MaAfrika Tshipembe vha Hashu,
Madekwana ano, ndi khou tama u amba navho nga ha zwiteṅwa zwiṋa zwa ndeme kha nndwa yashu na dwadze ḽa COVID-19 khathihi na u vusuludza lushaka na ikonomi yashu.
Zwithu izwo ndi, tsha u thoma, u khwaṱhisa fulo ḽashu ḽa muhaelo ḽa lushaka; tsha vhuvhili, vhukando vhune ra ḓo vhu dzhia u isa phanḓa na u vula ikonomi; tsha vhuraru, u ṋetshedzwa ha ṱhanziela ya muhaelo; nahone, tsha vhuṋa, nyambedzano dzashu na shango ḽa United Kingdom u vhuedzedza u dalelana, vhuendelamashango na makwevho.
Maḓuvha a si gathi o fhiraho, vha Tshiimiswa tsha Tsumbedzo tsha COVID-19 kha ḽa Afrika Tshipembe (South African COVID-19 Modelling Consortium) vho khwaṱhisedza uri ḽa Afrika Tshipembe ḽo bva kha gabelo ḽavhuraru ḽa u kavhiwa nga COVID-19.
Heḽi gabelo, ḽe ḽa vha ḽi khou laulwa nga tshivhumbeo (varienthe) tsha Delta, ḽo vha ḽi na vhuhali.
Gabelo heḽi ḽa vhuraru ḽo fhedza maḓuvha a 130, nahone ḽo vha ḽo lapfa nga vhege mbili u fhira magabelo oṱhe e ra fhira khao.
Musi ri maṱhakheni a gabelo ḽa vhuraru, ro vha ri tshi rekhoda zwiwo zwiswa zwa 20 000 nga ḓuvha.
Kha maḓuvha a sumbe o fhiraho, zwiwo zwa u kavhiwa huswa zwo vha zwi kha 1 800 nga ḓuvha.
Ho dovha hafhu ha vha na u tsela fhasi ha vho valelwaho sibadela na mpfu nga nṱhani ha COVID-19 kha mavunḓu oṱhe.
Haya ndi mafhungo a ṱanganedzeaho kha roṱhe.
Lwa maḓuvha a linganaho 574 u swika zwino ri tshi khou tshila na dwadze heḽi, nahone zwi khou ri vhangela mutsiko roṱhe.
Ro ṱangana na zwinzhi zwi konḓaho, nahone zwi vhavhesaho ndi zwa mashaka manzhi, vhashumisani na dzikhonani vhe ra vha lozwa nga nṱhani ha dwadze iḽi. Ri khou lila na muṅwe na muṅwe wavho.
Sa zwo ḓoweleaho ri khou ṱoḓa u thoma hafhu na zwithu zwe ra vha ri sa tsha kona u zwi ita lwa miṅwaha mivhili yo fhiraho.
Ri khou ṱoḓa u dzhenelela hafhu maguvhangano a zwa sialala, mabembela a ḓuvha ḽa mabebo, minyanya na maṅwe maḓikita ro vhofholowa ri na ṱhama dzashu na mashaka.
Ro ṱuvha tshifhinga tsha u ya kerekeni, thabeloni na thembeleni hu si na u thivhelwa, nahone ri dovhe ri kone u kuvhatedzana na u khaḓana hu si na u vhilahedzwa nga u nga lwala.
Vhatikedzi vha zwa mitambo vha khou balelwa u lindela u humela FNB, Moses Mabhida, Royal Bafokeng, khathihi na Loftus u kunguwedza thimu dzashu.
Ri khou ṱoḓa u dovha ra ita maguvhangano mavhengeleni a zwiḽiwa ro vhofholowa, fhethu hu nwelwaho halwa khathihi na fhethu ha matambwa, nahone ri khou ṱoḓa u enda ro vhofholowa hoṱhe hune ra tama u ya hone nahone tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe.
Mbofholowo heyi, ine roṱhe ra khou i ṱoḓa, i a swikelelea.
Fhedzi ri nga kona u i swikelela musi roṱhe ro haeliwa nahone ra dovha ra isa phanḓa na u tevhedzela maitele a ndeme a mutakalo.
U bva tshe ra thoma fulo ḽa muhaelo ḽa lushaka, ḽi khou tshimbila nga luvhilo lwavhuḓi.
U swika zwino ro no ṱanganedza khaelo dzi linganaho 17 miḽioni.
Vhathu vha linganaho 8.6 miḽioni vho fhedza u haelwa, zwine ndi u fhira thihi tsha ṱhanu kha vhaaluwa vhoṱhe.
Tsha ndeme, 60% ya vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha re nṱha ha miṅwaha ya 60, na 50% ya vhathu vha re vhukati ha miṅwaha ya 50 na 59 vho no haelwa lwa u thoma.
Mbalo hedzi dzi ri fha vhuḓifulufheli na fulufhelo.
Ro ḓivhetshela tshipikwa tsha u swikelela u haeliwa ha 70% ya vhaaluwa kha ḽa Afrika Tshipembe mafheloni a ṅwaha.
Arali ra nga swikelela tshipikwa itshi, Muhasho wa Mutakalo u khou anganyela uri ri nga vhulunga matshilo a vhathu vha linganaho 20 000.
Hezwo zwo imela vhathu vha 20 000 – vhomme, vhokhotsi, vhana vha vhatukana na vhasidzana – vhane mpfu dzavho dza nga thivhelea arali vhunzhi hashu ra ṋanga u haeliwa.
U swikelela tshipikwa tshashu ri khou tea u wana dziṅwe khaelo dzi linganaho miḽioni dza 16 uno ṅwaha, zwine zwa tou amba hanefha kha 250 000 wa khaelo ḓuvha na ḓuvha ḽa vhege u swika vhukati ha Nyendavhusiku.
Ri a zwi ḓivha uri musi vha mualuwa, tshikhala ndi tshihulwane tsha uri vha lwale nga nṱhani ha COVID-19 kana uri vha nga valelwa sibadela.
Ri a zwi ḓivha uri khonadzeo ya khombo ya u lovha nga COVID-19 i nṱha kha vhaaluwa u fhirisa kha vhathu vhaswa.
U itela u tsireledza matshilo na u thivhela zwiimiswa zwashu zwa mutakalo na vhaongi kha u nga ḓalelwa nga vhalwadze lwo kalulaho, ro ḓo kona u sedzesa u thoma kha avho vha re nṱha ha miṅwaha ya 50 na 60 kha u haelwa.
Hezwi a zwi tou amba uri vhathu vha re fhasi ha miṅwaha ya 50 vhone a vhaho kha khombo.
Kha miṅwedzi i si gathi yo fhiraho, ro kona u vhona u engedzea ha tshivhalo tsha vhaswa vha no khou valelwa sibadela na u lovha nga nṱhani ha COVID-19.
Ndi nga nṱhani ha zwenezwi he u bva nga ḽa 20 Ṱhangule ro ḓo engedza mbekanyamushumo ya u haela kha vhathu vhoṱhe kha ḽa Afrika Tshipembe vha miṅwaha ya 18 na fhira.
Musi ro kona u swikelela zwa khwiṋe, na u kona u wana khaelo dzo linganelaho kha avho vhe ra pika vhone, mbekanyamushumo yashu ya u haela i kha ḓi ongolowa.
Nga zwenezwo ro ḓo dzhia tsheo ya u engedza fulo ḽashu ḽa muhaelo nga u rwela ṱari fulo ḽa “Vooma Vaccination Weekends” u thoma matshelo.
Fulo heḽi ḽa Vooma Vaccination Weekends ḽi ḓo vha ḽa shango ḽoṱhe u ṱuṱuwedza vhathu vhashu uri vha haeliwe.
Ri a zwi ḓivha uri u swikelela fhethu ha muhaelo vhukati ha vhege zwi a konḓa kha vhanzhi, zwihulusa kha avho vhane vha shuma, vhane vha tea u tshimbila nyendo ndapfu, kana vhane vho fareledzwa nga zwino na zwiḽa zwa muṱa.
Avho vhane vha nga kundelwa u wana khaelo vhukati ha vhege vha tea u shumisa tshino tshikhala.
Matshelo, ḽa 1 Tshimedzi na nga Mugivhela wa ḽa 2 Tshimedzi, ri ḓo vha ro vula fhethu muhaelo u mona na shango uri ri kone u swikelela vhathu vha linganaho hafu wa miḽioni.
Muhasho wa Mutakalo wo topola zwiṱiriki zwine ha tea u sedzeswa zwone kha vunḓu ḽiṅwe na ḽiṅwe zwi tshi yelana na tshivhalo tsha vhathu vha songo haeliwaho khathihi na tswikelelo ya muhaelo zwa zwino kha tshiṱiriki tshiṅwe na tshiṅwe.
Haya a ḓovha a mafhelo a vhege a u thoma a fulo ḽa Vooma Vaccination Weekend kha mbekanyamushumo dzo fhambanaho dza u ya vhathuni.
Vharangaphanḓa u bva kha madzangano a poḽotiki, madzangano a zwitshavha, vharangaphanḓa vha sialala, vhatholi khathihi na vhoramabindu vha ḓo kuvhanganya zwitshavha uri zwi dzule zwo tsireledzea nga u haeliwa.
Mufarisaphuresidennde na nṋe, khathihi na Dziminisṱa, Vhafarisaminisṱa, Vhalangamavunḓu, dziMEC, Vhoṋeḓorobo khathihi na dzikhantseḽara, roṱhe ri ḓo vha ro bva ro ya zwitshavhani nga Ḽavhuṱanu na Mugivhela u ṱuṱuwedza vhadzulapo uri vha haeliwe.
Muhalelo ndi mahala kha muṅwe na muṅwe a no dzula kha ḽa Afrika Tshipembe, zwi si na ndavha uri vha mudzulapo wa ḽa Afrika Tshipembe naa kana vha bva kha ḽiṅwe shango.
Vha nga livha kha tshiimiswa tsha mutakalo tsha muvhuso kana tsha phuraivethe u haelwa naho vha si na ndindakhombo ya zwa mutakalo (medical aid).
Vha nga ya kha tshiimiswa tsha muhaelo tshi re tsini navho vho fara basa kana vhuṅwe vhuṱanzi ha u khwaṱhisedza vhuṋe vha ḓiṅwalisa .
Fulo ḽa Vooma Vaccination Weekends ndi tshiṅwe tshikhala tsha u ṱanganedza u shela mulenzhe huhulwanesa ho itwaho nga vhashumeli vha mutakalo khathihi na vhalangi vha zwa mutakalo – u thoma kha vhashumi vha mutakalo zwitshavhani vhe vha tshimbila muḓi nga muḓi vha tshi ṱuṱuwedza vhathu uri vha ye u haelwa, u ya kha vhashumi vhashu vha re hoṱhe vhuponi ha muhaelo na mimoḓoro yo bvaho fulo ḽa u ya zwitshavhani u mona na shango.
Ri khou dovha ra livhuwa vhathu vhanzhisa vho ḓiṋetshedzelaho u thusa khathihi na vharangaphanḓa vhapo.
Ri tea u fhululedza vhukando vhu no khou dzhiiwa nga vhoramabindu kha u vhona uri vhashumi vhavho vha khou haeliwa.
Ri khou itela khuwelelo vhoramabindu vhoṱhe uri vha ite nzudzanyo na u ṱuṱuwedza u haelwa kha vhashumi vhavho vhoṱhe.
U ḓidzhenisa ha sekhithara dzoṱhe dza zwitshavha kha vhukando uvhu ha lushaka zwi ḓo vha zwa ndeme zwihulusa musi ri tshi ya khethoni dza mivhuso yapo nga ṅwedzi wa Lara.
Mafulo a u kunguwedza vhakhethi a ri sia ri kha khombo khulwanesa ya u nga engedzea ha u kavhiwa nga tshitzhili itshi.
Muṅwe na muṅwe washu – u thoma kha vharangaphanḓa vha mahoro na vhadzudzanyi u ya kha vhatikedzi khathihi na vhashumi vha zwa dzikhetho – ri na vhuḓifhinduleli ha u vhona uri milayo i khou tevhedzwa nahone maitele oṱhe a zwa mutakalo a khou tevhedzelwa musi hu tshi itwa mafulo a dzikhetho.
Vha Khomishini ya Dzikhetho yo Ḓiimisaho nga Yoṱhe vha khou vhea maga oṱhe u vhona uri mukhethi muṅwe na muṅwe u kona u shumisa pfanelo yawe ya dimokirasi hu si na u vhewa kha khombo zwi songo fanela.
MaAfrika Tshipembe vha Hashu
Musi ndi tshi ḓivhadza nga ḽa 12 Khubvumedzi uri ḽino shango ḽi ḓo sudzuluselwa kha Luṱa lwa 2 lwo Dzudzanyululwaho, ndo ri ri ḓo sedzulusa tshiimo nga murahu ha vhege mbili.
Nyimele ya zwino kha kuphaḓalele kwa dwadze iḽi i amba uri nyiledzo nnzhi dzi re hone dzi tea u fhungudzwa, hu tshi tevhedza themendelo dza Komiti ya Vhueletshedzi ya Dziminisṱa kha zwa COVID-19.
Zwi tshi tevhela miṱangano ya Khoro ya Lushaka i Sedzanaho na Mafhungo a Tshitzhili tsha Corona khathihi na Khoro Nzudzanyi ya Muphuresidennde, Khabinethe yo dzhia tsheo ya u sudzulusa ḽa Afrika Tshipembe u bva kha Luṱa lwa 2 lwo Dzudzanyululwaho u ya kha Luṱa lwa 1 lwo Dzudzanyululwaho u thoma vhukati ha vhusiku ha ṋamusi.
Maga a tevhelaho a ḓo shuma kha Luṱa lwa 1:
- Tshifhinga tsha nyiledzo dza u tshimbila tshi ḓo shanduka, hune tshi vho ḓo thoma nga 12 vhukati ha vhusiku u swika nga iri ya 4 maḓautsha.
Zwiimiswa zwi sa tou vha zwa tshumelo dza ndeme u fana na mavhengele a zwiḽiwa, a halwa khathihi na ha nyonyoloso zwi ḓo tea u vala nga iri ya 11 ya vhusiku uri vhashumi na vharengi vha kone u ya hayani phanḓa ha musi tshifhinga tsha nyiledzo dza u tshimbila tshi tshi thoma.
- Tshivhalo tsha nṱha tsha vhathu vho tendelwaho u kuvhangana ngomu ha tshifhaṱo tshi ḓo engedzea u bva kha 250 u ya kha 750, ngeno tshivhalo tsha nṱha tsha vhathu vho tendelwaho u kuvhangana nnḓa tshi tshi ḓo engedzea u bva kha 500 u ya kha 2 000.
Fhethu hune ha vha huṱuku u nga kuvhangana mbalo idzi nahone ho siiwa tshikhala vhukati, zwi amba uri tshifhaṱo itsho tshi songo ḓadza u fhira kha 50% ya vhathu vho tendelwaho hanefho nga ngomu.
Hezwi zwi katela tshumelo dza vhurereli, dza poḽotiki na dza vhuḓimvumvusi, khathihi na mavhengele a zwiḽiwa, fhethu ha u nwela halwa na huṅwe hu no fana naho.
- Mbalo khulwanesa ya vhathu vho tendelwaho mbulungoni I ḓo engedzea u bva kha 50 u ya kha 100. Sa zwe zwa vha zwi ngaho murahu, milindelo ya vhusiku, maguvhangano a musi mbulungo yo no fhela na a u phumula miṱodzi ha ngo tendelwa.
- Thengiso ya halwa – hu tshi itelwa u nwela nnḓa kana nga ngomu - zwi ḓo tendelwa, u ya nga milayo ya ḽaisentsi yeneyo. Naho zwo ralo a hu na halwa vhune ha ḓo rengiswa yo no rwa iri ya 11 ya vhusiku.
- U ambarwa ha masiki fhethu ha nnyi na nnyi ndi khombekhombe, nahone u kundelwa u ambara masiki musi zwo tea ndi mulandu muhulu.
Sa tshipiḓa tsha ndingedzo dza u vhuedzedza zwipiḓa zwinzhi zwa ikonomi zwo kwameaho u shuma hafhu, ri khou ṱoḓa u leludza dziṅwe nyiledzo, zwihulusa ro sedza mitambo na vhuṱambo ha zwa sialala.
Sa zwe nda amba mathomoni, roṱhe ri khou ṱoḓa mbofholowo yashu murahu, nahone arali ra isa phanḓa na u shumisana sa zwe ra vha ri khou itisa zwone, zwithu zwinzhi zwi ḓo vulea.
Muhasho wa Mutakalo hu si kale u ḓo vha u tshi khou ṋetshedza ṱhanziela ya u haelwa, ine ya ḓo sumbedza vhuṱanzi ho tsireledzeaho nahone vhune ha khwaṱhisedza muhaelo.
I nga shumiswa u enda ngayo, u swikelela zwiimiswa na maguvhangano khathihi na huṅwe na huṅwe hune ha ṱoḓea ṱhanziela muhaelo.
Maitele ashu ndi ane a laedzwa nga milayo ya Dzangano ḽa Mutakalo ḽ a Ḽifhasi nahone ine ya tevhedzela maitele a khwiṋesa ḽifhasini.
Nzudzanyo na kuvhekanyelwe kwa khwaṱhisedzo ya muhaelo zwi ḓo thusa zwihulu kha u fhungudza nyiledzo dza u endela mashango a nnḓa kana u dzhena kha ḽino.
U haeliwa a zwi khou tou itelwa u tsireledza vhone na vha re tsini navho fhedzi.
Zwo itelwa na u thivhela zwiṅwe zwivhumbeo zwiswa nahone zwi re khombo kha u nga ṱaha, sa i zwi tshitzhili tshi tshi kona u shanduka kha vhathu vha songo haelwaho.
Naho zwo ralo, ri tea u zwi humbula uri naho ro haelwa, ri khou tea u isa phanḓa na u tevhedzela maga a ndeme u thivhela u phaḓalala ha tshitzhili u bva kha muthu u ya kha muṅwe.
Ri a zwi ḓivha uri maguvhangano a nga ngomu, zwihulusa fhethu hu sa dzheni mufhe zwavhuḓi, ndi one tshivhangi tshihulwanesa tsha u ṱaha na u phaḓaladza tshitzhili itshi.
Ri tea u isa phanḓa na u ambara masiki tshifhinga tshoṱhe ri vhathuni, ri sie tshikhala vhukati hashu na vhaṅwe vhathu khathihi na u dzulela u vhona uri mafasiṱere o vulea nahone hu na mufhe u no dzhena.
Arali ra isa phanḓa na u tevhedzela milayo iyi, ra vhona uri u kavhiwa ho tsela fhasi, nahone tsha ndeme arali ra vhona uri ro haela vhathu vhanzhisa, ri ḓo kona u langa dwadze iḽi hune ra ḓo fhedza ro i tsitsela fhasi.
Nga ndingedzo dza u thivhela u engedzea ha u kavhiwa, mashango manzhi u mona na ḽifhasi vho ḓo ṋanga u thivhela vhaendelamashango vha maṅwe mashango vha tshi dzhena kha mashango avho.
Ḽa United Kingdom ḽo iledza vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe kha u dalela iḽo shango.
Hezwi zwo ri vhea kha nyimele i si yavhuḓi, sa i zwia United Kingdom ḽi shango ḽine vhadzulapo vhaḽo vha vha vhaendelamashango vhahulusa kha ḽa Afrika Tshipembe u bva kha mashango a devhula khathihi na u shumisana kha zwa makwevho.
Musi vhorasaintsi vha ḽa UK vha tshi khou vhilaedzwa nga ha u ṱaha ha tshivhumbeo (varienthe) tsha Beta kha ḽa Afrika Tshipembe, ngoho ndi ya uri tshivhumbeo (varienthe) tsha Delta ndi tshone tshine u swika zwino tsho vhonalesa kha ḽino.
Ṋamusi nga matsheloni ndo ḓo kona u amba na Minisṱa Muhulwane wa ḽa Britain Vho Boris Johnson nga luṱingo u amba nga ha fhungo iḽi. Ndo ḓo vha ṱalutshedza nga ha nyimele ya ḽino shango ḽa Afrika Tshipembe nahone vho pfesesa zwihulwanesa.
Roṱhe ro tendelana uri tsheo dza lushaka ulu dzi tea u dzhiiwa ho sedzwa saintsi nahone ri na fulufhelo uri ḽi ḓo bveledza mvelelo dzavhuḓi musi fhungo iḽi ḽi tshi ḓo sedzuluswa zwavhuḓi maḓuvhani a si gathi a ḓaho.
Maafrika Tshipembe vha Hashu,
Tshipikwa tshashu tshihulwanesa zwa zwino ndi u vhona uri ikonomi i khou vusuludzwa nga u ṱavhanya, uri ri kone u sika mishumo na u thusa mabindu uri a vhuyelele he a vha a hone kale.
Nḓila nthihi fhedzi ine ra nga ita hezwi ndi musi vhunzhi ha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vho ṋanga u haelwa nga u ṱavhanya.
Arali vhunzhi ha vhathu vhashu vha haeliwa, ri nga kona u khwaṱhisedza uri ḽa Afrika Tshipembe ḽo tsireledzea kha u nga ḽi dalela nahone ra dovha ra ṱanganedza hafhu vhaendelamashango nga khalaṅwaha ya tshilimo.
Ri ḓo kona u thoma hafhu maguvhangano a zwa mitambo na a muzika, ra fhelisa nyiledzo mavhengeleni a zwiḽiwa na a halwa, ra ṱuṱuwedza vhathu vhanzhi uri vha humele mishumoni, mavhengeleni na fhethu ha nnyi na nnyi vho tsireledzea.
Arali ra nga kona u swikelela tshipikwa tshashu tsha muhaelo mafheloni a uno ṅwaha, ri nga tinya dziṅwe nyiledzo nahone ra thoma fulo ḽa u vusuludza ikonomi yashu nga luvhilo luhulu.
Ndi khou ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe uri vha shumise tshikhala hetshi tsha Vooma Vaccination Weekends.
Kha ri bve roṱhe ri ye u haeliwa.
Kha ri dzhie khonani dzashu na vha muṱa vhane a vho ngo haeliwa uri vha ye u haeliwa.
Kha ri vhone uri ri swikelela tshipikwa tshashu tsha 70% nga Nyendavhusiku.
Kha ri engedze luvhilo. Kha ri Vooma.
Mudzimu kha shudufhadze shango ḽa Afrika Tshipembe na vhathu vhaḽo.
Ndi a livhuwa.
