14 Feb 2013
Muhlonipheki Xipikara xa Huvo ya Rixaka,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu (NCOP);
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP;
Xandla xa Phuresidente wa Riphabuliki, Muhlonipheki Kgalema Motlanthe;
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki na Manana Mbeki,
Khale ka Phuresidente De Klerk na Manana De Klerk,
Khale ka tiPhuresidente Manana Phumzile Mlambo-Ngcuka na Baleka Mbete,
Muhlonipheki Muavanyisinkulu wa Riphabuliki, na swirho hinkwaswo swo hlonipheka swa vululami;
Muhlonipheki Mutshamaxitulu, Mutshamaxitulu wa Foramu ya Palamende ya SADC,
Vahlonipheki Vaholobye na swandla swa Vaholobye,
Tiphirimiya na swipikara swo hlawuleka swa Swifundzankulu swa hina;
Mutshamaxitulu wa SALGA, na varhangeri hinkwavo va mimfumo ya miganga;
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu;
Tinhloko ta Minhlangano ya Xiyenge xa 9;
Gavhenara wa Bangi ya Tiko; Manana Gill Marcus,
Xandla xa Mutshamaxitulu wa Khomixini yo Kunguhata ya Rixaka na Xandla xa Phuresidente wa ANC, Tatana Cyril Ramaphosa na swirho swa vandla ra ANC hinkwaswo,
Varhangeri va swa mabindzu, mitlangu, swa ndhavuko, swa vukhongeri na swiyenge hinkwaswo,
Swirho swa minhlangano ya xidipilomati, Vayeni va xiyimo xa le henhla na lavo hlawuleka,
Swirho swo hlonipheka,
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Riperile eka n’wina hinkwenu, sanibonani nonke, molweni, dumelang.
Ndzi pfumeleni ndzi khensa Vatshamaswitulu ku va va ndzi nyikile nkarhi wo avelana hi Nongonoko wa hina wa Magoza wa 2013 na ntshamo wa nhlanganelo wa Palamende.
Hi xeweta na vanhu hinkwavo lava vonaka hanxo lowu emakaya ya vona na lava va wu vonaka etisenthareni ta GCIS etikweni hinkwaro, ku katsa na lava va le Khayelitsha, Nyanga and Gugulethu kwala eKapa.
Ndzi pfumeleleni ndzi khensa hinkwavo lava nga pfuneta eku lulamiseni ka mbulavulo lowu. Ndzi kumile mahungu yo tala ku suka eka imeyili, thwita na Facebook.
Ndzi tekile nkarhi na vadyondzi va Giredi 12 lava va nga nyika miehleketo ya vona ya leswi swi faneleke ku va kona eka mbulavulo. Ndzi kumile miehleketo ya vona yi fuwile swinene.
Swirho swo hlonipheka,
Vaakatiko kulorhi na vanghana,
Hi ti 15 ta Mhawuri lembe leri nga hundza, Khomixini yo Kunguhata ya Rixaka yi tisile Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka, xivono xa tiko eka malembe ma 20 lama taka, eka Phuresidente endzeni ka yindlu leyi yo hlonipheka.
NDP yi na mavonelo yo lwa ni swiphiqo swa vusiwana, ku ka ku nga ringani na ku pfumalekaka ka mitirho.
I kungu ra Afrika-Dzonga leswaku hinkwerhu hi va hi ri na mati, gezi, nkululo, mitirho, tindlu, swofamba swa wun’wana na wun’wana, swakudya swa rihanyo swo ringanela, dyondzo, ku hlayiseka eka swa mintolovelo, swa rihanyo swa xiyimo xa le henhla, vuhungasi na mbangu lowu baseke.
Ku fikeleriwa ka swikongomelo leswi swi tikomba swi tika eka nkarhinyana lowu nga hundza, swi vangiwa hi ntshikelelo wa ikhonomi eka misava hinkwayo.
Mpfilungano lowu nga kona eka Yurozoni wu khumbha ikhonomi tanihi leswi Yurozoni ku nga munghana wa hina eka swa mabindzu, leswi endlaka tiphesente ta 21 eka nhundzu leyi hi yi rhumelaka ehandle.
Ku kula ka GDP ku languteriwe leswaku ku fika eka 2.5%, ku suka eka 3.1% eka lembe leri nga hundza. Hi lava ku kula loku ku hundza tiphesente ta ntlhanu ku tumbuluxa mitirho yo tala.
Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka ri kombisa ku nghenelela loku ku nga vekaka ikhonomi eka xiyimo xo antswa. Xikongomiso eku tumbuluxeni ka mitirho ku vekiwile eka mamiliyoni ya 11 hi lembe ra 2030 naswona ikhonomi yi fanele ku kula hi kanharhu ku tumbuluxa mitirho leyi lavekaka.
Eka nhlengeletano ya mina yo hetelela na va swa mabindzu, xiyenge lexi xikombisile leswaku loko ikhonomi yi fanele ku kula hi kanharhu, hi fanele ku susa swirhalanganyi swin’wana.
Hi ta tinghenisa eka swa mabindzu, mitirho na xinakulobye xin’wana ku kuma swintshuxo. Ku hava nghingiriko wun’we lowu tirhaka wu ri woxe lowu nga fikelelaka swikongomelo leswi hi nga tivekela swona.
Swirho swo hlonipheka,
Ndzi tsakela ku vika eka ku humeleIa loku nga va kona endzhaku ka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka lowu nga hundza na ku kanela nongonoko wa hina ya maendlelo eka lembe ra 2013.
Ndzi ta languta eka swilo swa ntlhanu swa nkoka – dyondzo, rihanyo, ku lwa na vugevenga, ku tumbuluxa mitirho ya kahle na nhluvukiso wa makaya na antswiso misava.
Lembe leri nga hundza, ndzi vulavurile na rixaka hi makungu ya switirhisiwa swa mfumo.
Hi ku hela ka Nyenyankulu lembe leri, ku sukela hi 2009, mfumo wu ta fanele wu tirhise mabiliyoni ya 860 ya tirhandi eka switirhisiwa. Tiphuroje to hambana ti le ku simekiweni etikweni hinkwaro. Ndzi ta kanela tintsongo nyana.
Ku akiwa ka xiphemu xo sungula xa ku Kurisa Mokolo na Nambu wa Crocodile swi sungurile naswona ku ta nyika xiphemu xa mati lawa lavekaka eka switichi swa gezi swa Matimba na Medupi.
Ku akiwa ka endlelo ra mphakelo wa mati hi vunyingi eka damu ra De Hoop ku sungurile hi Nhlangula hi 2012, ku phakela mati eka timasipala ta swifundza swa Greater Sekhukhune, Waterberg na Capricorn.
Hi fanele ku tlhukuta ku fambisiwa ka malahla ku suka epatwini ku ya exiporweni eMpumalanga, hi ndlela yo ringeta ku hlayisa mapatu ya xifundzankulu. Ku akiwa ka Xiporo xa Majuba xo fambisa malahla ku ta sungula ku nga ri khale.
Hi tinyiketerile ku antswisa mafambele ya nhundzu na ku nghenela ka ikhonomi hi mafambelo ya ndlela ya swimakiwa ya Durban-Free State-Gauteng.
Hi maendlelo lama, ntirho wo seketela wu le ndleleni ku hluvukisa xitichi xa City Deep eGauteng.
Ntirho wo sungula wu sungurile leswaku ku ta kurisiwa ka Vuyimelo bya vumbirhi eDurban endhawini yo yima swikepe.
Xa vunharhu, misava yi xaviwile ku tumbuluxa xitichi xa le hansi ka misava ekhale ka rivala ra swihahampfhuka eDurban.
EKapa-Vuxa, ndzi pfurile ximfumo xitichi xa swikepe xa Ngqura naswona ku aka swi ta sungula ku tumbuluxa xitichi lexikulu xo yima swikepe.
Damu ra Umzimvubu ri na nkoka eka vutomi bya vanhu va le makaya. Ntirho wo lulamisela wu sungurile leswaku ri ta akiwa lembe leri taka.
Ku kurisiwa ka rivala ra vuphatsamo bya swihahampfhuka bya Mthatha na ku akiwa ka patu na buloho swa Matimu swa Hosi Dalibhunga Mandela swi le ndleleni.
Ndzi komberile leswaku ntirho eN’walungu-Vupeladambu wu hatlisisiwa tanihileswi ku fanele ku endliwa swilo swo tala lahaya exifundzenikulu xexo, ngopfungopfu gezi, swikolo, titliliniki, mapatu na mati eka malembe mambirhi lama taka.
Ku antswisa mafambiselo ya tinsimbhi na pfula ribuwa ra le vupeladyambu bya tiko, hi kurisile xiporo hi ku tisa switimela swa 11.
Xiphemu xo sungula xa nkuriso – ku engetela ndhawu ya laha ku tshamaka tinsimbhi eSaldanha ku ya eka 60 wa mamiliyoni wa ti thani – swi hetisisiwe ximfumo hi Ndzhati lembe leri nga hundza.
Ntirho wo aka wu ya emahlweni eka madorobankulu ma ntlhanu – eKapa, Nelson Mandela Bay, Rustenburg, eThekwini na Tshwane ku amukela tindlela to hambana ta swifambo – bazi, thekisi na xitimela.
Eka xiyenge xa eneji, hi andlarile tilayeni ta mfambiso wa gezi wa tikhilomitara to ringana 675 ku hlanganisa tisenthara ta ikhonomi leti nga eku kuleni swinene na ku yisa gezi ematikoxikaya.
Ku engetela kwalaho, mfumo wu sayinile tikondiraka ku fika eka mali yo ringana R47 wa mabiliyoni ya minongonoko ya eneji leyi pfuxetiwaka.
Leswi swi katsa 28 wa tiphurojeke ta moya, dyambu na thekinoloji yo tirhisa mati, leti nga ta tumbuluxiwa eKapa-Vuxa, Kapa-Vupeladyambu, Kapa N’walungu na le Free State.
Hi tumbuluxile nkwama wa rixaka wa rihlaza wa 800 wa mamiliyoni ya tirhandi eka lembe leri nga hundza. Namuntlha, vuvekisi byo hundza 400 wa mamiliyoni ya tirhandi eka tiphurojeke to hlohlotela mbangu wa rihlaza byi pfumeleriwile eka timasipala, swirho swin’wana swa mfumo, minhlangano ya vaaki na swiyenge swa phurayivhete eka swifundzankulu hinkwaswo.
Hi tlhele hi phakela 315 000 wa tigizara to tirhisa dyambu ku sukela hi Sunguti lembe leri, to tala ta tona ti nyikiwile mindyangu leyi nga swela, vo tala va vona a va ri hava mati mo hisa eku sunguleni.
Hi vi le na ku humelela eku kuriseni ka vukorhokeri bya masungulo hi nongonoko wa switirhisiwa. Kwalomu ka 200 000 mindyangu yi hlanganisiwile eka giridi ya rixaka ya swa gezi hi 2012.
Mi ta tsundzuka leswaku Nhlaya-vanhu ya 2011 yi kombisile ku humelela eku kuriseni ka vukorhokeri bya masungulo. Xiviko xi vule leswaku nhlayo ya mindyangu leyi nga na gezi sweswi yi fika eka 12.1 wa mamiliyoni, leswi hi fikisaka eka 85%. Nkaye eka mindyangu ya 10 ya swi kota ku fikelela mati.
Ku lunghisela ikhonomi ya nkoka leyi hi lavaka ku yi tumbuluxa, hi ta ndlandlamuxa netiweke ya inthanethe.
Lembe leri nga hundza, xiyenge xa phurayivhete na xa mfumo swi andlarile tikhebulu tintshwa to leha 7 000 wa tikhilomitara. Kungu i ku fikelela 100% ta inthanete hi lembe ra 2020.
Hi ku ya hi switirhisiwa swa rixaka, ntsengo wa 98 wa swikolo swintshwa wu ta va wu akiwile hi ku hela ka Nyenyankulu, laha swo tlula 40 swi nga eKapa-Vuxa ku pfala swikolo leswi nga akiwa hi misava.
Ku aka swi languteriwile ku sungula hi Ndzhati etindhawini ta tiyunivhesiti timbirhi letintshwa leti nga ta akiwa eKapa-N’walungu na Mpumalanga.
Vhiki leri nga hundza, hi kombisile Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa leswaku vanhu va ta nyika miehleketo ya vona.
Hi le ku lweni na vukungundzwana, vukhamba bya tithendara na ku yisa mixavo ehenhla hi vugevenga eka nongonoko wa switirhisiwa.
Mfumo wu hlengeletile mahungu yo tala no tiya ya matikhomelo yo biha ya tikhamphani letikulu to aka.
Leyi i nhlokomhaka ya maendlelo ya ximfumo ya mphikizano wa khomixini na van’wana vahlayisi va nawu.
Nongonoko wo hluvukisa switirhisiwa yi vile xihlovo xa nkoka xo dyondza eka mfumo. Eka lembe leri landzelaka, hi ta hatlisisa tiphurojeke leti PICC yi nga ti tivisa.
Tidyondzo hi leswaku hi fanele ku hlanganisa na ku langutisisa matirhelo.
Swirho swo hlonipheka,
Malembe mambirhi lama nga hundza ma kombisile laha mfumo wu nghenelalaka kona hi ku ringana, swi nga hundzuxa vumaki bya nkoka lebyi hlanganaka na nxungeto wa le handle kumbe wa le ndzeni tanihileswi swi nga humelerisa xiswona eka xiyenge xo tumbuluxa xa hina.
Hi vonile ku pfuxiwa vuntshwa ka mabazi na switimele hi vunyingi eAfrika-Dzonga, hikokwalaho ka matshalatshala ya tirhisa swilo sa le ndzeni ka tiko
PRASA na Transnet va nyiketile madzana ya mabiliyoni ya tirhandi yo antswisa netiweke ya switimela swo rhwala vanhu and nhundzu.
Vumaki bya swiambalo, malapi na tintanghu byi tumbuluxiwile endzhaku ka malembe ya 15 ya ku hela ka mitirho. Xikimi xo seketela swa swiambalo xi seketela hi swa timali, ku pfuna vumakelo na mitirho yo hlaya.
Eku cinceni lokukulu ka ikhonomi, ku pfuxetiwa ka Nawu Lowukulu wo Hluvukisa Ikhonomi ya Vantima na maendlelo swi le ku hetisisiweni. Ku hluvukisiwa ka mabindzu ya vantima na vamakisi va vantima swi ta tekeriwa nhlokweni.
Mfumo wu na minongonoko yo tala yo seketela mabindzu lamantsongo. Phurojeke ya xirhangani sweswi i ku va tindzawulo ta mfumo ti hakela ti SMME hi masiku ya 30.
Tindzawulo ti fanele ku tisa swiviko swa nhweti yin’wana ni yin’wana leswaku hi ta langutisa ku tshambuluka eka mhaka leyi.
Hi tekile xiboho leswaku vatirhi hi timali vo tsandzeka ku endla xileriso lexi, va ta voniwa nandzu.
Eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka wa 2010, ndzi tivisile hi Nkwama wa Mitirho, kutani mabiliyoni manharhu ya tirhandi ya phakeriwile ku tirhisiwa eka tiphurojeke leti nga ta tumbuluxa mitirho.
Swirho swo hlonipheka,
Vanhu vo tlula hi ka nharhu va le hansi ka malembe ya 15. Tiko ra hina, ku fana na man’wana, ri na xiphiqo xo pfumaleka ka mitirho eka vantshwa.
Mudyaxihi loyi a nga hundza ndzi komberile swirho eka NEDLAC ku vulavula hi tihakelo eka mitirho ya vantshwa. Ndzi tsakile hikuva mikanelo yi hetisisiwile nakona xintshuxo xi kumiwile eka milawu leyi ya xirhangana. Minhlangano yi ta sayina ntwanano kwala nhwetini.
Muholo wu ta hlanganisiwa na leswi mfumo wu nga le ku swi endleni ku hluvukisa vantshwa.
Tikhamphani ta mfumo ti ta nyika tidyondzo-ntirho naswona hi kombela leswaku leswi swi ngeteriwa. Hi kombela xiyenge xa phurayivhete ku teka swidyondzeki swa 11 000 leswi nga pasa eti-FET leswi nga yimela ku nghenisiwa entirhweni.
Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso Misava yi fambisa Ntlawa wa Vukorhokeri bya Rixaka wa Vantshwa va le Matikoxikaya, laha yi nga tsarisela vantshwa vo ringana 11 740 eka minongonoko ya vuleteri byo hambana.
Ndzawulo yi le ku lulamiseni ka Tindhawu ta Vantshwa va le Matikoxikaya ta nkaye eka xifundzankulu xin’wana ni xin’wana ku katsa na 23 wa swifundza leswi nga swela laha tikweni.
Hi ta tirhisa Nongonoko wa Mitirho yo Engeteleriwa ya Vaaki na Nongonoko wa Mitirho ya Muganga ku kuma vantshwa.
Ku tirha swin’we swi ta endla leswaku hi kuma xintshuxo eka ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa.
Swirho swo hlonipheka,
Hi kombisile vupfhumba tanihi xin’wana xa leswi tumbuluxaka mitirho.
Ku fika ka vapfhumba ku yi le ehenhla hi ndlela yo tsakisa swinene hi tiphesente 10.7 exikarhi ka Sunguti na Ndzhati 2012, loku nga ya ehenhla ku tlula 4% ya nhlayo ya xikarhi ya misava hinkwayo eka lembe leri nga hundza.
Leswi hlamarisaka, ku humelela ka Afrika-Dzonga eka matshalatshala yo hlayisa ya rixaka ku fikile eka ku tlula 73% laha swibejwana swo hlaya a swi hlayisiwa kwala, leswi nga hi fikisa eka ku vahloti va misava va hi valanga.
Hi le ku tirhisaneni na matiko lama amukelaka na ku fambisa yo fana na Vietnam, Thailand na China naswona va le ku tiyiseni ka matshalatshala ya hina ya kulwa na nxaniseko lowu engetelekaka.
Muhlonipheki Xipikara
Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Timayini, leti a ku ri xiseketelo lexikulu xa ikhonomi ya hina khale, ti hlanganile na swiphiqo etinhwetini leti ta ha ku hundzaka.
Lembe leri nga hundza xiyenge lexi a xi ri na switereko swo tala na khombo leri nga humelela eMarikana laha vanhu va 44 va nga dlawa.
Hi tumbuluxile Komiti ya Vaholobye ntsena leyi a yi akiwile hi Vaholobye lavakulu va Khabinete ku pfuneta mindyangu hi nkarhi lowu wo tika. Khomixini ya Ndzavisiso ya swa Vululami leyi rhangeriwaka hi Muavanyisi Ian Farlam yi ya emahlweni na ntirho wa yona.
Hi ku tirhisana swin’we hi nga kota ku vuyisela ntshamiseko wa swa mintolovelo endhawini liya.
Mfumo, mitirho hi xivumbeko xa COSATU, NACTU NA FEDUSA, Ntwanano wa swa Mabindzu, Khansele ya swa Mabindzu ya Vantima na xiyenge xa vaaki va hlanganile hi Nhlangula laha va nga va na twanano lowu nga vumba tshaku leswaku va tlhelela emitirhweni eka timayini.
Ngopfungopfu, hi pfumerile ku tirha swin’we ku tiyisisa hlanganelo wa mbuyelo; ku ololoxa swiphiqo swa tindlu emadorobenintsonga ya timayini; ku seketela Nongonoko wa Rixaka wa Switirhisiwa, ku ololoxa ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa; na ku kombisa swintshuxo leswi nga hungutaka ku ka ku nga ringaniwi hi xiyimo.
Ntirho wu ya emahlweni naswona xipano xi ta vika hi ku famba ka nkarhi hi makungu yo hlawuleka mayelana na Rustenburg, Lephalale, Emalahleni, West Rand, Welkom, Klerksdorp, Burgersfort/Steelport, Carletonville na Madibeng.
Mavhiki mambirhi lama nga hundza, ndzi vile na nhlengeletano a Pitori na Muchaviseki John Parker, mutshamaxitulu wa Anglo-American ku burisana hi makungu lawa nga vikiwa ku aka hi vuntshwa na ku hlongola 14 000 wa vatirhi emayini wa Pulatinamu wa Anglo American.
Vaakatiko,
Swirho swo hlonipheka,
Hi pfumela leswaku eka xiyimo xa matirhele hi kotile ku tisa ku twisisa eka xiyenge xa timayini. Njhekanjhekisano wo werisa timayini eka rixaka wu herile hi N’wendzamhala eka khonferense ya rixaka ya vandla leri fumaka.
Ku tiyisisa leswaku vukorhokeri lebyi hi byi nyikaka vanhu va hina namuntlha byi nga yisiwa emahlweni byi nyikiwa vanhu va hina mundzuku, swi lava leswaku hi va na milawu ya kahle ya xibalo leswaku hi kuma mali yo ringanela yo hakelela vukorhokeri lebyi.
Nkarhi na nkarhi, hi tinyiketerile simekile ku dyondzo yaa matirhele ya milawu ya xibalo xa hina, ku langutisa leswaku ma kota ku fikelela swilaveko swa xirhundzu ku fika kwihi.
Kwala ku fambeni ka lembe, Holobye wa swa Timali u ta simeka dyondzo ya matirhele ya sweswi ya xibalo xa hina, ku tiyisisa loko hi ri na mali yo ringanela ku seketela mali leyi tirhisiwaka eka vaakatiko.
Xiphemu xa dyondzo leyi, xi ta langutisisa xiyimo xa mafambisele ya swa timali etimayinini, ku hlela loko ti swi kota ku tirhela vanhu va tona hi ku hetiseka.
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawuleka,
Eka mbulavulo wa lembe leri nga hundza hi vulavule hi mhaka ya makete wa xivandla, vanhu lava holaka mali yo tala ku ringanela ku kuma yindlu ya RDP na yintsongo ku kuma bondo.
Ku sukela hi Dzivamisoko 2012 ku fika hi N’wendzamhala 2012, Tindzawulo ta Swifundzankulu swi humesile mpimanyeto wa 126 wa mamiliyoni ya tirhandi ya Mali ya Mpfuneto yo Hluvukisa Vutshamiso bya Vanhu wa nongonoko, lowu tivekaka tanihi nongonoko wa Sabusidi ya swa Timali swo Katsa Vanhu.
Mali yi le ku tirhisiweni hi Nhlangano wa Rixaka wa swa Timali ta Tindlu, leyi nga thoriwa ku nyika vanhu tindlu lava welaka eka makete wa Xivandla eka tiphurojeke ta 12 leti nga tsarisiwa.
Ntsengo wa mamiliyoni ya 70 ya tirhandi wa mali leyi wu tirhisiwile ku fikela namuntlha.
Tiphurojeke ti katsa Walmer Link eKapa-Vuxa, Lady Selbourne, Nellmapius, Bohlabela Borwa, Cosmo City na Fleurhof eGauteng, Intabazwe Corridor Housing eFree State na Seraleng eN’walungu-Vupeladyambu.
Ku tirha ka tiphurojeke leti ta nhungu ta GAP ku le ku teni.
Vaakatiko na vanghana,
Swirho swo hlonipheka,
Eka dyondzo, hi tsakile hikuva nhlayo ya mapasele eka Giredi 12 ma le henhla. Hi hoyozela Tlilasi ya 2012, vadyondzisi va vona, vatswari na vaakatiko hi tirhelo leri ya ka emahlweni ri antswa.
Hi hoyozela xifundzankulu xa henhla eka 2012, Gauteng na mudyondzi wa Giredi 12 wa le henhla Wanhwana Madikgetho Komane, ku huma eka xifundzha xa Sekhukhune, Limpopo, loyi a nga muyeni wa hina wo hlawuleka.
Swirho swo hlonipheka,
Swikambelwana swa Rixaka swa Lembe Rin’wana na Rin’wana eswikolweni swa hina, swi hundzukile xitirho xa matimba swinene xo kambela xiyimo xa dyondzo ya hina.
Hi amukela ku antswisiwa eka lembe rin’wana na rin’wana eka mimbuyelo ya ANA, kambe swo tala swi fanele ku endliwa ku antswisa Sayense, Metse na Thekinoloji.
Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta tumbuluxa xipano xa rixaka lexi nga ta tiyisisa ku tirhisiwa ka Kungu ra Tinhlayo, Sayense na Thekinoloji.
Hi hlohlotela xiyenge xa phurayivhete ku va na vuxaka na mfumo ku tumbuluxa, ku teka kumbe ku seketela tindhawu to dyondzisa tinhlayo, sayense kumbe ku endla swikolo swa Mugivela.
Vaakatiko,
Hi tsakisiwa hi ku kula ka minongonoko ya dyondzo ya vana lavantsongo ku katsa na Giredi R.
Hi tlhela hi tsakisiwa hi nongonoko wa dyondzo wa lavakulu, Khari Gude lowu nga fikelela vanhu vo tlula 2,2 wa mamiliyoni exikarhi ka 2008 na 2011.
Hi tlhela hi ya mahlweni hi hlohlotela vanhu vo hambana leswaku va nga tshiki ku dyondza. Vo tala va hlohlotelekiile loko xiyimbeleri xa ndhuma Tatana Sipho Hotstix Mabuse loyi a nga muyeni wa mina wo hlawuleka, loyi a nga pasa metiriki lembe leri, a ri na 60 wa malembe.
Swirho swo hlonipheka,
Hi hlambanya dyondzo tanihi xirhangana xa nkoka hi 2009. Hi lava ku vona munhu wun’wana ni wun’wana etikweni a swi vona leswaku dyondzo i vukorhokeri bya nkoka eka rixaka ra hina.
Hi ku vula leswaku dyondzo i vukorhokeri bya nkoka a hi teki timfanelo ta vona ta vumbiwa tanihi vatirhi ku fana na mfanelo yo tereka.
Swi vula leswaku hi lava xiyenge xa dyondzo na vaakatiko hinkwavo ku tekela dyondzo enhlokweni ku tlula leswi sweswi swi nga eku humeleleni.
Vaakatiko hinkwavo lava nga humelela va na xilo xin’we xo fana – va vekisile eka dyondzo. Miholo ya kahle na swiyimo swa vukorhokeri swi na ntirho wa nkoka eku kokeni, ku hlohlotela no hlayisa vadyondzisi lava nga na vuswikoti.
Hi ndlela leyi, hi ta tumbuluxa Khomixini ya Phuresidente yo Mahakelele leyi nga ta lavisisa ku enela ka miholo na swiyimo swa vukorhokeri lebyi nyikiwaka hi mfumo eka vatirhi va vona hinkwavo.
Ndzi lerisile leswaku vadyondzisi va fanele ku va xirhangani.
Khomixini yi ta kambela mbuyelo eka vuvekisi.
Eku vekeni ka dyondzo eka ndhawu ya yona ya mfanelo, hi lava ku vona ku antswisiwa ka nkoka wo dyondzo no dyondzisa na mafambisele ya swikolo. Hi lava ku vona ku antswisiwa ka mavonelo, xiyimo na mimbuyelo.
Hi ku tirhisana na vadyondzi, vatswari, vaaki na swiyenge swo hambanahambana, hi ta kota ku hundzuluxa swikolo swa hina tisenthara ta xiyimo xa le henhla.
Swirho swo hlonipheka,
Ntlhanu wa malembe lama nga hundza, Afrika-Dzonga a ri ri na nhlayo wa le hansi wa malembe lama munhu a fanele ku hanya wona leswi vativi a va vula leswaku hi 2015, malembe lama munhu a faneleke ku hanya wona a ma ta va ma ri laha a ma ri kona hi 1955.
A ku ri hi xivangelo xa kahle leswi leswi a hi tsakile loko eka makumu wa lembe leri nga hundza, ndzavisiso lowu a wu endliwa hi Huvo ya Ndzavisiso eka swa Rihanyo, Jenali ya swa rihanyo ya Lancet na van’wana va sungurile ku vika ku engeteleka lokukulu ka malembe lama munhu a faneleke ku hanya wona ku sukela eka nhlayo xikarhi wa 56 wa malembe hi 2009 ku ya eka 60 wa malembe hi 2011. Swiviko leswi swi kombisile ku hunguteka lokukulu eka ku lova ka tincece na lava nga ehansi ka malembe ma ntlhanu.
Ku engeteleka ka malembe lama munhu a faneleke ku hanya wona i xikhiya xa ku hluvuka ka tiko. Vanhu va tlhelela emitirhweni, va tirha no tisa mbuyelo eka swa timali na swa mintolovelo. Xiyimo xa ndyangu xi tshamisekile swinene na vatswari va hanya nkarhi wo leha naswona va swi kota ku hlayisa vana va vona.
A hi fanelanga ku tshika swilo swi onheka, ehenhla ka ku humelela loku.
Hikokwalaho ka nhlayo ya le henhla ya mavabyi mo tlulela xikan’we exikarhi ka a HIV na TB, hi hlanganisile vukorhokeri lebyi.
Ntirho wo lavisisa na wona wu ya emahlweni. Afrika-Dzonga ri kumile xidzidziharisi xa matimba xo tshungula Malariya.
Ku engetela, valavisisi eSenthareni ya Nongonoko wa Vulavisisi bya AIDS, va kumile murhi wo lawula xitsongwatsongwana xa HIV.
Xandla xa Phuresidente Motlanthe u thorile swirho swintshwa swa Huvo ya Rixaka ra Afrika-Dzonga ya AIDS. Hi hoyozela xipanu, lexi nga rhangeriwa hi Muavanyisi loyi a nga ephenxenini Zac Yacoob, tanihi mutshamamaxitulu.
Mavabyi byo vangiwa hi matikhomele ya vanhu ya le henhla swinene. Hi fanele ku lwa no hunguta timhaka to dzaha, mimbuyelo yo biha ya xihoko na swakudya swo ka swi nga aki miri na ku nyuhela.
Swirho swo hlonipheka,
Hi 2014 hi ta tumbuluxa Nkwama wa Ndzindzakhombo ya Rihanyo ya Rixaka. Ndzawulo ya Rihanyo yi fanele ku hatlisisa no kurisa ku ya emahlweni eka swifundzha leswi khumbhekaka.
Hi ndlela yaleyo, ku sukela hi Dzivamisoko, ntlawa wo sungula wa kwalomu ka 600 wa madokodela ya phurayivhete ma ta thoriwa ku nyika vukorhokeri bya vutshunguri etitliliniki ta 533 ematikoxikaya na madorobantsongo eka 10 wa swifundza leswi khumbhekaka.
Vaakatiko na vanghana,
Hi Khotavuxika hi ta fungha 100 wa malembe wa Nawu wa Misava wa 1913 lowu hundzuluxile vanhu va ntima ku va vo kayakaya, vatirhi na vanhu vo ka va nga nyawuli eka misava ya vona.
Khale ka Phuresidente wa ANC Sefako Makgatho u swi kombisile hi 1919 eka mbulavulo wa Phuresidente eka khonferense ya ANC.
U vurile leswi;
“Nawu wa Misava wa Vaakatiko wa ha tirha hi ndlela ya tihanyi eka swiphemu swo hambana swa Nhlangano, tanihi mbuyelo mindyangu yo tala ya ha tirhela swakudya eka van’wamapurasi va vona va valungu’’.
Hi hloniphiwile swinene, eka lembe leri ra anivhesari ya Nawu wa Misava wa 1913, ku kombisa exikarhi ka hina, Manana Nomhlangano Beauty Mkhize, hi wun’wana wa tinhenha xikan’we na nuna wa yena, Saul Mkhize, va n ga rhangela nyimpi yo lwa na ku rhurhisiwa hi nsindziso eDriefontein na Daggaskraal, laha sweswi ku nga Xifundzankulu xa Mpumalanga.
Mhaka ya misava yi khumbha matitwelo swinene.
Hi fanele ku yi ololoxa hi ndlela ya kahle, ku ya hi mayimele ya Vumbiwa na nawu.
Ndzi kumile mahungu eka Facebook ku suka eka Thulani Zondi loyi a nga twarisa xivilelo xa yena xa mayelana ni ku tlherisiwa ka misava loku nonokaka. U te: “Tatana Phuresidente, tanihileswi hi nga hlanganisa malembe ma 100 ku sukela nawu wa Misava wa 1913 wu simekiwile ku tekela maAfrika mo tala swa vona.
“Ndzi kombela leswaku mi hatlisisa ku hangalasiwa ka misava eka vanhu va Afrika lava nga hava misava.
“Loko hi endla hangalaso nakambe hi fanele ku tekela enhlokweni ku kumeka ka swakudya. Ku leteriwa na ku kombiwa ndlela yo rima eka van’wamapurasi va vantima swi fanele ku humelela”.
Ku sukela hi 1994, a hi ri karhi hi lulamisa xiphiqo xa nhluvukiso wa misava hi ku riha, ku hangalasa nakambe na ku cinca timfanelo ti va ta le nawini.
Tanihi leswi swi nga vuriwa, hi nge swi koti ku fikelela swikongomelo swa hina swo hangalasa nakambe.
Langutisiso wa Mfumo exikarhi ka lembe leri nga hundza ku humesele ehandle swiphiqo swo hlaya eka nongonoko wa nhluvukiso wa misava. Hi ta tirhisa tidyondzo teto ku antswisa matirhele.
Xo sungula, hi fanele ku komisa nkarhi lowu lavekaka ku herisa xilondzo. Ku ya hi mhaka leyi, Mfumo wu fanele ku tirhisa nawu ‘wo khoma vanhu ku fana’ ku va rilisa, tanihi leswi swi nga tsariwa eka Vumbiwa ehandle ka nawu wa “muxavi loyi a swi tsakelaka, muxavisi loyi a swi tsakelaka” , leswi bohaka mfumo leswaku wu hakela mali yo tala ya misava ku tlula nkoka wa misava ya kona.
Xa vumbirhi ku na ku cinca loku navetisiwaka eka Nawu wo Riha wa Timfanelo ta Misava wa 1994 ku endlela leswaku ku pfuriwa nakambe ku tisa swilondzo swo lava ndziho, hi vanhu lava a va tlurile siku ro pfala hi rona ra 31 N’wendzamhala 1998.
Leswi faneleke ku kambisisiwa, swi katsa siku ro hetelela ra Khotavuxika 1913 ku kota ku amukela swilondzo hi vatukulu va maKhoi na maSan no kota ku hlayisa tindhawu ta mfuwo na tindhawu ta matimu.
Dyondzo yin’wana ya nkoka i ku nyika nseketelo eka vinyi va misava lavantshwa leswaku misava yi ta ya emahlweni yi tirha.
Hi fanele hi nyika mali yo antswa eka van’wamapurasi lava xavisaka no tlhela va tsakela ku dyondzisa van’wamapurasi lavantsongo.
Ntlhontlho wun’wana lowu hi nga hlangana na wona i wa ku lava mali handle ko lava misava hi van’wana va valondzi, leswi nga hi pfuneku ku cinca phetheni ya vun’winyi bya misava.
Tanihi xiphemu eka nongonoko wa hofisi ya Phuresidente wa ku tirhisana na vanakulorhi ku nga si va na Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka, Xandla xa Phuresidente Motlanthe u vi le na nhlengeletano na van’wamapurasi na vatirhi va le mapurasini ePaarl hi Ravumbirhi.
Vanakulorhi va pfumerile leswaku ku fanele ku va na ntshamiseko na ku rhula eka xiyenge xa vurimi na leswaku swiyimo eka matirhelo na matshamelo swi fanele ku antswisiwa hi ku hatlisa.
Swi nyika matimba ku vona leswaku na van’wamapurasi va vitaniwile ku hatlisisa ku hluvukisiwa ka misava no seketela van’wamapurasi lavantshwa.
Hi ta ya emahlweni hi vulavula na van’wamapurasi na vatirhi va le mapurasini.
Vaakatiko na vanghana,
Hi fanele hi tekela enhlokweni ku cinciwa ka matikoxikaya ma endla madoroba loku nga ku humeleni. Tinhlayo ta Nhlaya-Vanhu ti kombisile leswaku 63% wa vanhu va hanya etindhawini ta le madorobeni. Leswi swi nga engeteleka ku fika eka 70% hi 2030.
Maendlelo ya xihlawuhlawu a ha humelela emadorobeni na madorobankulu ya hina. Timasipala ti ri toxe ti nge swi koti ku langutana na xiphiqo lexi. Hi lava maendlelo ya rixaka hinkwaro.
Tanihi leswi nhluvukiso wa matikoxikaya ka ha ri ki xirhangana mfumo, i swa nkoka ku tumbuluxa maendlelo ya rixaka yo antswisa xiyimo xa tindhawu ta le madorobeni ku pfuneta timasipala ku lawula ku kula ka tindhawu ta le madorobeni.
Tanihi xiphemu xa ku simekiwa ka Kungu ra Rixaka ro Antswisa, swiyenge hinkwaswo swi ri swinharhu swa mfumo swi fanele ku lawula ku kula ka madoroba hi tindlela to tlhela ti hoxa xandla eku hluvukiseni matikoxikaya.
Swirho swo hlonipheka,
Ku antswisa xiyimo xa vavasati i xirhangana xa nkoka eka mfumo.
Nawumbisi wa Ndzinganiso wa Rimbewu na ku nyikiwa Matimba eka Vavasati wu pfumeleriwile hi Khabinete leswaku vanhu va nyika mavonelo ya vona. Nawumbisi wu alela maendlelo lama nga amukelekiki eka vavasati na vanhwanyana.
Wu tlhela wu pfumelela maendlelo ya 50/50 mayelana ni vuyimeri bya vavasati eka tindhawu to teka swiboho.
Swirho swo hlonipheka,
Ku pfinyiwa hi ntlawa no dlawa ka Anene Booysen na van’wana vavasati na vanhwanyana eka minkarhi leyi hundzeke swi tisile ku langutisisiwa ka xilaveko eka nhlangano wo endla nghingiriko wo hunguta xiphiqo lexi.
Tihanyi na nsele leswi endliwaka eka vavasati lava nga koteki ku tilwela a swi amukeleki naswona a swi na ndhawu laha tikweni ra hina. Lembe leri nga hela, Huvo ya Rixaka ya Dzolonga ra Rimbewu yi tumbuluxiwile.
Yi katsa mfumo, minhlangano yo ka yi nga ri ya mfumo, minhlangano ya vaaki, minhlangano ya ripfumelo, swidyondzeki, tindhawu ta vulavisisi, mitlawa ya vavanuna, na vuyimeri bya vavasati, vana na vatsoniwa.
Hi kondletela nhlangano lowu ku endla pfhumba ro lwa na dzolonga eka vavasati leswaku ku va pfhumba ra masiku hinkwawo.
Hi bela mavoko eka swiyenge hinkwaswo eka mapfhumba lawa nga endliwa, ku kombisa leswaku swiendlo leswi swi nge kondzeleleki.
Ndzi kombetile vahlayisi va nawu ku languta milandzu leyi nga ya xihatla no yi endla ya nkoka. Tiyuniti ta Dzolonga ra le Mindyangwini, Nsirhelelo wa Vana na Milandzu ya swa Masangu, leti nga tumbuluxa nakambe hi 2010, ti na vatirhi lava nga engeteleriwa.
Eka lembe ximali leri nga hundza, Tiyuniti ti swi kotile ku gweva vanhu va 363 hi xigwevo xa vutomi hinkwabyo, hi mpimo wa 73% wa milandzu yo xanisa vavasati lava nga henhla ka malembe ya 18 na 70% eka milandzu yo xanisa vana la va nga ehansi ka malembe ya 18.
A hi tirheni swin’we hi lwa na xiphiqo lexi hi nga langutana na xona xa vanhu lava pfinyaka vavasati, vana na vakokwana. I vugevenga byo nyumisa no chavisa. Vaxanisi va fanele ku mangaliwa emaphoriseni no khomiwa.
Mfumo wu le ku engeteleni ka maendlelo man’wana ku sirhelela vavasati, ku fana na Nawumbisi wa Nsirhelelo eka Nxaniso. Hambiloko Nawu wa Nxaniseko Ekaya wu hlayisaka, swi katsa vanhu lava nga na vuxaka bya xikaya.
Nawumbisi wa Nsirhelelo eka Nxaniso wu tlhela wu tirhana na nxaniso hi vanhu lava karhataka van’wana hi ndlela yo tirhisa vuhlanganisi bya xitironiki.
Ku engetela, Nawumbisi lowu Lwaka na ku Tlhakisiwa ka Vanhu wu pasisiwile hi Huvo ya Rixaka lembe leri nga hundza nakona sweswi wu le ka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu.
Loko wu simekiwile, nawu wu ta pfuna vavasati na vana, lava nga vaxanisiwa va vugevenga lebyi byo chavisa.
Vaakatiko na vanghana,
Ku na ku engeteleleka ka ku vonakala ka maphorisa lama hoxaka xandla eku hunguteni ka swiyimo swa vugevenga bya matimba.
Mitirho leyi nga langutana na swibalesa swo ka swi nga ri enawini, mimovha yo yiviwa na yo vutliwa, byalwa na swidzidziharisi leswi tekiwaka swi ri swona swi andzisaka vugevenga, yi pfunile eku hunguteni ka vugevenga.
Vaakatiko na vanghana,
Mfumo wu ya emahlweni no hloma nyimpi yo lwa na vukungundzwana.
Vundzeni bya Yuniti yo Hlawuleka ya Ndzavisiso byi kurile ku sukela eka vatirhi va 70 ku fikela eka 600 sweswi.
Ku sukela hi 2009, ndzi sayinile 34 wa switiviso leswi letelaka SIU ku lavisisa swihehlo swa vukungundzwana, vuxisi kumbe mafambisele yo biha eka tindzawulo na swiyenge swa mfumo.
Ndzavisiso eka swa vugevenga byi sungurile eka 203 wa vanhu lava a va hehliwa hi milandzu ya xirhangana ya 67 leyi a yi ri eku lavisisiweni hi ku hela ka Ndzhati 2012.
Hi ntsengo wa kona, mafambisele mo sungula ma sunguriwile eka vanhu va 191. Ntsengo wa vanhu va 66 wu le ku lavisisiweni naswona va hehliwa ku va va kumile R5 wa mamiliyoni kumbe mbuyelo wa le henhla hi vukungundzwana. Swileriso swo Yimisa swi kumiwile ehenhla ka vanhu va 46.
Eka ku humelela kun’wana, eka lembe-ximali leri nga hundza, 107 wa vatirhela mfumo lava va tirhaka eka vulawuri bya swa vugevenga eka vululami na vona va khomiwile.
Yuniti yo Tekela Tinhundzu yi langutile tinhundzu leti a ti durha ya R541 wa mamiliyoni. Ntsengo wa R61 wa mamiliyoni wa tinhundzu leti wu tekiwile hi Mfumo. Tinhundzu leti ti tlheriseriwile endzhaku ku tirhisiwa ku lwa na vugevenga na vukungundzwana hi ku tirhisa maendlele ya Akhawunti yo Vuyisela Tinhundzu leti nga tekiwa ku riha swa Vugevenga.
Lembe leri nga hundza, mali yo engetelela ya R150 wa mamiliyoni ku suka eka Akhawunti yo Vuyisela Tinhundzu leti nga tekiwa ku riha swa Vugevenga yi pfumeleriwile ku tirhela Xipanu lexi Lwaka na Vukungundzwana lexi katsaka ti-Hawks, Yuniti yo Hlawuleka ya Ndzavisiso na Xiyenge xa Vuchuchisi xa Rixaka.
Switirhisiwa leswi swi kongomisiwe eku tiyiseni ka vundzeni bya tiejensi ta vuhlayisi bya nawu eka xiboho xa hina xa ku lwa na vukungundzwana.
Hi khongotela xiyenge xa phurayivhete na xona ku lwa na vukungundzwana hi matimba leswaku hi lwa na byona hi matlhelo hinkwawo.
Ku ya emahlweni no tiyisa nyimpi yo lwa na vukungundzwana, hi ta pfala swivandla hinkwaswo swa mitirho leswi nga hava vanhu swa xiyimo xa le henhla eka vulawuri bya swa vugevenga eka swa vululami.
Vaakatiko na vanghana,
Swirho swo hlonipheka,
Ku na tidyondzo tin’wana ku suka eMarikana na swin’wana swiendleko leswi hi nga ta ka hi nga ha swi pfumeleri leswaku swi humelela nakambe laha tikweni.
Vumbiwa ra hina i xin’wana xa leswikulu leswi fikeleriweke hi rixaka ra hina. Hinkwaswo leswi hi swi endlaka tanihi mfumo swi leteriwa hi Vumbiwa ra hina na xivono va vaakatiko leri hi ri akaka.
Hi vitana vaakatiko ku tlangela, ku tlakusa no lwela Vumbiwa ra hina.
Nawumbisi wa hina wa Timfanelo wu tiyisisa leswaku “munhu wun’wana na wun’wana u na mfanelo, ku tshamiseka hi ku rhula no ka a nga hlomangi, ku hlengeleta no kombisa ku vilela, ku komba xirilo na ku kombisa swiboho”.
Ku fika kwalaho hi vitana vanhu va hina ku tirhisa timfanelo ta vona ku vilela hi ndlela yo rhula na hi maendlelo ya lawuleka.
A swi amukeleki loko timfanelo ta vanhu ti onhiwa hi va vuntswaka bya swiendlo swa dzolonga, ku fana na swiendlo leswi yisaka eku vavisekeni na rifu ra vanhu, ku onha nhundzu na ku onha switirhisiwa swa nkoka swa vanhu.
Hi na ntirho wo xixima, ku lwela na ku hlonipha Vumbiwa tanihi nawu wa le henhla wa Riphabuliki. Hi nge tshiki matshalatshala ya ku endla sweswo.
Hi xivangelo lexi, ndzi lerisile Ntlawa wa Vululami, Nsivela Vugevenga na Vuhlayiseki ku veka maendlelo, hi xihatla, wo tiyisisa leswaku swiendleko swa ku vilela swa dzolonga swi tekeriwa magoza, swa lavisisiwa no chuchisiwa.
Tikhoto ti ta averiwa ku langutana na milandzu leyi hi ndlela ya xirhangana. Nawu wu fanele ku hlayisiwa naswona swi fanele swi ti komba leswaku wa hlayisiwa, hi ku hetiseka, hi mfanelo na hi xihatla.
Vaakatiko va tiko ra hina va na mfanelo yo langutela leswaku mfumo wa vona wu ta tirha hi matimba ku yimelela Vumbiwa leri vo tala va nga ri lwela hi ku nonoha nkarhi wo leha. A hi nge yisi ehansi ku langutela loku.
Xiyenge xa JCPS xi vekile maendlelo mo karhi eka xiyenge xa rixaka, xifundzankulu na muganga ku langutana na swiendlo leswi hi ndlela ya kahle.
Ndzi pfumeleni ndzi ngetelela leswaku tindzawulo ta mfumo eka swiyimo hinkwaswo ti fanele ti tirha swinene ekusuhi na vaaki no tiyisisa leswaku swivilelo hinkwaswo swi langutiwa swi nga se tala. Vutihlamuleri byebyo byi ta tshamisa sweswo. Hi mfumo lowu hlayisaka.
Swirho swo hlonipheka,
Lembe leri hi tlangerile anivhesari ya malambe ya 50 ya ku tswariwa ka Nhlangano wa Ntwanano eAfrika leswi nga ringetiwa hi Nhlangano wa Afrika.
Hi khensa OAU eka ntirho wa vona wo lwa na ku fumiwa hi matiko ma le handle laha khonthineteni ya hina, ku katsa no hoxa xandla eka ntshuxeko wa hina.
H i ta ya emahlweni hi tirha leswaku hi ta va na nhlangano wo tiya wo tirha hi ku hetiseka. Nongonoko wa NEPAD xikan’we na Nhlangano wa Afrika wo Langutisisa Timhaka ta laha tikweni va tlangerile malembe ya vona ma khume va ri kona.
Tanihi mungheneleri eka Vunghwazi bya Nkuriso eka Switirhisiwa swa Phuresidente wa NEPAD, Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni no tirha na tinghwazi tin’wana ku tirhisa tiphurojeke ta switirhisiwa laha khonthineteni.
Eka ku rhula na vuhlayiseki, hi yima na vanhu va Mali eka ntirho wo londza ndhawu ya vona na ndzhuti wa tiko ra vona.
Hi hlohlotela varhangeri eCentral African Republic, Guinea Bissau na Somalia ku ya emahlweni no komba ku vilela hi ku lava ku rhula ko helela hi mhaka ya vanhu va vona. Hi alana na maendlelo ya mfumo mo cinca vumbiwa hi ndlela yo ka yi nga amukeleki.
Hi hlohloteriwa hi leswi humelelaka exikarhi ka Sudan na Sudan Dzonga. Hi dzunisa khale ka Phuresidente Thabo Mbeki na swirho swin’wana swa AU Phanele ya Xiyimo xa le Henhla eka maendlelo lama tikombaka ma ri eku tirheni eka matlhelo ma ri mambirhi.
Hi na ku hlangana na DRC tanihi leswi tiko leri ri lwaka hikokwalaho ka vuhlayiseki bya rona.
Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni no seketela mitirho yo kondletela ku rhula eAfrika ku katsa ku vulavurisana , ku hangalasa masocha ya ku hlayisa ku rhula, na hi ku pfuna hi ku nyika switirhisiwa na mali.
Hi ndlela leyi, hi langutane no hetisisa mimbulavulo ya swa tipolitiki eZimbabwe na Madagascar.
Xivono xa Afrika wo antswa eka misava yo antswa xi ta humelela swinene loko hi khoma Samiti ya BRICS ya vuntlhanu nhweti leyi taka eDurban.
Hi nyanyuriwa hi ku kula ka vuxaka lebyi kulaka hi matlhelo mambirhi, hi xidiplomati, hi swa ikhonomi exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko ya BRICS.
K u tiyisa vuxaka bya N’walungu-Dzonga ku sala ku va xikarhi eka ajenda ya nawu wa hina wa swa le handle.
Hi tiyisisa vutirhisani bya hina na matiko man’wana ma le N’walungu, ngopfungopfu eUSA, Europe and Japan.
Anivhesari ya UN ya vu 70 yi nyika nkarhi ku yisa emahlweni ku cinciwa ka Huvo ya Vuhlayiseki ya UN.
Hi ta ya emahlweni no tirhisa G20 ku kombisa milorho ya vanhu va Afrika no susumeta ku cinca eka Tindhawu ta Bretton Woods.
Rirhandzu ra Afrika-Dzonga eka matiko ma le handle i ra matimba no hlanganisa eka rona. Hi yima na vanhu va Palestine tanihi leswi va tinyiketelaka ku hundzuluxa ku tikeriwa ka rona ku kuma mfanelo ya ku ti fuma; hambileswi a hi seketerile ku navela ka vona ka leswaku va va na mfumo wa vona.
Ku kurisa ka tindhawu to tshama ta le Israeli etindhawini ta Palestine i xiphiqo xikulu swinene eku ololoxeni ka mpfilumpfilu.
Mfanelo yo ti fuma eka vanhu va Sahara Vupeladyambu yi fanele ku fikeleriwa.
Hi yima hi tiyile eka kungu ra hina ro tlakusa xiyimo xa ikhonomi lexi nga tshikelela Cuba.
Loko hi tirha swin’we hi nga endla swo tala ku aka Afrika yo antswa na misava yo antswa.
Vaakatiko,
Hi lembe ra 2012, a hi langutisane no hlayisa na ku kurisa mfuwo wa ndhavuko wa tiko ra hina hi ku tiyisisa eka mfuwo wa ntshuxeko wa hina.
Hi rhurherile Samiti ya Rixaka ya Ntwanano wa Tinxaka leyi a yi ri ya matimu, leyi a yi langutane no aka rixaka leri ti hlayisaka no tinyungubyisa.
Eku simekiweni ka nongonoko wa hina hi ta tirha na vaseketeri va Ntwanano wa Tinxaka; maAfrika-Dzonga va ndhuma lava humaka eka swiyenge swo hambanahambana eka tindhawu ta hina.
Ha tinyungubyisa madyambu ya namuntlha ku va na vaseketeri va hina va ndhuma va Ntwanano wa Tinxaka, Muavanyisi Yvonne Mokgoro and Gqweta George Bizos.
Vaakatiko,
Lembe leri ri fungha anivhesari ya vu 50 ya Nsecho wa le Purasini ra Liliesleaf, ku baleka ku suka eMarshall Square na ku Sungula ka Mutengo wa le Rivonia.
Swiendleko swo landzelelana swi le ku kunguhatiweni lembe hinkwaro ku fungha swiendleko leswi nharhu, leswi nga ta hetisela hi ku tlangela ka rixaka hi ti 11 ta Mawuwani.
Swirho swo hlonipheka,
Ha ha ku hetisa thonamente ya Khapu ya Matiko ya Afrika leyi humeleleke swinene. Hi yisa ku hoyozela loku humaka embilwini eka Tinghwazi ta Afrika, Federali Riphabuliki ya Nigeria na le ka swipanu hinkwaso leswi a swi ri eku tlangeni ku va swi hoxe xandla no kombisa xiyimo xa ntlangu wa bolo laha Afrika.
Hi khensa vanhu va hina hinkwavo ku va varhurheli na vahlaleri va kahle swinene.
Ndzi vi le na nkarhi wo khensa Phuresidente wa CAF Muhlonipheki Issa Hayatou ku va a hi a xi hloniphile a hi pfumelela ku khoma AFCON.
Vaakatiko na vanghana,
Tanihi loko ndzi vurile eku sunguleni, nongonoko wa magoza wu ta tirhisiwa hi ku hambana tanihi leswi migingiriko ya tindzawulo yi faneleke ku fambisana na Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka.
Vaakatiko,
Ndzi nga se fika emakumu, ndzi pfumeleleni ndzi teka nkarhi lowu ndzi tisa mahungu mo chavelela lama humaka embilwini eka ndyangu wa nhenha ya nyimpi na gqwetha ro dhuma ra timfanelo ta vanhu Khomuredi, Phyllis Naidoo loyi a nga lova namuntlha.
Sweswi nyana ntsena, hi lahlekeriwe hi Khomuredi Amina Cachalia.
Hi tsanile swinene hi ku lahlekeriwa loku.
Swirho swo hlonipheka,
Vaakatiko,
Tanihi maAfrika-Dzonga, hi fanele ku ya mahlweni hi va na xikongomiwa xin’we xo sungula – ku endla leswaku tiko ra hina ri va rixaka leri nga kula swinene no humelela.
Siku ra Varhandzani ra Ntsako eka n’wina hinkwenu!
Ndza mi khensa.
Issued by: The Presidency
Related information
