Rosettenville, kha ḽa Johannesburg nga Musumbuluwo, wa ḽa 21 Luhuhi 2022. Gennge iyo yo vha i tshi khou humbulelwa uri yo vha yo pulana u ita vhufhura ha zwa masheleni e a vha a tshi khou endedzwa.
5.2 Ho farwa vhahumbulelwa vha linganaho fumi ngeno vhaṅwe vha malo vho tou thuntshwa vha lovha nga murahu ha u thuntshana na mapholisa. Vhahumbulelwa vho wanala vhe na zwigidi na dzigulu zwi siho mulayoni, zwithuthubi khathihi na zwiendedzi zwo tou dzhiiwaho nga khani. Ṱhoḓisiso dza u wanulusa vhubvo ha zwiṱhavhane izwo zwa zwino dzi kati.
5.3 Khabinethe yo tamela mashudu muofisiri wa mapholisa we a huvhala nga tshifhinga tsha u thuntshana uri a fhole nga u ṱavhanya. Yo dovha hafhu ya dovholola khuwelelo yayo kha tshitshavha ya uri tshi bvele phanḓa na u shumisana na vha mazhendedzi a khombetshedzo ya milayo hu tshi itelwa tsireledzo ya zwitshavha zwashu.
6. Vhupfuliwi
6.1. Khabinethe yo tsivhudza vhathu vhoṱhe uri vha khombetshedzo ya milayo khathihi na maṅwe mazhendedzi o teaho vho ṋewa mushumo wa u lavhelesana na mafhungo a zwa vhupfuluwi khathihi na a vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhane vha si vhe na maṅwalo o teaho.
6.2. A hu nga tendelwi zwiito na zwithihi zwine zwa vha zwa u pfuka milayo u fana na mishushedzo, u tshinyadza ndaka na dzikhakhathi. Ri khou ita khuwelelo kha avho vhoṱhe vhane vha vha na mbilahelo dzi pfalaho ya uri vha dzi vhige kha maanḓalanga o teaho u itela uri dzi kone tandululwa nga nḓila ya u fhaṱa.
6.3. U itela u vhona uri mafhungo a zwa vhupfuluwi a khou dzudzanywa nga nḓila yavhuḓi, muvhuso zwenezwino u kha ḓi tou bva u bvisa mvetamveto ya Mbekanyamushumo ya Vhupfuluwi ha zwa Mishumo ya Lushaka hu tshi itelwa uri hu kone u vha na vhupfiwa ha nnyi na nnyi ine mbekanyamaitele yeneyo ya ṋetshedza muhanga na mutheo wa zwa milayo ya u langa tshivhalo tsha vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhane vhatholi vha tea u vha thola kha mabindu avho nga thungo vha tshi khou ḓi dovha hafhu vha tsireledza na pfanelo dza vhapfuluwi avho.
7. Muṱangano wa vhukati ha dzangano ḽa Mbumbano ya Afrika (AU) na ḽa Mbumbano ya Yuropa (EU)
7.1. Phresidennde Vho Ramaphosa vho dzhenela Muṱangano wa vhurathi wa vhukati ha AU na EU we wa farelwa fhaḽa Brussels, kha ḽa Belgium nga ḽa 17 na ḽa 18 Luhuhi 2022, nga murahu ha u rambiwa nga Mudzulatshidulo wa Khomishini ya AU, Muhulisei Vho Moussa Faki Mahamat.
7.2. Phresidennde vho shela mulenzhe kha nyambedzano dza nga ha tshanduko ya kilima, tshanduko kha zwa fulufulu, thekhinoḽodzhi ya didzhithaḽa na zwa vhuendi. Vho dovha hafhu vha ranga phanḓa nyambedzano nga ha sisṱeme dza zwa mutakalo na mveledziso ya mishonga.
7.3. Khabinethe yo ṱanganedza mvelelo dza muṱangano, dze dza ṋea mutheo wa vhushaka ho vusuluswaho nahone ho khwaṱhaho vhukati ha AU na EU.
B. Tsheo dza Khabinethe
1. Mvetamveto ya Pulane ya Zwiko zwa Maḓi ya Lushaka – Nzudzanyo ya Vhuraru (NWRS-3)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa ha NWRS-3 hu tshi itelwa vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Iyi mvetamveto ya pulane yo rangelwa phanḓa nga tsenguluso ya miṅwaha miraru ya NWRS-2 ye ya ṱanganedzwa nga Khabinethe nga ṅwaha wa 2013. Tsenguluso iyi yo sumbedzisa fhethu he ha shumiwa zwavhuḓi khathihi na afho hune ha kha ḓi vha na khaedu.
1.2. Heyi ndi pulane ine ya khou dzinginya zwa ndangulo yo khwaṱhiswaho nahone yo ṱanganelaho ya vhuḓi ha maḓi. I dovha hafhu ya ṋetshedza tshikhala tsha thekhinoḽodzhi ya musalauno nahone yo teaho kha zwa maḓi na vhuthathazwitzhili. I bveledza ṱhoḓea dza fhasisa dzi konḓaho dza u kunakiswa ha maḓi a mashika. Pulane iyi i dovha hafhu ya vha phindulo kha Maga a u Lwa na zwa Tshanduko ya Kilima.
1.3. Maḓi a kha ḓi vha tshiṅwe tsha zwikonisi zwa ndeme zwa mveledziso ya matshilisano na ikonomi kha shango ḽashu nahone a shela mulenzhe zwihulwane kha mbekanyamushumo ya muvhuso ya mbuedzedzo ya ikonomi.
2. Thandelano dza nga ha u Tsireledzwa na u Bveledziswa ha Phambano dza zwa Mvelele dza ṅwaha wa 2005 (CPPDCE)
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa Vhuvhili wa nga murahu ha Tshifhinga tsha Miṅwaha Miraru wa Afrika Tshipembe kha vha Dzangano ḽa zwa Pfunzo, Saintsi na Mvelele ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UNESCO). Heḽi dzangano ndi ḽone ḽine ḽa ita uri hu vhe na u thoma u shumiswa ha CPPDCE ya ṅwaha wa 2005.
2.2. Mashango ane a vha miraḓo a lavhelelwa uri a ṋetshedze mivhigo yao nga murahu ha miṅwaha miṋa. Mivhigo i tea u sumbedza u vusuluswa ha mbekanyamaitele khathihi na maga o dzhiiwaho a zwa u tsireledzwa na u bveledziswa ha u fhambana ha mvelele nga ngomu kha mashango eneo.
2.3. Uyu muvhigo u ḓo vha tshipiḓa tsha Muvhigo wa Ḽifhasi wa UNESCO une wa anḓadzwa nga murahu ha miṅwaha miṅwe na miṅwe miṋa. Afrika Tshipembe ḽo saina thendelano dza CPPDCE nga ṅwaha wa 2006.
3. Muvhigo wa Ṱhoḓisiso dza Khonadzeo dza nga ha Thandela ya Fuḽaha dza Tshihumbudzi tsha Lushaka
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa ṱhoḓisiso dza khonadzeo dze dza itwa ho livhiwa kha zwa u sedza khonadzeo dza u fhaṱwa ha Thandela ya Fuḽaha dza Tshihumbudzi tsha Lushaka ya Afrika Tshipembe.
3.2. Fuḽaha dza tshihumbudzi dzi imiswa nga mashango sa nḓila ya ṱhalusavhuṋe na u ḓihudza. Musi tsho no fhaṱiwa, tshi ḓo vha tshiga tsha lushaka afho hune tsha vha hone, tsha dovha hafhu tsha vha fhethu ha u kunga vhaendelamashango hune ha ḓo shuma sa fhethu ha u ṱana zwine shango ḽashu ḽa vha zwone.
3.3. Thandela iyi i ḓo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Mitambo, Vhutsila na Mvelele sa tshipiḓa tsha mushumo wawo wa u ṱuṱuwedza zwa u fhaṱa lushaka na u bveledza vhuthihi.
4. Vhuendedzi ha Fulaimatshini ha Afrika Tshipembe (SAA)
4.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha uri ho no vha na iṅwe mvelaphanḓa yo no itwaho kha zwa u rengiswa ha mikovhe i linganaho 51% ya khamphani ya SAA i tshi ya kha vha Takatso Consortium, vhane vha vha vhone Vhashumisani vha Ndeme kha zwa Ndinganyelo vha SAA. Avha ndi vhane vho vhumbwa nga zwigwada zwi ngaho Harieth General Partners, vhane vha vha vhone vhabindudzi vhahulwane kha zwa themamveledziso dza Afrika na vhukavhamabufho khathihi na feme ya zwa ndangulo ya khamphani dza zwa vhufhufhi vhane vha vha Global Airways.
4.2. Maitele a Thengiso na Thengo zwa zwino o no khunyeledzwa nahone a dovha a sainelwa nga vha Muhasho wa Mabindu a Muvhuso na vha Takatso Consortium. Tshiteṅwa tshi tevhelaho ndi tshine tsha katela zwa u ṱanganedzwa ha thengiso iyi nga zwiimiswa zwo fhambanaho zwa milayo. Vhadzulapo vha ḓo ḓivhadzwa nga ha zwiswa zwine zwa khou itea kha fhungo ḽeneḽi.
C. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhuthu
1.1. Afrika Tshipembe ḽi pembelela Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhuthu nga Musumbuluwo, wa ḽa 21 Ṱhafamuhwe 2022 nga fhasi ha thero ine ya ri: “Ṅwaha wa vhuthihi ha lushaka na mvusuludzo: u ṱuṱuwedza na u tsireledza pfanelo dzashu dza zwa vhuthu”.
1.2. Khabinethe yo ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe ya uri vha shumise Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhuthu kha u ṱuṱuwedza vhuthihi ho fhelelaho, u fhaṱa lushaka khathihi na ṱhalusavhuṋe ya lushaka i fanaho kha vhathu vhoṱhe.
1.3. Ndi vhuḓifhinduleli hashu sa lushaka ha u vhona uri ri khou fhelisa zwiito zwa tshiṱalula, khethululo nga lukanda, vengo ḽa vhabvannḓa khathihi na zwiito zwoṱhe zwa u sa konḓelelana. Nga u fhambana hashu u ya nga mvelele, ri nga kona u khwaṱhisa vhuthihi hashu khathihi na u fhaṱa tshitshavha tsho faranaho.
2. Imbizo ya Phresidennde
2.1. Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo fara Imbizo ya Phresidennde fhaḽa vunḓuni ḽa North West nga Mugivhela, wa ḽa 12 Ṱhafamuhwe 2022. Vhuṱambo vhu ḓo ṋea Phresidennde tshikhala tsha u davhidzana na zwitshavha khathihi na u ṱola mbekanyamushumo dza nḓisedzo ya tshumelo kha vhuimo ha fhethu hapo.
D. Milaedza
1. Maipfi a ndiliso
Khabinethe yo rumela maipfi a ndiliso kha vha muṱa na khonani dza:
- Mufumakadzi Vho Nomakula “Kuli” Roberts (49), ramafhungo a ḓivheaho a dovha a vha ḽizhakanḓila kha mvelele yapo ya muzika wa pop we a shuma sa muhashi wa theḽevisheni na radio. Vho dovha hafhu vha vha muṅwali wa atikili dza kha magazini na gurannḓa.
- Vho Ebrahim Patel (70), vhe vha vha phresidennde ya u thoma ya Mbumbano ya Ragibii ya Afrika Tshipembe. Sa vhone ngweṋa ye ya ranga phanḓa zwa u fheliswa ha khethululo nga lukanda kha mutambo wa ragibii, vho dovha hafhu vha shuma na kha Bodo ya Ragibii ya Dzitshaka (ine zwa zwino ya ḓivhiwa sa Ragibii ya Ḽifhasi).
- Vho Nkosi Ngangomhlaba Matanzima (79), vhe vha vha vhe muraḓomutumbuli wa Nnḓu ya Vharangaphanḓa vha Sialala ya fhaḽa Kapa Vhubvaḓuvha nahone vha dovha vha shuma sa mudzulatshidulo wayo lwa miṅwaha minzhi.
- Vho Rikhado Muziwendlovu Makhado, vhe vha vha vha tshi ḓivhea sa Riky Rick (34), vho vha vhe muimbi wa muzika wa rap, muṅwali wa dzinyimbo, muimbi, musiki wa muzika, mutambi wa matambwa a theḽevisheni na mubveledzi wa fesheni. Maḓinga muhulwanesa a nyimbo dzawe dza hip-hop ndi ane a katela nyimbo dzi ngaho Amantombazane, Boss Zonke, Sidlukotini na Ungazincishi.
Mbudziso:
Ms Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe
Luṱingothendeleki: 083 501 0139
