10 Feb 2011
Muṱhonifhei Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu (NCOP),
Mufarisa Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo wa NCOP,
Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe Muṱhonifhei Vho Kgalema Motlanthe,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Muphuresidennde wa kale Vho FW De Klerk,
Mufarisa Muphuresidennde wa kale Vho Baleka Mbete,
Muṱhonifhei Muhaṱuli Muhulwane wa Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi,
Vhalangamavundu na vhalangadzulo vha mavundu,
Mudzulatshidulo wa Salga, na vhurangaphanḓa hoṱhe ha muvhuso wapo,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala, ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Ndima ya 9,
Muluvhisi wa Baanga ya Mbulungelo, Vho Gill Marcus,
Ṱhoho dza zwiimiswa zwa vhutsireledzi,
Vhurangaphanḓa ha sekithara dzoṱhe – vhashumi, mabindu, mitambo na vharangaphanḓa vha zwa vhurereli,
Miraḓo ya zwa vhudipulomati,
Vhoramafhungo vha Afurika Tshipembe na vha nnḓa,
MaAfurika Tshipembe sa nṋe.
Ndi madekwana.
Ndi a vha livhuwa Muṱhonifhei Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo wa NCOP, tshifhinga itshi tsha u kovhelana na maAfurika Tshipembe sa nṋe na vhaeni vha dzitshakatshaka kha mvusuludzo yashu na Mbekanyamushumo ya u Shuma ya uno ṅwaha.
Ndo vhidza dzulo iḽi lo ṱanganelaho nga madekwana u itela uri vhoṱhe, hu tshi katelwa matshudeni na vhashumi, vha wane tshifhinga tsha u thetshelesa zwi tshi khou tou itea musi muvhuso wavho u tshi khou amba nga ha zwithu zwine zwa kwama matshilo avho.
Ri livhuwa vhaofisiri vhatshimbidzi u ri tendela tshikhala itshi.
Kha vha ri, ndo imela muvhuso , ndi ṱanganedze Miraḓo ya Phalamennde u vhuya murahu kha ḓorobo khulwane ya u naka ya Kapa.
Ri ḓo tama u livhuwa maAfurika Tshipembe vhe vha shela mulenzhe kha hohu u Amba na Lushaka nga kha vhudavhidzani ho ḓoweleaho, vhudavhidzani ha matshilisano vhu no nga Facebook na Twitter, na u amba ri tshi khou tou vhonana.
Zwe vha ṋetshedza zwo thusa vhukuma.
Matshelo hu ḓo vha i miṅwaha ya 21 u bva tshe Muphuresidennde washu vhane ra vha funa Vho Nelson Mandela vho bva dzhele.
Zwo tou vha ḓivhazwakale na u vha tshifhinga tsho khetheaho kha shango ḽashu, zwe zwa sumbedza gundo ḽa vhathu vhashu kha u tsikeledzwa na tshiṱalula.
Zwithu zwe zwa itea iḽo ḓuvha zwo tou vha ndugiselo ya u thoma u shuma na bono ḽashu ḽa Afurika Tshipembe ḽo vhofholowaho, ḽi si na khethululo nga muvhala, ḽa demokirasi, ḽo faranaho nahone ḽi khou bvelelaho.
Ro dzhena kha ṅwaha wa vhu 17 wa mbofholowo, ro lugela u isa phanḓa na u tshimbidza na u ita uri Afurika Tshipembeḽi vhe shango ḽi bvelelaho, ri tshi khou fhaṱa kha mutheo we wa itwa nga Muphuresidennde Vho Mandela.
Musi ro swika kha hetshi tshifhinga, ri swikisa maipfi a u tamela mashudu nga lushaka kha Tata Madiba na muṱa wavho, na u vha tamela u ṱavhanya u dzivhuluwa.
Vhahashu,
Ri tea u ṱanganeda zwa vhukuma uri Muphuresidennde Vho Mandela, vhane vha funwa nga riṋe roṱhe, vhaswa na vhahulwane, vharema na vhatshena, a vha tsha vha muswa.
Vha ḓo ḓi dzulela u dalela zwiimiswa zwa mutakalo u ṱoliwa, zwine zwo ḓowelea kha muthu wa vhukale vhungafho.
Ri fanela u vha tendela u ita izwo nga ṱhonifho, na u ṋea muṱa na tshigwada tsha zwa mutakalo tshikhala tsha u vha ṱhogomela, vho imela riṋe tshiphirini.
Ri a vha koloda zwinzhi, lufuno lwe vha lu ṋea shango ḽavho na vhathu vhavho, na u shela mulenzhe he vha hu ita kha Afurika Tshipembe, Afurika na ḽifhasi ḽoṱhe.
Ri livhuwa muṱa, Nelson Mandela Foundation na tshigwada tsha vhamutakalo kha mushumo wa vhuḓi une vha khou ita, kha u ṱhogomela muhali wa shango loṱhe, vhane ri a ḓiṱongisa u vha vhidza uri ndi vhashu.
Ri tama u fulufhedzisa lushaka uri Vho Madiba vha khou wana dzilafho ḽa vhuḓi, na uri vho digeḓa.
RI ROṰHE RO SWIKELELA ZWINZHI
Vhahashu,
Ri isa phanḓa ri tshi khou ḓi bvelela nga zwiṱuku ri tshi livha kha u vha tshitshavha tshi bvelelaho. Mutheo wa poḽitiki wo khwaṱha.
Ro fhaṱa Mulayotewa wa demokirasi une wa shuma lwo fhelelaho.
Ri na zwiimiswa zwo imaho zwavhuḓi zwine zwa tikedza demokirasi na u tsireledza pfanenelo dza vhadzulapo vhashu, zwine zwa nga, Ofisi ya Mutsireledzi wa Tshitshavha, Khomishini ya Afurika Tshipembe ya Tsireledzo ya Pfanelo dza Vhuthu, Ofisi ya Muoditha Dzhenerala, Khomishini ya tsireledzo ya Pfanelo dza Mvelele, Vhurereli na Nyambo dza Zwitshavha na Khomishini ya zwa Mbeu.
Hu si na u kundelwa, khetho dza nnyi na nnyi dza lushaka dzi vha hone miṅwaha miṱanu minwe na minwe u itela uri maAfurika Tshipembe vha kone u khetha muvhuso une vha funa, dzi tshi khou tshimbidzwa nga Khomishini yo Ḓiimisaho nga yoṱhe ya zwa Dzikhetho.
Ri na Phalamennde i tshilaho ine i vhea Vhulangi kha vhuḓifhinduleli.
Ri na Vhulamukanyi ho Ḓiimisaho nga hoṱhe vhune ha fulufhelwa na u vha muhaṱuli wa u fhedzisela kha dziphambano kha tshitshavha tshashu. Ri na vhoramafhungo vhane mbofholowo yavho yo tsireledzwa kha Mulayotewa.
Kha tshumelo dza ndeme, nahone ri khou ḓi bvelaphanḓa.Ho engedzea vhathu vha fhiraho 400 000 vhe vha itelwa nḓisedzo ya maḓi ṅwaha wo fhiraho. Fhethu hu eḓanaho 81% kha shango ho dzheniswa muḓagasi hu tshi vhambedzawa na 63% nga ṅwaha wa 2000.
Mbalombalo dza vhugevhenga dzi sumbedza u tsela fhasi kha vhugevhenga vhunzhi, nga maanḓa kha ha u homboka vho ḓiṱama, u pwasha dzinnḓu na u hombokwa ha mabindu na vhugevhenga vhune ha tou itwa kha muthu, sa tsumbo, u vhulaha ho tsela fhasi nga 8,6% kha ṅwaha wo fhiraho.
Ri khou ita tshanduko kha zwa pfunzo,sa zwe zwa ḓisumbedza kha u aluwa hu vhonalaho kha mvelelo dza ku phasele kwa maṱiriki ṅwaha wo fhiraho, na dzangalelo ḽe ḽa sumbedzwa nga vhaswa kha zwa pfunzo u mona na shango.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
U ṱoḓa u swika kha 15 miḽioni ya maAfurika Tshipembe vho wana magavhelo a zwa matshilisano u bva kha Muvhuso .Ri ḓo engedza u dzhenisa Gavhelo ḽa Thikhedzo ya Vhana kha vhana vho teaho vha re fhasi ha vhukale ha miṅwaha ya 18.
Sa izwi ri tshi khou fhaṱa shango ḽa u bvelela hu si shango ḽa u ḓitika nga zwa vhulonda vhathu, magavhelo a zwa matshilisano a ḓo ṱumekanywa na mishumo ya ikonomi na mveledziso ya tshitshavha, u itela uri vha vhuyelwaho lwa tshifhinganyana nga murahu ha tshifhinga vha vhe vhathu vhane vha kona u ḓiimisa nga vhone vhaṋe.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ro takadzwa nga kushumele kwa sekithara yashu ya masheleni.
Yo zwi sumbedza u vha yo khwaṱhaho nga tshifhinga tsha vilili ḽa zwa u tsela fhasi ha masheleni kha ikonomi ya shango ḽoṱhe.
Mugaganyagwama wa zwikolodo u khou ḓo tsela fhasi u bva 6,7% ya zwino u ya kha vhukati ha 3% na 4% nga 2013.
Mbilaelo nga ha ndeme ya tshelede ine ya khou shuma zwino ro dzi dzhiela nnṱha.
Zwa u khwiṋisa ndeme ya tshelede ine ya khou shuma zwino he ha ḓivhadzwa kha Muvhigo wa Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Tshifhinga tsha Vhukati ha ṅwaha wo fhiraho hu khou thoma u shumisiwa. Maṅwe mafhungo ri tshi ya phanḓa a ḓo ḓivhadzwa nga Minisiṱa wa Gwama kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama.
Tshiphuga tsha Bola ya Milenzhe ya Ḽifhasi tsha FIFA nga 2010 zwi sa vhuyi zwa timatimisa yo vha thandela ye ya takadzesa nga 2010.
Kha dzitshakatshaka, ro tenda uri ri do dzhenela foramu ya Brazil-Russia-India-China-Afurika Tshipembe (BRICS). Ndi tshigwada tshihulwane tsha ikonomi dzine dza khou bvelela. Ro lavhelela muṱangano wa u rwelwa ṱari ha BRICS nga Lambamai ngei China.
Ro dzhia tshidulo tshashu tshi si tsha tshoṱhe ngei kha Khoro ya Vhutsireledzi ya Tshaka dzo Ṱanganelaho, tshine ri ḓo tshi shumisa u ṱuṱuwedza Mafhungo a Afurika na mulalo na vhutsireledzi kha Afurika na Ḽifhasi.
Ri bva kule. Ro swikelela zwinzhi, fhedzi khaedu dzi tshee hone.
Ri tshi shumisana ri ḓo swikela zwinzhi.
U FHAṰA TSHITSHAVHA TSHO BVELELAHO
Vhahashu,
Musi vhunzhi ha maAfurika Tshipembe vha tshi khou takalela u ṋetshedzwa ha dzinnḓu, muḓagasi kana maḓi, hu tshee na vhanzhi vhane vha kha ḓi vha vho lindela.
Masiandaitwa a miṅwaha ya maḓana a tshiṱalula, u sa bvelela na u tsikeledzwa nga zwa vhukoloni zwi nga si khakhululiwe nga miṅwaha ya 17 fhedzi.
Fhedzi ri khou ya phanḓa, ro ḓiimisela u swikelela mushumo washu wa u fhaṱa vhutshilo ha khwiṋe ha vhoṱhe.
Ri khou ita izwo nga thuso ya vhathu vhashu. Ri livhuwa ngeletshedzo ine vha khou isa phanḓa na u ri ṋea.
Bongokuhle Miya o ṅwala kha siaṱari ḽa zwa Ofisini Ya Phuresidennde ḽa Facebook a ri ḓorobo ya hawe ya Umzimkhulu i kha tshiimo tshi tatisaho, phaiphi dza soredzhi dzo pwashea hoṱhehoṱhe, a hu na sisiṱeme ya dzidireini na zwifuwo zwine zwa khou sokou tshimbila u mona na ḓorobo.
O nwala a ri: Arali Muvhuso une wa khou shuma zwavhuḓi ngaurali, u tshi nga tou sedzesa wa vhona vho ṱhoḓea kha ayo masia.
Ndi zwone, ri a tenda nḓisedzo ya tshumelo i fanela u ṱavhanyisiwa.
Muvhuso washu u re na vhukwamani u dovha wa wana mafhungo nga u tou kwama vhathu vhashu.
Kha ṅwaha wo fhiraho, ro dalela mivhundu minzhi, zwikolobulasi na dzisababu. Mulaedza wavho u a tshimbilelana.
Vha ṱanganedza mvelaphanḓa yo no itwaho, vha humbela uri nḓisedzo i ṱavhanyisiwe ,vha amba na vhuḓiimiseli havho kha u shumisana na muvhuso u itela u swikela zwinzhi.
Ro fhiwa mushumo une wa kha ḓi tea u itwa, ro dzhia tsheo nga 2009 ya u sedzesa kha zwiṱanu zwa ndeme. Izwi ndi pfunzo, mutakalo, mveledziso ya mahayani mbuisedzo ya mavu a ndimo, u isa phanḓa nndwa ya u lwa na vhugevhenga, na u sika mishumo ya vhuḓi.
Ro shuma zwavhuḓi kha izwi zwipikwa.
Fhedzi ha, ri a kwamea nga u shaea ha mishumo na vhushai zwine zwa khou ḓi hulela naho ikonomi yo sumbedza u aluwa kha miṅwaha ya 10 yo fhiraho.
U tandulula idzi mbilaelo, ro tshea uri 2011 ndi ṅwaha wa u sika mishumo nga kha u shandukisa ikonomi nga nḓila i pfalaho na nyaluwo nyangaredzi.
Ro thoma Nḓila Ntswa ya Nyaluwo ine ya ḓo langa mushumo washu kha u swikelela izwi zwipikwa, ri tshi khou shuma ro sedzesa nga maanḓa kha uri u sikwa ha mishumo tshi vhe tshidziki tsha mbekanyamaitele ya ikonomi yashu.
Ri humbela sekithara iṅwe na iṅwe na tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsha vhubindudzi, hu so ngo sedzwa uri ndi tshingafhani, hu sedzeswe kha u sika mishumo. U shela mulenzhe huṅwe na huṅwe ndi ha ndeme kha hoyu mushumo wa lushaka.
Ndi ḓo tou ṋea mavhala a nngwe a hei Mbekanyamushumo ya Nyito musi ndi tshi khou amba.
Dziminisiṱa vha ḓo ḓivhadza zwipwikwa zwa mishumo yavho na zwiṅwe zwidodombedzwa nga ha sekithara iṅwe na iṅwe, kha zwipitshi zwavho zwa Vouthu dza Mugaganyagwa.
Mihasho yoṱhe ya muvhuso i ḓo sendeka mbekanyamishumo dzayo na maitele a u sika mishumo ya ndeme. Sia ḽa muvhuso wapo na wa vunḓu yo humbelwavho u ita zwi ngaho izwo.
Mbekanyamushumo dza Mabindu a muvhuso na zwiimiswa zwa mveledziso ya masheleni zwi fanela u ḓisendeka nga maanḓa kha fhungo ḽa u sika mishumo.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ṱhoḓisiso dzo sumbedza uri ri nga sika mishumo kha masia maṱanu na ḽithihi a ndeme. Aya ndi mveledziso ya themamveledziso, zwa vhulimi, zwa migodi na mbuelo, zwa mamaga, zwa ikonomi ya ndondolamupo na zwa vhuendela mashango.
Ri nga si kone u sika iyi mishumo ti roṱhe. Ri tea u shuma na mabindu, vhashumi,na vhupo ha vhukhethelo ha zwitshavha.
Tshenzhemo i ri sumbedza uri ri bvelaphanḓa musi ri shi shumisana.
Tsumbo nthihi ya ndeme ndi mushumo wo itwaho nga Phindulo ya Mutheo wa zwa Vhuphuresidennde, u ya kha tshigwada tsha Ikonomi ya Tshiimo tsha shishi ya Tshakatshaka, tsho vhumbiwaho nga muvhuso, mabindu,vhashumi na sekithara dza zwitshavha.
Kha zwiṅwe zwihulwane zwe zwa swikelwa nga tshigwada itshi, Afurika Tshipembe ḽi tshi ṋetshedza tshikimu tsha u tou thoma tsha u pfumbudza, iṅwe nḓila ya u thusa u fhungudzwa ha vhathu mishumoni.
Huṅwe u thusa hu katela thikhedzo ya masheleni ya mamaga are kha mutsiko, zwe zwa tsireledza mishumo ya 7 000. Ri livhuwa tshigwada itshi kha mushumo wavhuḓi, na u ya phanḓa kha vhufarisani.
Musi ri tshi sedza kha sekithara dza phuraivethe nga maanḓa kha u ri thusa u sikavhunzhi ha mishumo, zwa vhukuma muvhuso u ḓo ita mushumo wawo.
Ri a takala u ḓivhadza u thomiwa ha tshikwama tsha mishumo tsha R9 biḽioni ya miṅwaha miraru i ḓaho u lambedza u sikwa ha mishumo miswa.
U ḓadzisa kha zwenezwo, Industrial Development Corporation (IDC) yo vhetshela thungo R10 biḽioni lwa miṅwaha miṱanu i ḓaho ya u bindudza kha mishumo iyo ya zwa ikonomi hu na khonadzeo khulwane ya mishumo.
Ndi dovha nda pfa ndo takala miraḓo i ṱhonifheaho, u ḓivhadza R20 biḽioni kha thikhedzo ya mithelo kha u vundiwa ha mithelo u ṱuṱuwedza vhubindudzi, u ṱanḓavhuwa na mvusuludzo kha sekithara ya zwa vhubveledzi.
Uri thandela i tendeliwe, vhubindudzi ha fhasisa vhu fanela u vha R200 miḽioni ya thandela ntswa, na R30 miḽioni ya ṱhandavhudzo na mvusuludzo.
Mbekanyamushumo i ḓo ṋetshedza thikhedzo i no swika R900 miḽioni kha thikhedzo dzi teaho u badela mithelo ya vhabindudzi vhaswa na R550 miḽioni ya mvusuludzo na ṱhandavhudzo.
Vhahashu,
Sekithara ya mabindu maṱuku ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha u tshimbidza u sikwa ha mishumo.
Ri ḓo isa phanḓa na u ṋetshedza thikhedzo ya masheleni na i si ya masheleni kha mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane (SMMEs), vhalimi vhaṱuku na zwa vhufarisani .
Ri fanela u fhungudza masheleni a zwa vhulangi, u tinya zwa u dovholola na u isa zwishumiswa zwinzhi kha mabindu maṱuku.
Ri khou humbula u ṱanganyisa mazhendedzi mararu Khula, South African Micro-Finance Apex Fund na mabindu maṱuku a lambedzwaho nga IDC a vhe tshithu tshithihi.
Fulo ḽa u badela dzi-SMME nga tshifhinga, kha maḓuvha a 30, ḽi khou ya phanḓa zwavhuḓi.
Luṱingo lwa misi yoṱhe lwa u badela lwa Muhasho wa zwa Mbambadzo na Nḓowetshumo ḽo ṱanganedza ṱhingo dzi swikaho kha 20 000 kha ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho, na ndeme ya mbadelo dzo itwaho yo vha R210 miḽioni.
Miṅwe mihasho yo thoma zwine ya ṱoḓa u ita, sa tsumbo Re Ya Patala (Ri a badela) pulane ya Muhasho wa Mishumo ya Tshitshavha.
Ri khou isa phanḓa na u khwiṋisa milayo u itela u leludza u ṅwaliswa ha mabindu na u khwaṱhisedza Mulayo wa Vhuṱaṱisani u itela u vulela makete vhadzheneleli vhaswa.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Lupfumo lwa minerala dza shango ḽashu ndi ndaka ya lushaka na vhufa vhuthihi vhune ha vha hashu roṱhe maAfurika Tshipembe, Shango ḽi ḽone ḽo faraho vhuṋe.
Afurika Tshipembe ḽi na ndaka ya migodi i vhonalaho, zwa zwino i henefha kha ndeme ya 2,5 ṱhirilioni wa US doḽa.
Nga 2009, nḓowetshumo ya zwa migodi yo dzhenisa 30% ya mbuelo yoṱhe ya u vhambadzela nnḓa, na u thola 2,9% ya vhathu vha tholeaho kha ikonomi ya shango.
Nyanganyelo dzi dzinginya uri zwiko zwa minerala zwi lavhelelwa u ḓo shumiswa lwa minwaha ya ḓana ine ya kha ḓi ḓa.
U itela u vhuelwa nga iyo khonadzeo, muvhuso wo khwaṱhisedza Ṱhoḓisiso ya Afurika, zwa migodi na Vhufarisani ha zwa Masheleni sa khamphani ya zwa migodi ine ya vha ya muvhuso ine ya ḓo bwa minerala dza ndeme yo lavhelelwaho.
Tshiṅwe tsha zwipikwa zwa ndeme zwa muvhuso ṋaṅwaha ndi u khunyeledza na u ṱanganedza maano a mbuelo sa musi mbekanyamaitele ya tshiofisi ya muvhuso,u itela uri ri thome u kaṋa mbuelo dza zwiko zwibveledzwa washu.
Vhahashu,
Kha vhudavhidzani, ro ḓiimisela u shandukisa siginala dza theḽevishini yashu na radio u bva kha anlogo u ya kha zwa didzhithala zwa khwiṋe zwine zwa ḓo ita uri ri wane zwifanyiso na muungo wa vhuḓi.
Mishumo i ḓo sikwa kha zwa vhubveledzi, u putela, u phaḓaladza na u dzhenisa nga hetshi tshifhinga.
Muṱhonifhei Mulangadzulo na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo wa Lushaka,
Ri a takala nga u bvelaphanḓa ha sekithara yashu ya zwa vhuendelamashango, nga maanḓa ro wana uri vhaendelamashango vha 16 vha sika mushumo muthihi shangoni ḽashu.
Vhaendelamashango vha fhiraho 7,3 miḽioni vho swika Afurika Tshipembe ṅwaha wo fhiraho, ri tshi vhambedza na vha ṱoḓaho u swika 6,3 miḽioni nga 2009. Kha u ya phanḓa na nyaluwo, ri khwaṱhisedza mimakete ire hone ri tshi khou ya phanḓa na dziikonkonomi dzine dza khou thoma u bvelela.
Shango ḽashu ḽi khou isa phanḓa na u vha fhethu hune ha ḓivhea kha u farela miṱangano ya dzitshakatshaka.
Nga Fulwana, ri ḓo fara muṱangano wa vhurumelwa ha maimo a nṱha ha muṱangano wa mitambo ngei Durban, Luṱa lwa Guvhangano ḽa Komiti ya vhu 123 ya Komiti ya Oḽimpiki ya Dzitshakatshaka (IOC).
Ri livhuwa IOC kha tshikhala tsha u swielela uyu muṱangano wa ndeme.
Ro no ḓi wana zwikhala zwa miṱangano ya 95 na khuvhangano dzi re vhukati ha 2010 na 2016.
U dovha hafhu u alusa khonadzeo ya zwa vhuendelamashango, ri ḓo sedza maṅwe maga, kha ṱhoḓea dzi konadzeaho dza dzivisa, zwikhala zwo khwiniseaho zwa u kavha kha vhukavhamabufho ha mashango a nnḓa na kha themamveledziso ya zwa vhuendelamashango yo khwiniseaho.
U ṱumekana na zwa vhuendelamashango, ri ḓo isa phanḓa u bveledzisa sekithara ya zwa mvelele, ine ya dzhenisa henefha kha R2 biḽioni kha zwibveledzwa guṱe zwa fhano hayani.
Ro vhona hafhu ndeme ya mishumo i no nga Vhuṱambo ha Kapa ha Jazz ya Dzitshakatshaka , he ha dzhenisa masheleni a fhiraho R475 miḽioni kha ikonomi ya Kapa na u sika mishumo ya 2 000 nga 2010.
Ri tama u ikisa maipfi o khetheaho kha Cape Minstrels Carnival ine ya ḓivhea, ine ya nakisa ḓorobo ṅwaha muṅwe na muṅwe nga ḽa 2 Luhuhi, hu tshi takalelwa u fhofhololwa ha dziphuli.
Mirado i ṱhonifheaho,
Mbekanyamushumo yashu ya Mveledziso ya Themamveledziso i ri konisa u ṱanḓavhudza u swikela kha tshumelo dza ndeme na u khwiṋisa ndeme ya vhutshilo.
Izwi zwi katela thandela dza mbetshelo ya maḓi, muḓagasi na dzinnḓu.
Tsireledzo ya fulufulu ndi ya ndeme kha mveledziso ya ikonomi na u sika mishumo. U khwaṱhisedza tsireledzo ya nḓisedzo ya fulufulu shangoni, Eskom yo vhulunga masheleni a fhiraho R75 biḽioni, nga maanḓa kha zwiṱitshi zwiswa Medupi, Kusile na Ingula, na u humela kha tshumelo na u ṱanganywa ha dziṅwe thandela.
Roṱhe ri fanela u vhulunga fulufulu hu u itela uri ri sa ḓo dovha ra dzula ri tshi dzimeliwa ya vha yone nḓila ya u vhulunga.
Uno ṅwaha, ri ḓo thoma u kuvhanganya fulufulu u bva kha vhabveledzi vha fulufulu ḽi vusuludzwaho, zwine zwa ḓo sumbedza vhuḓiimiseli hashu kha fuluful ḽi vusuludzeaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Nḓoweshumo ya zwa u fhaṱa i ḓivhelwa u vha mutshimbidzi wa zwikhala zwa mushumo. Hu na miṱa ya 1,2 miḽioni ine ya khou dzula mishashani ya 2 700.
Nga ṅwaha wa 2014, miṱa ya 400 000 i fanela u vha yo no tsireledzea na u swikelela tshumelo dza ndeme.
Ri ḓo khwiṋisa nḓisedzo ya madzulo a u tou hira sa izwi vhaṅwe vhathu vha tshi ḓa dziḓoroboni vha vha vha songo ḓa lwa tshoṱhe.
Aya a fanela u vha mafhungo aṱanganedzwaho kha vhadzulapo vha no nga Portia Busisiwe Mrwetyana we a ṅwalela kha siaṱari ḽa Facebook nga ha u sa lingana ha vhathu Bekkersdal, hune ha vha mishashani, hu si na tshumelo, hu tsini na sababu henefho seli ha bada ine ya vha na zwoṱhe.
O vhudzisa ari: Zwine nda ṱoḓa u ḓivha ndi zwauri ndi ngani ri tshi farwa nga nḓila yo fhambanaho, hone ri tshi vha fha vouthu i fanaho, NDI NGANI?
Muvhuso u ḓo shumisa R2,6 biḽioni kha tshumelo ya zwa maḓi uno ṅwaha. Kha maṅwe masia a ndeme ndi vunḓu ḽa Limpopo, KwaZulu-Natal na Eastern Cape hune ha kha ḓi vha na tshivhalo tshi re nṱha tsha vhathu vha si na maḓi o kunaho a u nwa, hu uri ri sa khou litshedzela maṅwe masia .
Ro dzhiela nṱha khumbelo dzi bvaho kha vhe vha shela mulenzhe kha u tandulula hezwi, uri muvhuso u thivhe madindi badani.
Mbekanyamushumo Yashu ya Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzedzwaho/ Expanded Public Works Programme (EPWP) yo ḓiimisela u sika zwikhala zwa mishumo ya 4,5 miḽioni, ho no ḓi sikwa zwikhala zwi fhiraho miḽioni u bva tshe ha thoma Luṱa lwa 2. Tshipiḓa tsha mbekanyamushumo tsho sedzesesa kha u lugisa vhuṱumani ha bada dzashu.
Vhunzhi ha vhathu vhashu vha khou vhuelwa vhukuma u bva kha EPWP.
Vhathu vha wana mishumo ya u ṱhogomela bada, mitambo, mbekanyamushumo dza u gudisa vhaaluwa u vhala na u ṅwala na u kunakisa dzibada.
Mbekanyamushumo ya u ṱhogomela bada, ine ya ḓivhea nga u pfi Zibambele, i ḓo aluswa ya vha ya lushaka ṅwaha uno u sika zwikhala zwa mishumo.
Ri ḓo bveledza themamveledziso ine ya ḓo thusa sekithara yashu ya zwa vhulimi, zwi tshi khou thusa u sika mishumo.
Madamu a u vhulunga maḓi, zwipelupelu zwa u bommba maḓi na zwikimu zwa tsheledzo zwi ḓo vusuludzwa. Zwiliṅwa, zwifuwo na fhethu ha pfulo hu ḓo tsireledzwa nga u ita khura.
Idzi thandela dzi ḓo engedzedza tsireledzo ya zwiḽiwa na u sika zwikhala zwa mishumo zwa vhanzhi, nga maanḓa vhafumakadzi vha mahayani.
U itela u khwiṋisa saintsi na thekhinolodzhi na u sika mishumo, ri khou bidela u fara thelesikoupu ya radio i no pfi Square Kilometre Array.
Bidi iyi yo no ṋetshedza zwikhala zwa 800 zwa mishumo ya u fhaṱa ngei Northern Cape na uri i ḓo dovha ya sika miṅwe mishumo ya 100 uno ṅwaha.
Kha zwa u sika hashu mishumo zwi fanelavho u alusa mveledziso ya vhaswa.
Zhendedzi ḽa Lushaka ḽa Mveledziso ya Vhaswa ḽi kha nyambedzano na zwiimiswa zwa muvhuso na sekithara dza phuraivethe u itela u vhuyedzedza mbekanyamushumo dza u bveledza vhaswa kha sekithara ya tshitshavha na u ṱuṱuwedza zwa vhubindudzi kha vhaswa na zwa vhufarisani.
Vhahashu,
Ri tenda uri u ḓidzhenisa he ra hu amba nga u pfufhifhadza hu ḓo ri isa phanḓa kha u vhea zwa u sika mishumo nṱha kha mutevhe wa zwine zwa ṱoḓa u itwa nga vhadzhiatsheo kha shango.
Dziminisiṱa dza sumbe dzo ṱangana na vhashumisani na riṋe kha zwa matshilisano nga Ḽavhuvhili u amba nga ha hovhu vhushaka na u dzula ri na fulufhelo ḽa uri ro lugela u bvelela.
Muṱhonifhei Mulangadzulo na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo wa Lushaka,
Zwi tshimbilaho khathihi na magavhelo a zwa u sika mishumo, ri ḓo shandukisa mbekanyamaitele dzine dza tshimbilelana na u khwinisa matshilo a vhashumi.
Muvhuso, na vhafarisani vhawo kha zwa matshilisano, u khou vusuludza mulayo wa zwa vhoṋenḓila vha zwa vhashumi na mutheo wa mbekanyamaitele ya mbetshelo ya tshumelo ya mishumo ya tshitshavha.
Izwi zwi ḓo konisa muvhuso u vha na mutevhe woṱhe wa vhathu vhane vha khou ṱoḓa zwikhala zwa mishumo.
Bammbiri ḽa Vhuimo ha Muvhuso kha Mveledziso ya Vhutsireledzi ha Matshilisano i lavhelelwa u bviswa uno ṅwaha uri hu vhe na nyambedzano nga ha yo.
Zwithu zwine zwa tea u shumiwa nazwo zwi katela u lambedza na vhuvha ha Tshikwama tsha Lushaka tsha Vhutsireledzi ha Matshilisano, mishumo ya sekithara dza phuraivethe na zwikwama zwa masheleni a musi vhathu vha tshi awela u shuma zwi ḓo ṱangana zwavhuḓi na sisiṱeme yoṱhe, na zwiimiswa zwa vhulangi.
Muvhuso u fanela u ḓadza zwikhala zwoṱhe zwa mishumo zwi si na vhathu hone zwi tshi khou badelwa. Muhasho wa zwa Vhulavhelesi ha Mashumele u ḓo fha muvhigo hu saathu u fhela miṅwedzi ya rathi.
Muṱhonifhei Mulangadzulo na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo,
Ndi zwa vhukuma, ri bva kule u bva tsha 1994. Ro no swikelela zwinzhi, fhedzi hu na zwinzhi zwine zwa kha ḓi tea u itiwa, nga u shumisana sa maAfurika Tshipembe, ri ḓo swikelela zwinzhi!
Kha vha ntendele zwino ndi ambe nga ha izwi zwiṅwe zwiṋa zwa ndeme na dziṅwe mbekanyamushumo.
Zwe ra sedzesa khazwo kha pfunzo ya mutheo uno ṅwaha ndi T Tharu: Teachers, Textbooks and Time (mudedezi, bugupfarwa na tshifhinga). Ri dovholola khuwelelo yashu ya uri vhadededzi vha fanela u vha vha tshikoloni, kiḽasirumuni, nga tshifhinga, vha tshi khou funza awara dzi swikaho henefha kha sumbe nga ḓuvha.
Vhulangi vhu fanela u khwaṱhisedza uri ṅwana muṅwe na muṅwe u na bugupfarwa nga tshifhinga, na uri ri thuse vhadededzi nga u ita uri vhavhe na fhethu ho lugelaho u funza pfunzo ya ndeme.
U tevhela mvelaphanḓa uno ṅwaha, ro thoma milingo ya ṅwaha ya lushaka kha u vhala na u ṅwala na mbalo ine ya vha tshikalo tsha dzitshakatshaka, wa gireidi 3, 6 na 9.
Ri ḓo isa phanḓa na u vhulunga kha zwa u pfumbudza vhadededzi, nga maanḓa kha Mbalo na Saintsi.
Ri ḓo sedzesa nga maanḓa kha u pfumbudza ṱhoho dza zwikolo, nga maanḓa avho vha zwikolo zwi sa khou shumaho zwavhuḓi.
Zwa ndeme kha pfunzo ya nṱha hu ḓo vha u engedza u swikelela nga maanḓa ha vhashai.
Izwi zwi katela u pfukela ha khadzimiso u ya kha ndambedzo kha matshudeni vhane vha vha kha ṅwaha wa u fhedzisela.
Matshudeni vha re kha magudedzi a pfunzo dza nṱha na vhupfumbudzi vhane vha swikela u wana thuso ya masheleni vha ḓo ruliwa u badela masheleni.
Ri humbela mabindu a muvhuso uri a ite mushumo muhulwane kha u bveledzisa vhukoni na u ṋetshedza vhukoni ha thekhiniki vhune ha ṱoḓiwa nga ikonomi.
Denel, Eskom, SAA na Transnet vho tikedza u pfumbudza vhagudi vha fhiraho 6 000 kha zwa thekhiniki – na zwi re na vhushaka na vhukoni vhu sa wanali na u vha ha ndeme kha zwa inzhiniara.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ri khou isa phanḓa na u khwinisa maanḓa na u kona u shuma ha tshipholisa, nga maanḓa tshumelo ya vhuṱoḓisisi, vhaṱoḓisisi vha zwa forensiki na vha vhusevhi ha vhugevhenga.
Ro engedza mapholisa vhane vha tshimbilatshimbila vha tshi khou vhonala fhethu hune ha ḓivhelwa vhugevhenga. Ri khou bvelaphanḓa lu vhonalaho kha u fhungudza u engedzea ha zwigidi zwi siho mulayoni na zwi re mulayoni.
Khothe dzashu dzi khou bvelaphanda na u shuma zwavhudi, na mbekanyamushumo dza u fhungudza u salela murahu ha milandu kha khothe dza vhuimo a tshiṱiriki na dza dzingu hu khou bvelphanḓa zwavhuḓi.
Ri ḓo isa phanḓa na u vhea phanḓa vhugevhenga vhune ha itelwa vhana na vhafumakadzi, na u ṋea thikhedzo nga kha senthara ya zwa ndondolo ya Thuthuzela.
Ri ḓo shuma na zwitshavha na vhafaramikovhe vha ndeme kha u lwa na u rengisa zwidzidzivhadzi na u shumisa zwidzidzivhadzi lwo kalulaho, zwine zwa khou ṱahadza zwinwe zwa zwitshavha zwashu.
Madalo anga kha senthara ya u lafha vhashumisi vha zwidzidzivhadzi ngei Mitchells Plain nga Ḽavhuvhili zwo ntendisa uri ṱhoḓea ya maanḓa a u lwa na u shumiswa ha zwidzidzivhadzi lwo kalulaho na u zwi rengisa kha zwitshavha zwashu.
Ndo laedza mapholisa ashu u lwa na vhathu vhane vha rengisela vhana zwidzidzivhadzi Kapa na kha vhuṅwe vhupo nga vhuhali. Ri ḓo dovha hafhu ra sa tendele vhaṋe vha zwipoto vhane vha rengisela vhana halwa.
Nndwa ya u lwa na vhuaḓa i khou ya phanḓa.
Tshiimiswa tsho Khetheaho tsha u Lwa na Vhuaḓa tsho thomiwa kha Muhasho wa zwa Tshumelo ya Tshitshavha na Ndaulo u shuma na zwa vhuaḓa na milandu ya u kaidza hu kwamaho vhashumeli vha tshitshavha.
Hu khou vha na mvelaphanḓa kha ṱhoḓisiso nnzhi dzine dza khou ya phanḓa.
Masheleni a swikaho henefha kha R44 miḽioni o wanala murahu u bva kha vhashumeli vha tshitshavha vhane vha khou vhuelwa zwi siho mulayoni kha magavhelo a dzinnḓu, hu uri u kulumagiwa ha sisiṱeme ya magavhelo a matshilisano kha vhufhura zwi khou ya phanḓa.
Ro laedza Tshiimiswa tsho Khetheaho tsha Ṱhiḓisiso u ṱoḓisisa nga ha vhulanguli vhu si ha vhuḓi kan vhuaḓa kha mihasho yo fhambanaho, mimasipala na zwiimiswa.
Musi ri sa khou dzula ro humbulela ṱhoḓisiso, vho vhona themendelo yashu kha u lwa na vhuaḓa kha maimo oṱhe a muvhuso na kha Tshumelo ya Tshitshavha.
Tshigwada tsha u Shuma tsho livhanaho na u ṱoḓa tshumelo tsha Zhendedzi ḽa zwithu Zwinzhi kha ḽo rangwaho phanḓa ngaVhufaratshikwama ha Lushaka, SARS na Senthara ya Vhusevhi ha zwa Masheleni i khou sedzulusa sisiṱeme yoṱhe ya zwa u ṱoḓa tshumelo u itela u khwaṱhisedza ndeme ya khwiṋe ya tshelede u bva kha kushumisele kwa masheleni a muvhuso.
Kha sekithara ya mutakalo, uno ṅwaha, ri ḓo ombedzela u tholwa ha vhathu vha re na ndalukano dzo teaho kha zwiimo zwo teaho.
Ri khou ṱoḓa ṱhoho dza mihasho dzo zwi gudelaho, vhaofisiri vhahulwane vha zwa masheleni, vhalangi vhahulwane vha zwibadela, vhaofisiri vha mutakalo vha zwiṱiriki na vhalangi vha dzikiḽiniki.
Ro dzudzanya u vusuludza magudedzi a vhaongi a 105 kha shango loṱhe u pfumbudza vhaongi.
Ri khou dzudzanya u vula tshikolo tsha zwa mutakalo kha Sibadela tsha zwa Pfunzo ya Mutakalo Limpopo u pfumbudza madokotela manzhi.
U vusuludzwa ha zwibadela na dzikiḽiniki hu ḓo ya phanḓa.
Ro ombedzela mutakalo wa vhafumakadzi, ri ḓo engedza vhuhulwane ha pfanelo dza mutakalo wa u vha na vhana na u ṋetshedza tshumelo i tshimbilelanaho, nga maanḓa zwa u thivhela mbebo, malwadze a pfukelaho nga vhudzekani, u ḓihwala ha vhana vhaṱuku na zwa zwishumiswa zwa vhasidzana musi vhe maḓuvhani kha vha re vhashai.
Kha nndwa ya u lwa na HIV na AIDS, ro no dzudzanya mbekanyamushumo dzashu na u ṱuṱuwedza maga o fhambanaho a tsireledzo, hu tshi katelwa na dzilafho ḽa u fumbiswa ha vhanna, u thivhelwa u pfukiselana ha mme na ṅwana na u ṱuṱuwedza u ita ndingo dza HIV.
Ndingo dzo itwa u mona na shango. Ho tou itwa fhedzi ndingo dzi fhiraho miḽioni ṱhanu dza HIV u bva tshe ha thomiwa fulo ḽa u ita ndingo nga Lambamai ṅwaha wo fhiraho.
Kha ṅwaha wo fhiraho, mushumo wo ḓi bvela phanḓa wa pulane ya u thoma mbekanyamaitele ya Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka. Hu si kale muvhuso u ḓo bvisa liṅwalo ḽa mbekanyamaitele uri tshitshavha tshi ḽi vhone.
Muṱhonifhei Mulangadzulo na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo wa NCOP,
Ri ḓo isa phanḓa na Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Mahayani yo Ṱanḓavhuwaho yo livhiswaho kha u vusuludza thandela dza khumiselo dza mavu na zwikimu zwa tsheledzo kha mashangohaya a kale na kha bulasi dzo litshedzelwaho dzi re na vhaṋe vhadzo.
Muvhuso wo bveledza mbekanyamushumo ya Tshigwada tsha Tshumelo ya Vhaswa vha Mahayani tsha Lushaka u thusa vhaswa kha vhupo ha mahayani. U swika ṋamusi, vhathu vhaswa vha fhiraho 7 000 vho tholiwa kha mbekanyamushumo.
Muṱhonifhei Mulangadzulo na Muṱhonifhei Mudzulatshidulo,
Muvhuso wo phasisa mulayo une wa vusuludza Bannga ya Poswo, ine ya ḓo thusa zwitshavha zwa mahayani u vhulunga masheleni avho na u wana khadzimiso dza u thoma mabindu maṱuku .
Nga zwenezwo ri vha ṱuṱuwedza u shumisa Bannga ya Poswo u itela mveledziso.
U FHAṰA SISIṰEME YA MUVHUSO WAPO I SHUMISEAHO, HU NA VHUḒIFHINDULELI, NA U SHUMISEA.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Shango ḽi ḓo vha na khetho dza vhuṋa dza muvhuso wapo hu saathu u fhela ṅwedzi wa Shundunthule.
Ho vha na mbilaelo nnzhi kha minwedzi yo fhiraho dza nga ha muvhuso wapo.
U hanganea kha maṅwe masia ho bveledza migwalabo, zwe zwa sumbedza thaidzo dzi re hone kha iḽi sia.
Ri fanela u ita uri tshenzhemo dza vhathu dza muvhuso wapo dzi vhe dzi takadzaho, sa izwi zwi tshi kwama miṱa yavho na matshilo avho a ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.
Miṅwe mimasipala i khou shuma zwavhuḓi , na dziṅwe dzikhansela dzi khou ita mushumo wadzo nga nḓila ine vha tea u shuma ngayo.
Ro thoma maano a u shandukisa muvhuso wapo, ro sedzesa nga maanḓa kha u khwaṱhiseda sisiṱeme ya vhulangi ya mutheo, vhulangi ha zwa masheleni na u ṱhogomela vhathusiwa.
Ndugiselo dza khetho dza muvhuso wapo dzi khou tshimbila.
U ḓiṅwalisa he ha vha hone mafhelo a vhege yo fhelaho ho tshimbila zwavhuḓi,na uri ri fhululedza avho vho ḓiṅwalisaho. Ri humbela avho vha si na bugundaula u ita khumbelo hu si na u lenga lenga, hu u itela uri vha songo fhirwa nga u ḓiṅwalisa hune ha khou tevhela ṅwedzi u ḓaho.
U thomiwa hu tevhelaho ha Fulo ḽa u Ṅwalisa Vhathu ḽa Lushaka ngei Libode, Eastern Cape ṅwaha wo fhiraho, vhathu vha fhiraho 700 000 vhane vha vha vhaiti vha khumbelo dza u thoma dza maṅwalo a vhuṋe o ṋetshedzwa, zwi sumbedza ḓora ḽihulwane nga vhathu vhashu kha heḽi ḽiṅwalo ḽa ndeme.
Musi ri tshi khou lugisela khetho, ri fanela u zwi humbula uri shango ḽashu ḽo ṱangana na tshinyalelo ya miḓalo kha vhege dzo fhiraho, na uri miṱa minzhi yo kwamea.
Ri swikisa maipfi a ndiliso kha miṱa ya avho vhe vha xelelwa nga matshilo. Mbilu dzashu ri dzi isa kha avho vhe vha huvhala na vhe vha xelelwa nga thundu dzavho dzoṱhe.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Kha vha ri ndi dzhie tshifhinga itshi ndi ḓivhadze uri muvhuso wo vhetshela thungo masheleni a linganaho henefha kha R800 miḽioni ya u ṱavhanya u thusa zwitshavha.
Ri ḓo dovha hafhu ra sedzesa kha ndambedzo ya u shuma u vusuludza tshinyalelo ya nga murahu ha muḓalo na u fhaṱulula kha miṅwaha ine ya kha ḓi ḓa.
Ri livhuwa mazhendedzi a thikhedzo, madzangano a sa shumeli malamba, sekithara dza phuraivethe, madzangano a zwa vhurereli na zwitshavha kha u thusa avho vha ṱoḓaho thuso.
U FHAṰA AFURIKA ḼA KHWIṊE NA ḼIFHASI ḼA KHWIṊE
Mafhungo a Afurika a kha ḓi vha one e mbekanyamaitele ya zwa ndeme ya sedzesa khazwo.
Afurika Tshipembe i khou shuma tshifhinga tsha miṅwaha mivhili kha Khoro ya African Union Peace and Security.
Shango ḽi ḓo vha mudzulatshidulo wa SADC Tshiimiswa kha Poḽitiki, Vhupileli na Vhutsireledzi u bva nga Ṱhangule.
Kha mushumo uyu, ri ḓo isa phanḓa na u vha na vhukwamani na mahoro kha u thoma u shumisiwa ha Thendelano ya Poḽitiki ya Ḽifhasi ngei Zimbabwe na mveledziso ya nḓila ya dzikhetho.
Ri ḓo ṱuṱuwedza thandululo ya phambano dza Malagasy. Ri ḓo lavhelesa na u thusa hune zwa konadzea u itela nyimele ya vhutsireledzi na poḽitiki Democratic Republic of Congo (DRC) yo lugela uri hu vhe na khetho.
Ri dovha hafhu ra pfa ro hulisea nga u shela mulenzhe kha u ṱoḓa thandululo kha nyimele i re Cote d’Ivoire, sa muraḓo wa African Union High-Level Panel, ro nangwaho u thusa u tandulula khaedu kha ḽeneḽo shango.
Ri rwela zwanḓa mushumo wa Mmbi ya Vhupileli ya Afurika Tshipembe, ine yo no rumela mbalo tshikati ya tshiswole i fhiraho 2 000 kha mishumo ya u thusa kha vhudziki ngei DRC, Sudan na Central African Republic.
Ri ḓo isa phanḓa na u vha tshipiḓa tsha u vusuludzwa ha Vhushaka Vhuswa ha Mveledziso ya Afurika ro sedzesa kha u thomiwa ha mbekanya mushumo ya themamveledziso yayo, ine ndi riṋe ro rangaho phanḓa u bveledzwa ha themamveledziso ya nḓila ya Devhula-Tshipembe.
Afurika Tshipembe ḽo dzhiela nṱha zwine zwa khou itea ngei Egypt na u thomani ngei Tunisia.
Ri isa phanḓa na u lavhelesa nyimele nga vhusedzi, hu tshi katelwa na zwine zwa nga itea Mabvaḓuvha Katina devhula ha Afurika.
Ri na lutendo uri nḓila ine ya takadza ya tshanduko na vhumatshelo vhune aya mashango are na vhushaka a nga nanga,i itiwe nga one aṋe.
Nga zwenezwo, Afurika Tshipembe ḽi ṋea thikhedzo yaḽo kha mushumo une wa nga itwa ho livhiwa kha u thoma tshanduko ya poḽitiki ine ya ḓo ita uri hu vhe na tshanduko ya vhuḓi ya mulalo ngei Tunisia na Egypt.
Ri fulufhela uri a huna tshine tsha ḓo khakhisa u bvelela ha lutamo lwa vhathu vha Palestina u tsireledza shango ḽi ḓivhusaho, zwi tshi khou itea tsini na tsini nga mulalo na Shango ḽa Isirele.
Afurika Tshipembe ḽi dovholola khuwelelo yaḽo kha tshitshavha tsha dzitshakatshaka u ṱuṱuwedza zwigwada u isa phanḓa na u ṱoḓa thandululo ya tshoṱhe ngei Mabvaḓuvha Kati.
Ri isa maipfi ashu a u fhululedza vhathu vha Sudan kha u ita mbudzisavhathu ya vhuḓi, na u ṱanganedza Shango ḽiswa ḽa Southern Sudan.
Izwi ndi tshiṅwe tsha mafhungo a zwa Afurika Tshipembe zwa ndeme zwe zwa sumbedza u bvelela. Ri a fhululedza Ṱhanganelo ya Afurika /African Union na United Nations kha vhukoni he vha vhu shumisa kha u shumana na hei thandela.
Kha zwa dzitshakatshaka, ro lavhelela u swielela Samithi ya vhuṱanu ya India-Brazil-Afurika Tshipembe uno ṅwaha.
Kha Foramu ya G20, ri ḓo isa phanḓa na u hanedza u itela maitele a ikonomi a linganelaho.
U FHAṰA DEMOKIRASI YA LUSHAKA NA TSHITSHAVHA TSHO FARANAHO
Vhahashu,
Tshenzhemo ya Tshiphuga tsha Bola ya Milenzhe ya Ḽifhasi tsha FIFA tsha 2010 yo ri funza ṱhoḓea ya u ḓihudza nga zwoṱhe zwine zwa vha zwivhuya nga ha shango ḽashu.
Fulaga ya Afurika Tshipembe yo vha tshithu tsha ndeme muḓini muṅwe na muṅwe.
Muvhuso u ḓo alusa izwi nga u vhea dzifulaga zwikoloni na kha zwiimiswa zwa tshitshavha u tikedza zwiga zwashu zwa lushaka na vhuṋe.
Ri humbela vhathu vhashu vhoṱhe uri vha gude luimbo lwa lushaka na u lu imba nga nḓila yone nga u ḓiṱongisa.
Ri ḓo rwela ṱari u thomiwa ha mbekanyamushumo ya u takalela vhahali vha lushaka na u ṱuṱuwedza Nḓila ya Vhufa ha Lushaka, u hulisa vhe vha shela mulenzhe nga hu hulu kha mbofholowo ya shango ḽashu.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ro vhona maanḓa a zwa mitambo sa tshishumiswa tsha u konanya na u fhaṱa lushaka kha shango ḽashu.
Roṱhe ri fanela u tikedza Proteas vhane hu si kale vha ḓo vha vha tshi khou tamba kha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha ICC 2011, na vhane vha khou enda u ya New Zealand u tsireledza vhugwena hashu ha 2007 kha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Rugby.
Ri tamelavho mashudu tshigwada tsha bola ya zwanḓa musi vha tshi kha ḓi ya u dzhenela mitambo ya Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Bola ya Zwanḓa nga ṅwedzi wa Fulwana. Ri ḓo vha ri tshi khou vha tikedza lwo fhelelaho.
Kha vha ri ndi dzhie tshikhala itshi ndi loshe muṅwe wa vhorakhirikhethe vha khwiṋesa, Vho Makhaya Ntini, ane a vha vhukati ha vhaeni vho khetheaho madekwana a ṋamusi. O shela mulenzhe zwi vhonalaho kha khirikhethe ya fhano hayani na mashangoni a dzitshakatshaka.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo vha na mbalavhathu yaḽo ya vhuraru u bva tshe ha fhela zwa tshiṱalula nga Tshimedzi ṅwaha uno. Ri livhuwa Vho Makhaya Ntini kha u tenda u vha muambasada wa fulo iḽi ḽa ndeme.
Muṱhonofhei Mulangadzulo na Muṱhonofhei Mudzulatshidulo,
Ro dzula ro ḓiimisela u fhaṱa shango ḽo ḓisendekaho kha u shuma.
Muhasho washu wa zwa Vhulavhelesi ha zwa Mashumele u ḓo konanya na u ṱola mushumo wa mihasho ya muvhuso nga vhuronwane, musi vho ḓisendeka nga u sika mishumo.
Ri ṱanganedza zwine zwa khou itwa nga Phalamennde kha u lavelesa u tevhedza khuwelelo ya uri tshi vhewaho phanḓa hu vhe zwa u sika mishumo nga muvhuso.
Vhahashu,
Tshipikwa tshashu tshi khagala. Ri ṱoḓa u vha na shango ḽine dzimiḽioni dza maAfurika Tshipembe vha vha vha na zwikhala zwa mishumo ya vhuḓi, ine ya vha na themamveledziso ya musalauno na ikonomi ya vhuḓi hune ndinganyelo ya vhutshilo ya vha ya nnṱha.
Roṱhe ri na vhuḓifhinduleli ha u shuma nga maanḓa uri hezwi zwi bvelele.
Muṅwe na muṅwe u fanela u humbula nga ha uri a nga shela hani mulenzhe kha fulo ḽa mishumo nga kha u ḓisikela zwikhala vhone vhaṋe na vhaṅwe
Nga u ita zwenezwo, ri wana ṱuṱuwedzo kha Muphuresidennde Vho Mandela vhane ra vha funa kha zwe vha amba musi vha tshi khou anisiwa nga 1994, vha tshi ri humbudza ṱhoḓea ya u shumisana.
Vha ri:
Ri kha ḓi zwi pfesesa, uri a hu na nḓila yo leluwaho ya uya kha mbofholowo.
Ri tou zwi ḓivha zwa vhuḓivhuḓi, uri a hu na na muthihi ane a nga bvelela a tshi khou shuma a eṱhe.
Ngauralo ri fanela u shumisana sa vhathu vho faranaho, u itela u pfumedzana ha lushaka, u itela u fhaṱa lushaka, u itela uri hu bebiwe ḽifhasi ḽiswa.
Kha hu vhe na vhulamukanyi ha vhoṱhe.
Kha hu vhe na mulalo wa vhoṱhe.
Kha hu vhe na mishumo, maḓi na muṋo wa vhoṱhe.
Kha hu itwe uri kha muinwe na muṅwe a ḓivhe uri kha tshiṅwe na tshiṅwe muvhili, muhumbulo na vhungomu zwo vhofhololwa u ḓibveledza zwone zwiṋe.
Ndi a livhuwa.
Issued by: The Presidency
