1. Phethagatšo ya Mananeo a Bohlokwa a Mmušo
1.1. Kabinete e amogela Polelo ya Maemo a Setšhaba (SoNA) ya Mopresidente Jacob Zuma ka fase ga morero wa "Phetošo ya Motheo ya Ekonomi ya Setšhaba”. E be e le mo nakong ya seripagareng sa Pušo ya Bohlano ge 2017 e be e begwa bjalo ka Ngwaga wa Oliver Reginald Tambo le ngwaga wa go maatlafatša go ba setšhaba se tee .
Mopresidente Jacob Zuma o hlagišitše kgatelopele yeo re e dirago ka nepo ya go fihlelela nepo ya rena ya Setšhaba sa Temokrasi sa Bosetšhaba le ditiro tše bohlokwa tše di nyakegago gore re batamele kgauswi le ka lebelo go setšhaba seo se kopanego, sa go hloka semorafe, sa go se kgetholle go ya ka bong, sa temokrasi le seo se atlegilego.
Mopresidente o boletše ka ga go tsenywa tirišong ga lenaneo la Mmušo gomme a tsebagatša maano ao a kwagalago ao a diragatšwago ka nepo ya go tsenya tirišong Leanotlhabollo la Bosetšhaba (NDP) ka ntle le mathata, leo le thekgilego Tlhako ya Leano la Lebaka la Magareng (MTSF) la 2014-2019. SoNA 2017 e tloga e laeditše ka fao go kwagalago gore maitapišo ao a kopantšwego ao a dirwago ke mmušo, ke dikgwebo le bašomi go tsenya tirišong ga Leano la Dintlha tše Senyane a thoma go ba le seabe.
Kabinete e bušeletša boipiletšo bja Mopresidente bja go maatlafatša masolo ao a ikemišeditšego go phethagatša phetošo ya motheo ya ekonomi ya setšhaba le masolo a go akgofiša phethagatšo ye.
Ditona tša Seboka di gare ka go swara dikopano le bagaši ba ditaba ka morago ga ge polelo ya SoNA e filwe ka nepo ya go hlatholla Lenaneotiro la Mmušo (PoA) la 2017/18. Polelo ya Ditekanyetšo ya 2017/18 e tla hlaloša gape le ka kabo ya methopo go mananeo a mmušo ao a fapafapanego go tšwela pele go ya ka fao go laeditšwego ke Mopresidente.
1.2. Dipoelo tša Khonferentshe ya Re beeletša ka Meepong ya Afrika ye e bego e swerwe ka Motsekapa di laetša monyetla wo naga e nago le ona ka bokgoning ka mafapheng a meepo le ka makaleng a go amana le yona.
Lefapha la meepo le tšwela pele go ba motheo wa ekonomi ya Afrika Borwa gomme lona le na le seabe sa 8% ka go Palomoka ya Letseno la Naga (GDP), gomme lona le thwetše batho bao ba ka bago ba 460 000 ebile le hwetša letseno ka neelanong le dinaga tša ka ntle. Afrika Borwa e tšwela pele go ba naga ya tšweletšo le ya putseletšo go babeeletši ba ka meepong gomme tekano ye e akanywago ya $2.5 go fihla go dithrilione tše tharo ya diminerale tše di sego tša enetši tšeo di sa lego fao di sego tša hlwa di epša. Diphetošo go Molao wa Tlhabollo ya Methopo ya Diminerale le Phetroliamo tšeo di dirilwego ka Phupu 2017 le go tsenya Tšhatha ya Meepo ye e bušeleditšwego ka gare ga kuranta ya mmušo ka Hlakola 2017 go tsenya letsogo ka go hlameng ga seemo seo se kgontšhago sa bolaodi seo se hlohleletšago peeletšo, kgwebišano le tlhabollo ya dikgwebo ka mokgwa wo o lekalekanego le wo o nago le maikarabelo setšhabeng.
1.3. Kopano ye e thekgilwe ke Invest Africa e lego sefala sa baetapele ba dikgwebo, sa babeeletši le bahlomi ba dikgwebo go hwetša tsebo le go ba le tshedimošo le dibaka go tšwa ka Afrika.
1.4. Kabinete e amogela Tumelelano ya Tefo ye e fihleletšwego gareng ga intasteri ya boagi le Mmušo, ye gape e tsebjago bjalo ka Lenaneo la Kagoleswa la Boithaopo (VRP).
Tumelelano ye e bea dinepo tša maemo a dikhamphani ka nepo ya phetošo, e ka ba ka go rekiša palo ya fasefase ya 40% ya dišere go maAfrika Borwa a bathobaso goba ka go dirišana le dikhamphani tše nnyane tše di lego tša bathobaso, go thuša go oketša tšweletšo ya 25% ya tšweletšo ya khamphani ye e ngwadišitšwego lenaneong, mo lebakeng la mengwaga ye šupa.
Ye ke tumelelano ye bohlokwa kudu ya ka lefapheng le mabapi le phetošo ye e fihleletšwego le mmušo go fihla mo lebakeng le gomme e ka thuša go phethagatša nepo ya Mmušo ya phetošo ya motheo ya ekonomi ya setšhaba. Gape ke mokgwa wo o ka hlangwago wa go fetoša mafapha ka a mangwe.
Kabinete e lebogiša bao ba saenetšego tumelleano ye gomme e kgopela dikhamphani ka moka tša boagi ka mo lefapheng le bao mo lebakeng le e sego karolo ya tumelelano ye, go latela maitekelo a gomme ba tsenele selekane seo se hlangwago, ka go dira boikgafo bjo bo swanago le bjo ka nepo ya go thekga phetošo ya lefapha le.
1.5. Kabinete e reta badirišani ka moka ba setšhaba ka go Lekgotla la Bosetšhaba la Tlhabollo ya Ekonomi le Bašomi (Nedlac) ka ga tumelelano ye e sego ya ka ya bonwa ka ga go tsebagatšwa ga Moputso wa Fasefase wo o Swanago wa Bosetšhaba (NMW) wa R20 ka iri wo o tlago thoma go dirišwa e sego ka morago ga Mopitlo 2018.
Tumelelano ka ga NMW le magato a mangwe a go maatlafatša seemo sa go se tekateke sa lefapha la bašomi le ditherišano ka ga meputso ke kgato ye bohlokwa ka nepo ya go hloma setšhaba seo se lekanago kudu, sa go ba le toka le seo se atlegilego ka ge go ukangwe ka go NDP.
NMW, e lego moputso wa fase fase wo e lego gore ga go mošomi yo mongwe yo a swanetšego go lefša tšhelete ya ka fase ga ona, o tla kaonafatša kudu maphelo a dimilione tša bašomi bao ba lefšago meputso ya fasefasele go thoma go rarolla bothata bja go se lekalekane ga meputso.
Moputso wo o beilwe maemo a mathomong ao a tlago dira phapano ya makgonthe ka maphelong a maAfrika Borwa ao a tlwaelegilego mola ka go le lengwe o fokotša diabe tše di sego tša loka tša tlhokego ya mešomo. Dikgwebo tšeo di sa kgonego go lefa NMW di swanetše go dira dikgopelo tša lebakanyana tša go se akaretšwe mo moputsong wo, mola e le gore go tšewa magato a go thuša mafapha ao a lego kotsing a ekonomi.
1.6. Bothata bja tlhokego ya mešomo bo tšwela pele go ba selo seo mmušo o se beilego pele gomme mananeo ka moka le ditsenogare di lebišetšwe go go fetoša seemo se, kudukudu ka mo seemong se se boima sa ekonomi. Kabinete e amogela go hlatloga ga mešomo ka ekonoming ka kotareng ya bone ya 2016 fao e lego gore mešomo ye 235 000 e ile ya hlongwa, go ya ka Dinyakišišo tša Kotara tša Lefapha la Bašomi. Tlhatlogo ye e hlohleleditšwe kudu ke go thwala ga batho ka lefapheng la ditirelo ka mo nageng, gwa latela lefapha la dinamelwa le la botšweletši.
Kgolo ya palo ya mešomo ka kotara e feleleditše ka phokotšego ye nnyane ka dipalopalong tša tlhokego ya mešomo go fihla go 26.5%.
1.7. Kabinete e leboga batswadi ka moka, barutiši, bafahloši le balaodi ka ga go thoma ga ngwaga wa dithuto wa 2017 ka katlego. Thuto ke ye nngwe ya dilo tše bohlokwa tšeo re di beilego pele le tše bohlokwa go fihlelela Nepo ya 2030 ya NDP.
1.8. Kabinete e reta boikgafo bjo bo dirilwego ke Baithuti ba Marematlou ba 2016 ge re dutše re keteka koketšego ya palo ya bao ba atlegilego dithutong tša bona go tloga go 70.7% ka 2015 go fihla go 72.5% ka 2016. Kabinete e lakaletša baithuti ka moka mahlatse le mahlogonolo ebile e letetše gore go be le go kaonafala go tšwela pele ka palo ya bao ba atlegilego go baithuti ba Marematlou ba 2017.
Kabinete e reta gape baithuti bao ba tlogo ngwala meleko ya bona ya tlaleletšo ya marematlou gareng ga la 11 Dibokwane 2017 le la 18 Hlakola 2017 ka ga kgotlelelo ye ba nago le yona.
1.9. Bjalo ka karolo ya maitapišo a mmušo a go hlohleletša setšhaba go šireletša ditokelo tša gore bana ba hwetše thuto, Kgoro ya Peakanyo, Tekodišišo le Tshekatsheko ya Phethagatšo ya Mešomo e tla bitša Kopano ya Re Boela Morago Sekolong ya NDP ka la 25 Dibokwane 2017 ka diprofenseng ka moka. Thuto ke motheo wa mananeo a mmušo ka moka gomme Maloko a Khuduthamaga ka moka a tlo kgatha tema. Maloko a setšhaba a laletšwa go ba le maloko a Kabinete, le Maloko a Palamente, Ditonakgolo le baetapele ba mebušoselegae ge ba etela dikolo, dihlongwa tša thuto ya godingwana le mafelo a mangwe a thuto.
1.10. Go ya ka ditaelo tša Lengwalo la Tokologo tšeo di bolelago gore “thuto ya godingwana le tlhahlo ya sethekniki di tla bulelwa bohle ka go diriša diputseletšo tša mmušo le dithušo tša ditšhelete tša thuto tšeo di abjago go lebeletšwe bokgoni”, Mmušo ka go diriša Setlamo sa Bosetšhaba sa Thušo ya Baithuti ka Ditšhelete tša Thuto (NSFAS) se thuša baithuti ba baswa bao ba fetago ba 20 000 ka ditšhelete ka diyunibesithing tše 23. Se ke tlaleletšo go baithuti bao ba šetšego ba thušwa ka ditšhelete tše ba 107 000 ka diyunibesithing tše 25 le baithuti bao ba šetšego ba thušwago ba 737 747 ba ka dikholetšheng tše 35 tša Thuto le Tlhahlo ya Sethekniki le ya Diatla (TVET).
1.11. Mmušo wa rena o tšwela pele go utolla mekgwa ye e fapafapanego ya go hwetša ditharollo tša go ya go ile tša go thuša baithuti ka ditšhelete le tša go bulela bahloki le ba maemo a magareng dibaka tša gore ba tsenele dithuto le tlhahlo tša ka morago ga ge ba phethile dithuto tša sekolo. Lenaneo la Thušo ya Ditšhelete go Baithuti la Ikusasa (ISFAP) ke selekane sa boithomelo gareng ga lefapha la mmušo le la phraebete leo le etilwego pele ke Kgoro ya Thuto le Tlhahlo tša Godingwana (DHET) leo le thušago “ba maemo a magareng bao ba phaetšwego thoko”.
Protšeke ye e sa lekwa ka diyunibesithing tše tshela le ka kholetšheng e tee ya TVET gomme yona e tlo thuša dithuto tša baithuti bao ba ka bago ba 1 500 bao ba ithutago ka dikgrateng tša kakaretšo tša semmušo, gammogo le ka mangwalong a dithuto a šupa le ka lengwalong la thuto ya bašomi ba diatla ba tsebo go fihla ba fetša dithuto tša bona. Gape ba tla hwetša thekgo ya thuto, thekgo ya leago, tlhahlo ka ga mabokgoni a tša bophelo, tataišo le thekgo ya kalafo fao go nyakegago. Tšhelete ye e fetago R200 milione e tla nyakega go kgontšha protšeke ye e lekwago gore e atlege gomme yona e tla kgopelwa go lefapha la phraebete fela.
1.12. Phadišano ya bobedi ya Mabokgoni a Lefaseng ya ka Afrika Borwa yeo mongage wa yona e elego DHET ka Inkosi Albert Luthuli International Convention Centre ka Durban ye e tlago swarwa go thoma ka la 13 go fihla ka la 17 Dibokwane 2017, e keteka talente ya bafsa ba bašomi ba diatla bao ba nago le tsebo le boradithekniki ka nageng. Gape e šoma bjalo ka lenaneo la tlhohleletšo go lemoša ka ga bohlokwa bja lefapha la bašomi ba diatla bao ba nago le tsebo ka ekonoming ya naga. Bathopasefoka ba tšwela pele go emela Afrika Borwa ka Phadišanong ya Boditšhabatšhaba ya Bokgoni bja Lefase ka Abu Dhabi ka United Arab Emirates ka Diphalane 2017.
1.13. Ketelo ye e sego ya tsebagatšwa ya Mopresidente Jacob Zuma ka Setešeng sa Maphodisa sa Nyanga ka Motsekapa e ile ya sepelelana le go lokollwa ga Dinyakišišo tša Batšwasehlabelo ba Bosenyi tša 2015/16 ka Kgoro ya Tirelo ya Dipalopalo ya Afrika Borwa (Stats SA). Ketelo ye e atlegile ye, bjalo ka karolo ya lenaneo la Mopresidente la Tlhokomedišišo la Siyahlola, e anegetšwe thwii ka ga mošomo wo o dirwago go lwantšha bosenyi ka lefelong leo. Mafapha a Toka, a thibelo ya Bosenyi le a Seboka sa Polokego (JCPS) a gare a rarolla mathata ao Seteše se sa Maphodisa se lebanego le ona.
1.14. Dinyakišišo ka ga Batšwasehlabelo ba Bosenyi di bohlokwa ka ge di hlahla mmušo go hlama melawana ya mabapi le go lwantšha bosenyi. Se se sepelelana le dilo tšeo mmušo o di beilego pele tša gore Batho Ka Moka ka Afrika Borwa ba Bolokegile Ebile ba Ikwa ba Bolokegile. Dipoelo tša tšona di thuša go hlahla gore go dirwe mošomo o mongwe go tšwela pele wo o swanetšego go dirwa, go nyalantšha ditaba tše botse ka ga diphihlelelo tša mengwaga ye mehlano ye e fetilego, ka go diriša dikgopolo le maitemogelo a badudi.
2. Dipheto tša kabinete
2.1. Go tsenywa tirišong ga Tshekatsheko ya Go šoma Gabotse ga Pušo ya tša Tikologo ka Lefapheng la Meepo, go akareditše leano la bolaodi ka ga phetolo le kaonafatšo leo le hlamilwego ke Kgoro ya Merero ya Tikologo.
Molao wa Bosetšhaba wa Taolo ya Tikologo, wa 1998 o hlaloša mokgwa wa Taolo ya tikologo wo o swanetše go tsenywa ka mafapheng ka moka, go akaretšwa le ka lefapheng la meepo. Maikemišetšo ke go netefatša gore diabe tša mešomo ya meepo go tikologo di a fokotšwa le go laolwa ka katlego. Tshekatsheko ye e hlahlobile go ba maleba le go šoma gabotse ga melao le go tsenywa tirišong ga yona go fihlelela maikemišetšo a.
Kabinete e thekga ‘Tshepedišo e Tee ya Tikologo’ ka ge e šišintšwe ka go Leanokaonafatšo ka thomelo ya go hlokomedišiša magato a tlaleletšo a go tsenya tirišong a go swana le go tsepanya go tšwela pele ga Melao ye Itšego ya Taolo ya Tikologo. Kabinete e thekga gape dipoledišano ka ga go tswalelwa ga meepo go netefatša gore go ba le tšhireletšo ya tikologo le go fokotša kotsi go ekonomi ya setšhaba metseng ya kgauswi.
2.2. Pego ya Ngwaga ka Ngwaga ya 2015/16 ka ga Diputseletšo tša Motšhelo tša Dinyakišišo le Tlhabollo (R&D) yeo e romelwago ka Palamenteng, e laetša ka fao lenaneo la Diputseletšo tša Motšhelo la R&D le tšwetšago pele peeletšo ya R&D ye e hlatlogilego ka lefapha la phraebete. Se se a nyakega go oketša bokgoni bja ekonomi gore e thuše tlhomo ya mešomo, gammogo le go oketša go phatlalatšwa go go kaone ka go fetiša tsebo le tlhabollo ya bokgoni.
Go thoma ka Hlakola 2015 go fihla ka Dibokwane 2016, Kgoro ya Mahlale le Theknolotši e hweditše dikgopelo tše 189 tša mabapi le putseletšo ya motšhelo wa R&D go tšwa go dikhamphani tše 147. Se se ile sa oketša palomoka ya dikhamphani tšeo di kgathago tema ka lenaneong la diputseletšo tša metšhelo go tloga mola le hlongwago ka Dibatsela 2006, go fihla go tše 962. Mo lebakeng le Kgoro ya Bosetšhaba ya Ditšhelete e akanya gore tšhelete ye e fetago R6 pilione ya letseno la motšhelo e ile ya se hwetšwe ka lebaka la lenaneo la putseletšo ya metšhelo ya R&D. Ka lona lebaka leo lenaneo le la putseletšo le thekgile tekano ya R36.1 pilione ka ditshenyegelo tša R&D.
Go dikhamphani tše 962, 47% ke Dikgwebopotlana le Dikgwebo tša Magareng, 12% ke dikgwebo tše kgolo (tša letseno la R41 milione go fihla go R100 milione); 32% ke dikgwebo tše kgolo kudu (tša letseno la R100 milione le go feta); gomme 8% ga se ya tsebagatša bogolo bja letseno la tšona.
2.3. Kabinete e dumeletše go tsebagatšwa ga tshepedišo ya go kgokaganya ditekanyetšo tša mmušo tša mešomo ya R&D.
NDP e lemoga gore R&D le boitlhamelo di na le tema ye bohlokwa yeo di ka e kgathago ka go kaonafatšeng ga bokgoni bja ekonomi ya Afrika Borwa le go thekga tlhabollo ya ekonomi ya setšhaba le go hloma mešomo.
Mananeokgoparara a bohlokwa a tša mahlale a bosetšhaba a Afrika Borwa ga a sa šomišwa ebile a swanetše go kaonafatšwa ka tšhoganetšo ka tša theknolotši le go a dira gore a be a sebjalebjale ka nepo ya go aba ditirelo bokaone. Mananeokgoparara ao ke a magolo ebile a a tura, gomme a tla nyaka gore go be le peeletšo ye e kgokagantšwego go ralala le dikgoro.
Kgokaganyo ya ditekanyetšo ye e šišintšwego e tla tsenywa tirišong mo lebakeng la magareng la 2016/17 le la 2019/20.
2.4. Kabinete e sedimošitšwe ka ga kgatelopele ye e dirilwego ka go Arei ya Sekwerekhilometara (SKA) le ka go diprotšeke tša MeerKAT, ka ga go hlongwa ga Lefelotekodišišo leo le Kopantšwego la Tekolonaledi la Afrika Borwa leo go rulagantšwego gore le tla hlongwa, le go ba monggae wa Theleskoupu ya Arei ya Ephoke ya Haeterotšene ya Go dira Ayone Leswa (HERA) ka lefelong la SKA.
SKA le MeerKAT di bopa ye nngwe ya Diprotšeke tše 18 tša Mananeokgoparara a Togamaano tša Khomišene ya Mopresidente ya Kgokaganyo ya Mananeokgoparara. Diprotšeke tše tše kgolo tša mananeokgoparara di tsenya letsogo ka go NDP ka bokgoni bja tšona bja go tšwetša pele tlhabollo ya ekonomi, go bula dibaka tša ka ekonoming le go tšwetša pele tlhomo ya mešomo.
Go dirwa kgatelopele ye kaone ka go beakanyeng ga SKA-1 ka Afrika Borwa go akaretšwa go hwetša naga le ditherišano ka ga kwano ya boditšhabatšhaba le ka ga tshepedišo ya ditheko. Mo mengwageng ya lona ye 10 Lenaneotlhabollo la Letlotlo la Batho la Afrika Borwa mabapi le SKA le abile dipasari tše di fetago tše 800, gomme thekgo ye kgolo e filwe dikolo ka Carnarvon.
Seswantšho sa mathomo sa “seetša sa mathomo” sa MeerKAT sa radio ya leratadima seo se tšweleditšwego fela ka manakana a 16 se laetša dikalaksi tša radio tša go feta tše 13003 kgole tikologong ya lefase ka bophara, se laetša gore ke theleskoupu ye kaone ya radio ka Hemisfereng ya ka Borwa gomme e swanetše go ba e le theleskoupu ye kaonekaone lefaseng ya mohuta wa yona, ge e šetše e phethilwe. Palomoka ka botlalo ya manakana a 64 a tla hlongwa gomme a šoma ka Hlakola 2018, gomme yona e agwa e na le diteng tša ka nageng tša 75% go realo e le go lokišetša intasteri ya ka nageng gore e kgathe tema ka fao go tseneletšego.
HERA ke boitekelo bja tša mahlale ka botlalo bja go tšwetša pele kwešišo ya tlholego ya dinaledi ya mathomong gomme se thušwa ka mašeleng ka botlalo ke Setheo sa tša Mahlale sa Bosetšhaba sa United States ka tirišano le Yunibesithi ya Cambridge.
Kgopolo ya lefelotekodišišo le tee la radio ya tekolonaledi, yeo e tlago tsebja bjalo ka Lefelotekodišišo la Radio ya Tekolonaledi la Afrika Borwa le tla kopanya diprotšeke tše di fapafapanego le mešomo ya lefapha la radio ya tekolonaledi la Afrika Borwa. Go na le dikholego tše di fapafapanego tšeo di tlago dirwa ka Lefelo le tee le leswa la Bosetšhaba ka fase ga Setheo sa Dinyakišišo sa Bosetšhaba.
2.5. Sengwalwa sa Bosetšhaba sa Melaokakanywa ka ga Melaotshepetšo ya Taolo ya Difofane tša Setšhaba, seo se tšwetšago pele le go maatlafatša polokego ya taolo ya difofane tša setšhaba, polokego le go obamela melawana ya tikologo, se dumeletšwe. Gape se tšwetša pele kgahlego ya bosetšhaba ya Afrika Borwa ebile se nolofatša katološo ya kgwebišano le boeti. Gape se tšwela pele go tšwetša pele tlhabollo ya intasteri ya taolo ya difofane ye e šomago gabotse le ye e nago le tšweletšo, ye e kgonago go phadišana bobedi ka nageng le maemong a boditšhabatšhaba.
2.6. Kabinete e dumeletše gape Leanotlhabollo la Bosetšhaba la Maemafofane leo le thomišitšwego ke Sengwalwa sa Bosetšhaba sa Melaokakanywa ka ga Melaothepetšo ya Taolo ya Difofane tša Setšhaba go rarolla dikgoba gareng ga netweke ya bjale ya maemafofane le seemo sa ka moso seo se nyakegago.
Le tla hlahla le go thekga bobedi peakanyo ya netweke le tlhabollo ya maemafofane ka bowona ao a kopantšwego ka gare ga maemo a tšona a sekgoba le dinamelwa ka bophara, ka go dirišana le bakgathatema ba bohlokwa ba maemafofane.
Lenaneokgoparara la maemafofane ke karolo ye bohlokwa ya lenaneo la dinamelwa la ka Afrika Borwa ebile le tsenya letsogo ka go tlhabollo ya ekonomi ya setšhaba ka go sepediša boeti le kgwebišano ya ka nageng le ya boditšhabatšhaba.
2.7. Sethalwa sa Molaotshepetšo wa Kakaretšo wa Dinamelwa tša Lewatleng wa 2016, se dumeletšwe, gore setšhaba se fe ditshwaotshwao ka ga sona.
Se se fa tlhako ya bosetšhaba ya go hlahla pušo ye e kopantšwego, kgolo, tlhabollo le phetošo ya lekala la intasteri ya lewatleng, ka nepo ya go bula bokgoni ka botlalo bja lekala la intasteri ya lewatleng le go maatlafatša seabe sa yona go maikemišetšo a go hlabollo ekonomi ya setšhaba ya naga, mola ka go le lengwe e tsenya letsogo go kgwebišano ya boditšhabatšhaba.
Se se sepelelana le dilo tšeo di tlago pele tša Mmušo tša go amana le Operation Phakisa ka ga go godiša Ekonomi ya Lewatleng le dinepo ka kakaretšo go tšwa ka go NDP la 2030 le Leano la Mananeokgoparara la Bosetšhaba ka nepo ya go tšwetša pele kgolo ya ekonomi le go thuša ka go tlhomo ya mešomo.
3. Melaokakanywa
3.1. Go romela ga Sethalwa sa Molaokakanywa wa Peakanyo ya Sekgoba sa Lewatleng sa 2016 Palamenteng. Molaokakanywa wo o fa tlhako ya semolao yeo e tšwetšago pele kgolo ya ekonomi; ebile e sepedišwa ke go kgokaganya peakanyo go ralala le mafapha a mantši.
E tla tšwetša pele pušo ye kaone ya mawatle ka go netefatša gore mafapha ka moka a kgatha tema ka go taolommogo le peakanyo ka sekgobeng sa mawatle. Gape e tla sepediša: tharollo ya dithulano (gareng ga bašomiši ba sekgoba le ba taolo); go maatlafatša tshedimošo; tsebo le Taolo ka sekgobeng sa lewatle sa Afrika Borwa.
Molaokakanywa wo o tla šoma go fihlelela tlhabollo ya go ya go ile, sebakeng fela sa pabalelo goba tšhireletšo ya tikologo, ka nepo ya go tsenya letsogo go maikemišetšo a leago le a ekonomi ka kakaretšo. Gape ke lesolo le bohlokwa la Operation Phakisa (la Ekononi ya Lewatle) ya mathomo go bulela bokgoni bja ekonomi.
3.2. Go romela ga Molaokakanywaphetošwa wa Melawana ya Ditšweletšwa tša Temo Palamenteng. Molaokakanywa wo o fetoša Molao wa Melawana ya Ditšweletšwa tša Temo wa 1990 (Molao wa Nomoro ya 119 wa 1990).
Molaokakanywa wo o ikemišeditše go maatlafatša tlhako ya taolo ya tšweletšo ya temo, maphelo le polokego dijong ya ditšweletšwa tše itšego tša temo. Tlhako yeo ya taolo e tšwetša pele polokego dijong ebile e hlama tikologo ye e kgontšhago ya tšweletšo ye e oketšegilego le ya go ya go ile. Se se tla hloma ditiro tše kaone tša kgwebišano le tšhireletšo ya tšhomišo.
3.3. Go phatlalatšwa ga Sethalwa sa Molaokakanywa wa Mananeo a Ngwadišo ya Mangwalo a Beng ba Madulo a Elektroniki sa 2016, gore se swayeswaywe ke setšhaba.
Molaokakanywa wo o nolofatša tlhabollo, tlhomo le go hlokomela lenaneo la ngwadišo ya mangwalo a beng ba madulo a elektroniki leo le tlago tšwetša hlagišo, gareng ga tše dingwe, gore go be le ngwadišo ye e šomago gabotse ya mangwalo a mantši a beng ba madulo ka lebaka la magato a mmušo wa rena a peakanyoleswa ya naga, go be le kaonafatšo ya dinako tša go phethagatša ya go fa badirelwa mangwalo ao a ngwadišitšwego le dingwalwa; go fa phihlelelo ya naga ka bophara ditirelo tša ngwadišo ya mangwalo a beng ba madulo; go matlafatša nepagalo ya tlhahlobo le ngwadišo; gore setšhaba se hwetše tshedimošo; le ditlabelo tša tšhireletšo go akaretšwa go se kwalakwatše tshedimošo ya bofihla ya motho wo a ngwadišago.
Se gape se thekga boipiletšo bja NDP bja gore magato a a swanetše go tsenywa tirišong ka dikgorong tša mmušo ka moka le ka mafapheng ao a laolago gabotse tshedimošo le theknolotši go netefatša gore Afrika Borwa ga e fetoge motšwasehlabelo wa ‘tsenyotirišong ya tša titšithale’.
4. Merero ka seemong sa bjale
4.1. Kabinete e ba le Mopresidente Jacob Zuma ge a lebiša mahloko go ba malapa le go bagwera ba balwetši bao ba fokolago monaganong bao ba hlokofetšego ka Gauteng. Mmušo, le setšhaba ka bophara, o na le maikarabelo a go šireletša le go hlokomela bao ba lego kotsing. Kabinete e reta Tona ya Maphelo, Ngaka Aaron Motsoaledi ge a thwetše Maditsela wa tša Maphelo go nyakišiša diphošo ka moka tšeo di dirilwego ke dihlongwa tša maphelo le bašomedi ba tša maphelo. Godimo ga fao, kgato ye e tšewago ke Tonakgolo ya Gauteng, David Makhura, go lebeletšwe pego ya Maditsela wa tša Maphelo, e a amogelwa. Kabinete e tšwela pele go ipiletša go Tonakgolo Makhura go netefatša gore kgato ya maleba ya kgalemo e a tšewa kgahlanong le batho ka moka bao ba ka bego ba se ba itshwara ka maleba goba ka go hloka šedi.
4.2. Kabinete e tshwentšwe ke maitshwaro ao a bego a se molaong ao a bontšhitšwego ka Pulong ya Palamente ao a sego a tshela fela ditokelo tša ba bangwe ka Palamenteng, eupša a tshetše ditokelo tša maAfrika Borwa ka moka. Palamente ke ye nngwe ya dihlongwa tša temokrasi tša Afrika Borwa, yeo e hlomilwego ke Molaotheo, go phethagatša Molao wa Ditokelo le go hlokomela batho ba Afrika Borwa – bao ka moka ga bona ba re filego maikarabelo a go iša bophelong bjo bokaone. Maloko a Palamente, bjalo ka baemedi ba batho a swanetše go bea dikgahlego tša maAfrika Borwa ka moka pele le go tiišetša leswa tema ye e kgathwago ke sehlongwa se se bohlokwa.
4.3. Kabinete e sedimošitšwe ka ga Ledimo le Maatla la Dineo, leo Afrika Borwa e tlogo itemogela madimo a maatla le dupula tše kgolo go thoma lehono, ka Labone, la 16 Dibokwane 2017 go fihla mafelelong a beke ka Lamorena la 19 Dibokwane 2017. Ledimo le Matla le le tla ama Mpumalanga, le dikarolo tše kgolo tša leboa la Kwa Zulu Natal le Limpopo. Se se tla ama kudu – Kruger National Park, Mebasepala ya Selete ya Enhlanzeni, Vhembe, Mopani le Waterberg. Dikarolo tša ka borwa tša Limpopo le tšona di tla itemogela maemo a godimo a pula ka Labohlano, ye e akanywago go ba ya dimilimetara tše 200 mo lebakeng la diiri tše 24.
Lefelo la Bosetšhaba la Taolo ya Masetlapelo (NDMC) le Lefelo la Bosetšhaba la Phethagatšomošomo wa Mohlakanelwa (NATJOC) ao a bopilwego ke dikgoro tša mmušo tša mehutahuta le dihlongwa a sekasekile seemo gomme a diragatša Mafelo a mararo a Phethagatšomošomo ya Mohlakanelwa a Diprofense (PROVJOC) ka Limpopo, Mpumalanga le ka KwaZulu-Natal. Mokgwa wo wa makala a mantši o tla thuša fao go ka tšwelelago tlhokego ya thušo go netefatša polokego ya ditšhaba le go fokotša seabe.
Mmušo o ipiletša go ditšhaba tšeo di amegilego ka moka go hlokomela kudu pele ga ge ledimo le maatla le le fihla. Ditšhaba ga di hlohleletšwe go putla ditsela, maporogo le dinoka tšeo di tletšego ka meetse. Re ipiletša gape go batswadi, go bahlokomedi le go bahlokomedi ba bana go netefatša polokego ya bana ba bona nakong ya dipula tše maatla.
Ditšhaba di swanetše go šoma mmogo go netefatša polokego ya batho. Le kgopelwa go theeletša ditemošo le tshedimošo ka ga Ledimo le Maatla la Dineo tšeo di gašwago go ralala le diteše tša radio ka moka tša ka mo nageng.
4.4. Kabinete e thekga ka botlalo tsenogare le go rerišana le setšhaba fao go dirwago ke baromiwa ba mmušo, ye e etilwego pele ke Tona ya Merero ya Selegae, Malusi Gigaba, le Molekgotlaphethiši wa Polokego ya Setšhaba wa Gauteng Sizakele Nkosi-Malobane go rerišana ka ga merero ye e amago ditšhaba ka lefelong leo, kudukudu merero ya mabapi le go hlapetša le ditiro tšeo di sego molaong tša batšwantle tšeo go bolelwago ka tšona.
Kabinete e thekga boipiletšo bja Tona bja “mokgwa wa mmušo ka botlalo” go merero ye e sego molaong ye e tšweleditšwego ke ditšhaba, wo o tlago rarollwa ka: go hloma Bolaodi bja Taolo ya Mellwane bjo bo tlago thuša go laola mellwane bokaone, go ngwadiša batho ka moka bao ba dulago ka Afrika Borwa, bohlapetšo bjo bokaone bjo bo dirwago ke maphodisa le go netefatša gore badudi le batšwantle ba obamela melao le Molaotheo wa Repabliki.
Kabinete e fa ba lefapha la tšhireletšo thekgo ka botlalo, go netefatša gore go rarollwa mathata a go kgotsofatša setšhaba sa Afrika Borwa. Se se tla nyaka dingangišano tše kaone mabapi le go hlapetša setšhaba tšeo di tlago swarwa gareng ga ditšhaba le ba taolo. Kabinete e tšwela pele go kgopela ditshwaotshwao tše di nago le boikarabelo tša setšhaba tšeo di tlago dirwa ke baetapele le baemedi ba sona ka moka, mathata a swanetše go rarollwa ka mogwa wo o nago le boikarabelo.
4.5. Ka tiragalong ye e aroganego le se, Kabinete e kgalema ditlhaselo go balatedi, go baraloki le go bahlankedi nakong ya papadi ya Absa Premiership gareng ga Mamelodi Sundowns le Orlando Pirates ka Loftus Versfeld tšeo di tlogetšego batho ba 13 ba gobetše.
Maitshwaro a mohuta woo le boganka di senya papadi ye, ga di beye naga gabotse ebile di nyaka magato a šoro go tšwa go balaodi ba kgwele ya maoto bao ba swanetšego go dira ka pela go netefatša gore ditiro tša mohuta woo ga di bušeletšwe.
5. Melaetša ya kwelobohloko le ya ditebogišo
5.1. Kabinete e lebiša mahloko a yona go ba lapa, bagwera le ba lekala la rakbi ka ga go hlokofala ga mokaptene wa peleng wa di-Springbok Joost van der Westhuizen. Mopresidente Jacob Zuma gape o laetše gore go swarwe Poloko ye e Kgethegilego ya Semmušo ya Profense go gopola mogale yo wa Rakbi ka Afrika Borwa.
5.2. Kabinete e amogela go kgethwa ga Tona ya Merero ya Dinaga tša ka Ntle ya Chad, Moussa Faki Mahamat, bjalo ka Modulasetulo yo moswa wa Khomišene ya Mokgatlo wa Seboka sa Afrika, gomme yena o tšeela legato Ngaka Nkosazana-Dlamini Zuma wa Afrika Borwa.
5.3. Kabinete e amogela go thwalwa ga Tona Jeff Radebe, bjalo ka motseta wa Afrika Borwa wa Badudi ba Lefaseng ka Bophara, gomme o tla bopa karolo ya lesolo la Badudi ba Lefaseng ka Bophara ba dimilione tše seswai lefaseng ka bophara. Ye ke netweke ya batho ba go tuma ba maemo a godimo, badiramelao, baetapele ba kgwebo, balweladitokelo le bakgathatema bao ba ikgafilego go rarolla mathata a magolo kudu lefaseng le go fediša bohloki bjo bogolo. Mošomo wa yona o amantšhwa le dinepo tša NDP tša go fediša bohloki le go fokotša tlhokego ya tekatekano, ebile e hola tlhako ya tlhabollo ya khontinente – Lenaneo la 2063.
5.4. Tona ya Mahlale le Theknolotši, Naledi Pandor, le yena o hlompša ke Mokgatlo wa Amerika wa Tšwetšopele ya tša Mahlale ka ga tema ye a ekgathilego ka go botseta bja tša mahlale ka Boston, United States, lehono.
5.5. Kabinete e lebogiša bathopasefoka ba Difoka tša ngwaga ka ngwaga tša Ubuntu, tšeo di swerwego ke Kgoro ya Dikamano tša Boditšhabatšhaba le Tirišano go keteka badudi ba Afrika Borwa bao ba ralokago tema ya mafolofolo go laetša seswantšho se sekaone sa Afrika Borwa maemong a boditšhabatšhaba. Bona ba akareditše: Winnie Madikizela-Mandela; Siyabulela Xuza; Pretty Yende; Esther Mahlangu; Gertrude Shope; le Motseta wa ka China Tian Xuejun. Sasol, Babies Behind Bars le Setheo sa HIV sa Desmond Tutu le tšona di ile tša hlompša.
5.6. Kabinete e lebogiša gape sehlopha sa Sevens sa Afrika Borwa seo gape se tsebjago bjalo ka Blitzboks ge se thopile phadišano ya Rakbi ya Lefase ya Rugby Sevens. Ye ke phenyo ya sona ya bobedi go tloga mathomong a ngwaga ka morago ga ge Blitzboks e thopile HSBC Wellinton Sevens ka Pherekgong.
6. Bao ba thwetšwego mešomong
Batho ka moka bao ba thwetšwego mešomong mangwalo a bona a dithuto a tla tiišetšwa le go netefaletšwa ka maleba.
6.1. Mohumagadi Claire Busetti o thwetšwe ka go Lekgotla la Bosetšhaba la Setheo sa Dinyakišišo.
6.2. Morena KW Vukela bjalo ka Motlatšamolaodipharephare: Kabo ya Ditirelo ka go Kgoro ya Tirelo le Setšhaba le Tshepedišo.
6.3. Mohumagadi JL Meyer bjalo ka Mohlankedimogolo wa Ditšhelete ka go Tirelo ya Dikgatišo tša Mmušo.
Dipotšišo:
Donald Liphoko
Mogala: 082 901 0766
