Maafrika Tshipembe vha hashu,
Ḽavhuṱanu ḽino ri ḓo vha ri tshi khou fhedza ṅwaha u bva tshe tshiwo tsha u thoma tsha dwadze ḽa tshitzhili tsha corona tsha ḓivhadzwa kha ḽa Afrika Tshipembe.
U bva zwenezwo, vhathu vha fhiraho miḽioni nthihi na hafu kha ḽa Afrika Tshipembe vho no kavhiwa ngeno vha ṱoḓaho u lingana 50 000 vho vhigwa uri vho lovha nga dwadze iḽi.
Ho no shanduka zwinzhisa kha shango ḽashu na kha matshilo ashu.
Fhedzi fulufhelo ḽa vhathu vhashu a ḽi athu u shanduka.
No kona u fhira kha vhukonḓi vhuhulwane, fhedzi na ḓi sala no ima, no farana na u vha na fulufhelo.
Zwino, nga murahu ha ṅwaha musi tshitzhili itshi tsho ri ṱhasela, ri na mbonelaphanḓa kha u langa huṅwe u kavhiwa na uri, lwa tshihaḓu, ri fhenye dwadze iḽi.
Nga tshifhinga tshi sa linganiho ṅwaha tshitshavha tsha zwa saintsi tsha ḽifhasi tsho no bveledza, u linga na u bveledzisa khaelo dzo vhalaho nahone dzi no shuma khwiṋe kha u lwa na dwadze.
Zwiimiswa zwa saintsi na ṱhoḓisiso zwa Afrika Tshipembe zwo no shela mulenzhe zwihulu kha vhuḓiimiseli uvhu khathihi na u shela mulenzhe kha nḓivho ya ḽifhasi malugana na dwadze iḽi, hu tshi katelwa na u ṱaha ha tshaka ntswa.
Ndi kale ri na kuvhonele kwa uri khaelo i ḓo vha yone nḓila khulwane ya u lwa na dwadze iḽi ḽa COVID-19, nga zwenezwo ro namba ra thoma maitele u mona na dzhango khathihi na shango a u lugisela u wanala ha khaelo dzi shumaho khwiṋe.
U fana na maṅwe mashango manzhi, ro no thoma na mbekanyamushumo yashu ya u haela.
Kha maḓuvha a 10 u bva tshe ra rwela ṱari mbekanyamushumo yashu ya u haelela tshitzhili tsha corona, vhashumeli vha mutakalo vha fhiraho 67 000 – vhane vha vha khwalasambi kha u lwa na COVID-19 – vho no haelwa.
Muhwalo muswa wa ngelo dzi linganaho 80 000 dza khaelo ya Johnson & Johnson wo swika fhano mulovha, nahone ri kha di engedza tshivhalo tsha ngelo dzine dza khou rengwa ḓuvha na ḓuvha.
Mathomo a bembela ḽashu ḽa u haela o tshimbila zwavhuḓi.
Zwo vhonala uri ri nga bvelelab musi ri tshi khou shumisana sa muvhuso, tshitshavha tsha vhorasaintsi na sekhithara ya phuraivethe.
Mavundu oṱhe o no ta fhethu ha u haela nahone vho vhea maga a u ṱandavhudza mbekanyamushumo iyi musi yo no vha na maanḓa.Tshivhalo tsha zwiṱitshi izwo zwine zwa ḓo shumiswa sa fhethu ha u haelela tshi ḓo engedzwa vhege i ḓaho u bva kha zwa 17 u ya kha zwa 49.
Kha zwiṱitshi zwa 49, zwa 32 zwi ḓo vha zwi zwibadela zwa muvhuso ngeno zwa 17 zwi tshi ḓo vha zwi zwibadela zwa phuraivethe.
Hezwi zwi katela zwiṱitshi zwa vhuponi ha mahayani u itela u khwiṋisa tswikelelo kha vhashumeli vha mutakalo vhuponi ha mahayani.
Musi u haelwa ha vhashumeli vha mutakalo ho no fhela, ri ḓo thoma na luṱa lwa vhuvhili lwa u haela mafheloni a Lambamai kana mathomoni a Shundunthule.
Luṱa lwa vhuvhili lwu ḓo katela vhaaluwa, vhashumi vha tshumelo dza ndeme, vhathu vha no dzula kana u shuma kha vhupo ho tou dzudzanywaho khathihi na avho vha re na maṅwe malwadze a sa fholi.
Kha luno luṱa, ri ḓo vha ri khou ta zwiṱitshi zwinzhi zwa u haelela kha sekhithara ya ndondolo ya mutakalo ya muvhuso na ya phuraivethe uri ri kone u swikela u haela vhathu vhanzhi nga tshifhinga tshiṱuku.
Ri kha ḓi tou bva u saina thendelano na vha Johnson & Johnson uri ri wane ngelo dzi linganaho 11 miḽioni.
Kha ngelo hedzi, dza 2.8 miḽioni dzi ḓo ḓiswa kha kotara ya vhuvhili ngeno dzo salaho dzi tshi ḓo ḓiswa zwezwo ṅwaha u tshi khou ya phanḓa.
Ro dovha hafhu ra wana dza 20 miḽioni u bva kha vha Pfizer, dzine dza ḓo ḓiswa kha kotara ya vhuvhili.
2021 Nga nṱha ha zwenezwo, ro kona u wana ngelo dza khaelo dzi linganaho 12 miḽioni u bva kha tshiimiswa tsha COVAX nahone vha khou fhedzisa maitele a ṋetshedzo yashu ya ngelo u bva kha Mbumbano ya Vhuthihi ha Afrika.
Ri khou dzulela u kwamana na vhaṅwe vhabveledzi vha khaelo u itela u vhona uri ri na tshivhalo tsho teaho tsha khaelo musi ri tshi dzi ṱoḓa.
Maafrika Tshipembe vha hashu,
Musi ndi tshi fhedzisela u amba na lushaka, mathomoni a ṅwedzi uno, shango ḽo vha ḽi tshi kha ḓi tou bva u fhira maṱhakheni a gabelo ḽa vhuvhili ḽa u kavhiwa nga tshitzhili tsha corona.
Ri tshi khou laedzwa nga lushaka luswa lwa tshitzhili itshi, gabelo ḽa vhuvhili ḽone ḽo vha ḽi khou tshinyadza na u vhanga ndozwo ya vhutshilo u fhirisa gabelo ḽa u thoma.
Ḽino shango zwa zwino ḽo no fhenya kha nndwa ya gabelo ḽa vhuvhili.
U kavhiwa huswa, u ṱanganedzwa sibadela khathihi na mpfu zwo no tsela fhasi zwihulu nahone zwi khou isa phanḓa na u tsela fhasi lwu takadzaho.
Kha vhege ine ya khou tou bva u fhira, ḽino shango ḽo kona u ḓivhadza u kavhiwa huswa hu re fhasi ha 10 000.
Ṅwedzi wo fhelaho, kha vhege ya u fhedzisela ya Phando, shango ḽo kona u vhiga zwiwo zwiswa zwi fhiraho 40 000.
Ngeno ṅwedzi wa phanḓa ha wonoyo, nga vhege ya u fhedzisela ya Nyendavhusiku, shango ḽo kona u vhiga zwiwo zwiswa zwi no ṱoḓa u lingana 90 000.
U tsela fhasi uhu hu mangadzaho nga u rali ha zwiwo zwiswa kha vhege dza malo ndi nga nṱhani ha ṱhanganelano ya vhukando he ha ḓivhadzwa nga muhasho wa mutakalo wa tshitshavha, tshanduko ya matshilele khathihi na u sa tsha kavhiwa hafhu ha avho vhe vha vha vho no kavhiwa kha zwitshavha zwashu.
Ro kona u kunda kha gabelo ḽa vhuvhili nga uri vhunzhi ha vhathu vho tevhedzela milayo i konḓaho ya u vha thivhela khathihi na u tevhedzela ndaela dza ndeme dza mutakalo, hu tshi katelwa u ambara masiki fhethu ha nnyi na nnyi khathihi na u sia tshikhala vhukati hau na muṅwe muthu.
Maga e ra vha ro tea u a shumisa nga Nyendavhusiku ovha o tea u itela u kona u langa u kavhiwa khathihi na u thivhela u ḓalesa ha zwiimiswa zwashu zwa mutakalo.
O vha o tea uri ri vhulunge matshilo.
Ro vha ro tou tea u shumisa maga aya ri tshi zwi ḓivha uri o ṋetshedza nyiledzo kha vhutshilo ha ḓuvha na ḓuvha ha muṅwe na muṅwe kha ḽino shango. O vhanga u khakhisea kha vhanzhi.
Nahone musi ro ita zwoṱhe u dzudza ikonomi yo vulea, ro vha ri tshi zwi ḓivha uri hu na zwiṅwe zwipiḓa zwa ikonomi zwine zwa ḓo kwamea na zwine zwa sa ḓo kona u shuma lwo fhelelaho.
Maitele ashu o dzulela u vha a uri maga ayo a nyiledzo ha tei u shumiswa tshifhinga tshilapfu u fhirisa lwo teaho u itela u langa vhulwadze.
Nga nṱhani ha u tsela fhasi ha u kavhiwa, ḽino shango zwa zwino ḽi nga kona u fhungudza dziṅwe nyiledzo kha kutshimbilele na mishumo.
Ndi khou dovholola, hezwo ri khou zwi ita nga vhuronwane.
Na nga murahu ha tshifhinga tshilapfu tsho bveledzwaho tsha u pfukhela huṱuku, ro kona u vhona nḓila ine tshivhalo tsha u kavhiwa huswa tsha nga gonya ngayo naho ri songo eletshedzwa.
Musi ro sedza u gaganywa ha tshiimo tsha zwino tsha dwadze kha ḽino shango, Khabinethe yo dzhia tsheo matsheloni a ṋamusi ya u sudzulusela ḽino shango kha Ḽeveḽe ya 1 ya Tsivhudzo u bva kha Ḽeveḽe ya 3 ya Tsivhudzo ya tshitzhili tsha Corona.
Ḽeveḽe ntswa ya tsivhudzo i ḓo thoma nga vhuya madekwana ano musi milayo ya hone yo no ganḓiswa.
Hezwi zwi ḓo amba uri:
- Iri dza nyiledzo ya u tshimbila zwa zwino dzi ḓo vha u thoma nga awara ya 12 vhusikukati u swika nga awara ya 4 ya maḓautsha.
- Maguvhangano a ḓo tendelwa, zwi tshi ya nga tshivhalo tsho linganelaho, u tevhedzwa ha ḽiga ḽa u vha kule na muṅwe muthu khathihi na maṅwe maga a tsireledzo ya mutakalo.
Hezwi zwi katela maguvhangano a vhurereli, matshilisano, poḽotiki na a sialala.
- Tshivhalo tsha nṱhesa tsha vhathu vho tendelwaho kha guvhangano ḽiṅwe na ḽiṅwe ndi vhathu vha 100 kha guvhangano ḽa nga ngomu ha tshifhaṱo na vhathu vha 250 kha guvhangano ḽa nnḓa ha tshifhaṱo kana fhethu ho vuleaho. Hune tshifhaṱo tsha vha tshiṱuku kha u kona u fheledza tshivhalo itshi hu na u sia tshikhala vhukati ha muthu na muthu, zworalo a hu faneli u shumiswa tshipiḓa tshi fhiraho 50% ya vhukoni ha u fheledza vhathu ha tshifhaṱo.
- Mulindelo kana maṅwe maguvhangano a phanḓa kana murahu ha mbulungo one ha athu tendelwa.
- Fhethu ha u ḓimvumvusa vhusiku hu rengiswaho halwa hone hu tshe ho valwa.
- Thengiso ya halwa i ḓo tendelwa, u ya nga ḽiṅwalo ḽa thendelo ḽine vha vha naḽo. Naho zwo ralo, halwa a vhu nga ḓo rengiswa nga tshifhinga tsho iledzwaho u tshimbila. U ambarwa ha masiki fhethu ha nnyi na nnyi zwi kha ḓi vha khombekhombe, nahone u kundelwa u ambara masiki musi hu na ṱhoḓea zwi kha ḓi vha mulandu muhulu.
- Mikano yoṱhe ya 33 ye ya vha yo valwa tshifhinga tshoṱhe hetshi i ḓo ḓi dzula yo valwa, ngeno ya 20 yone i tshi ḓo dzula yo vulwa.
- Vhukavhamabufho huṱanu fhedzi hu ḓo vula u itela madalo a dzitshakha hu na maga a ndeme a u langa u kavhiwa. Honoho ndi vhukavhamabufho ha OR Tambo, Kapa Vhukovhela, King Shaka, Kruger Mpumalanga khathihi na Lanseria.
Musi ri tshi khou fhungudza nyiledzo, ri nga si kone u laṱa fulufhelo.
Nyiledzo dzi si gathi dzo salaho nga fhasi ha Ḽeveḽe ya 1 ya Tsivhudzo dzo itelwa u langa tshiimo uri hu vhe na u kavhiwa huṱuku na u thivhela maguvhangano ane a vha phaḓaladzo khulwane nga u angaredza.
Lushaka holwu luswa – lwu ḓivheaho sa 501Y.v2 – ndi lwone lushaka lwu khou vhusaho kha ḽino shango.
Nga nṱhani ha uri lushaka ulwu luswa lu kona u phaḓalala nga nḓila yo leluwaho, lwu na vhukoni ha u nga kavha vhathu vhanzhi, ha u ḓisa mutsiko muhulu kha sisiṱeme yashu ya mutakalo na u livhisa kha u lozwea huhulwane ha matshilo.
Ngauralo, u sia tshikhala vhukati hau na muṅwe muthu ndi zwa ndeme nga maanḓa.
U ambara masiki na u ṱutshela fhethu ho ḓalesaho vhathu ndi zwa ndeme.
Nahone zwa zwino ndi zwa ndemesa uri roṱhe ri daunuḽoude app ya COVID Alert SA kha ṱhingokhwalwa dzashu.
Vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha ṱoḓaho u lingana miḽioni mbili vha khou shumisa app iyi ya COVID Alert SA i re kha ṱhingokhwalwa dzavho uri vha ḓivhadzwe arali vho ṱanwa kha vairasi.
Ri humbela uri vha ye u ita ndingo arali vha na tsumbadwadze dza COVID-19.
Maga aya ha ngo tou itelwa u tsireledza riṋe vhaṋe fhedzi, na u tsireledza avho vhane ra vha funa na u vha na ndavha navho.
U tevhedza maga aya ndi u itela u ḓitsireledza, vha muṱa wavho na tshitshavha tsha havho.
Ndi u vha na vhuḓifhinduleli khathihi na u vha na ndavha.
Ri tea u isa phanḓa na u tevhedza maga aya na musi vhunzhi ha vhathu vha tshi khou haelwa.
Khaelo dzi fhungudza zwihulu khonadzeo ya u farwa nga vhulwadze kha muthu ane a khou bveledza tsumbadwadze na uri a sa lwalese, nahone zwi dovha zwa fhungudza u kavhiwa ha vhathu nga u angaredza kha tshitshavha.
Zwenezwo ri khou tea u vhona khaelo sa ḽiṅwe ḽa maga ane ra vha nao a u langa dwadze iḽi ḽa tshitzhili tsha corona.
Sa zwe ra amba tshifhinga tsho fhiraho khaelo ndi ḽone ḽiga ḽi shumaho khwiṋe ḽine ra vha naḽo.
Naho zwo ralo, ri ḓo kona u fhenya lwo fhelelaho dwadze iḽi arali ra isa phanḓa na u tevhedza maṅwe maga oṱhe a u thivhela.
Ri tea u ita zwoṱhe hezwi ri roṱhe uri ri kone u kunda dwadze khathihi na u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya ikonomi yashu.
Ri tea u ita hezwi u vhuyedzedza shango ḽashu kha nḓila ya nyaluwo na u ita uri vhathu vha vhuyelele mishumoni.
Naho zwithu zwinzhi siani ḽa ikonomi zwi tshi khou vhuyelela ngonani, naho ri tshi khou ṋetshedza mbekanyamushumo dza ṱhuṱhuwedzo ya mishumo na vhubindudzi ha themamveledziso, na musi ri tshi khou thoma mushumo wa tshandukiso dza ikonomi nga tshihaḓu, mabindu manzhi a kha ḓi kundelwa.
Vhathu vhanzhi a vha athu u wana mishumo yavho murahu nahone miḓi minzhi i kha ḓi tshenzhema masiandaitwa a u xelelwa nga vhunzhi ha miholo yavho.
Sa zwe nda ḓivhadza kha mulaedza wa Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka, ro engedza tshifhinga tsha Mundende wa Tshipentshela wa COVID-19 nga miṅwe miṅwedzi miraru, u swika mafheloni a Lambamai.
Ro dovha hafhu ra engedzedza mbuelo dza gavhelo ḽa thikhedzo ya UIF ḽo tou itelwaho COVID-19 u swika ḽa 15 Ṱhafamuhwe 2021 kha idzo sekhithara dza ikonomi dzine a dzo ngo kona u shuma kha tshino tshifhinga.
Maitele aya a vhonala a tshi shuma kha u fhungudza masiandaitwa o vhangwaho nga dwadze iḽi kha ikonomi kha vhaṅwe vhathu vhe vha hanganea kha tshitshavha tshashu.
Masheleni a lushaka lwa shango ḽashu, naho zworalo, a tshe o hoṱefhala zwihulu nahone ri nga si kone u ṋetshedza magavhelo ayo u ya nga hu sa fheli.
U vhuyelela kha Ḽeveḽe ya 1 ya Tsivhudzo zwi tou amba uri vhunzhi ha nyiledzo dziṅwe dzo salaho kha mishumo ya zwa ikonomi dzo bvisiwa.
Ri lavhelela hezwi uri zwi swikise kha u shumiseswa ha masheleni kha u renga, zwi tshi khou vhangwa nga u vhuelela zwavhuḓi ha mishumo.
Ri khou lavhelela mabindu uri a thome pulane dzao dzine o vha a tshe o dzi imisa.
Musi ri tshi khou shumana na huṅwe u shandukiswa ha nzudzanyo, hezwi zwi ḓo ri thusa kha tswayo dzi sumbedzaho u shuma zwavhuḓi ha ikonomi hune ro no thoma u hu vhona.
Ndi ngazwo zwine nungo dzashu dzoṱhe na vhuḓikumedzeli hashu zwa zwino zwi tshi fanela u ya kha u alusa ikonomi – hezwi zwi katela na ita uri tshivhalo tsha vha kavhiwaho tshi dzule tshi fhasi.
Nga nṱhani ha zwenezwi, vhukati ha zwiṅwe, u fhungudzwa ha nyiledzo a zwi tei u vhonwa sa mbuno ya u ṱutshela tshoṱhe maga a tsirakhombo.
Mushushedzo wa gabelo ḽa vhuraru u dzula u hone, u fana na mishushedzo ya dziṅwe tshaka ntswa dzi sa athu ḓaho.
Sa zwe ra vhona ṅwaha wo fhelaho, zwiito zwashu sa muthu nga muthu na nga tshumisano zwi ḓo dzumbulula uri ri ndi lini hune ra nga ṱangana na u vuwa nga huhulu ha tshitzhili.
Kha tshifhinga tsha zwino, tshitzhili tshi khou bvela phanḓa na u monamona kha miṱa yashu, mishumoni yashu na kha zwitshavha zwashu.
Musi fulo ḽashu ḽa u haela ḽi tshi khou tshimbila zwavhuḓi, ri tea u isa phanḓa na u tevhedza maga oṱhe a u ḓitsireledza khathihi na u tsireledza vhaṅwe.
Roṱhe ri tshi khou shumisana na vhorasaintsi na vhaḓivhi vhashu, ri ḓo bvela phanḓa na u lavhelesa tshiimo nga vhuronwane khathihi na u shumana na maitele ashu nga nḓila ya u fhindula nahone yo leluwaho.
Dwadze heḽi ḽo dzhiesa zwinzhi kha riṋe, fhedzi a ḽo ngo dzhia nungo dzashu, fulufhelo ḽashu kana muya wa vhuthihi sa vhathu.
A zwo ngo tsitsela fhasi muya washu kana u hoṱefhadza nungo dzashu dza thandululo.
Ḽimuya ḽashu sa vhathu vha Afrika Tshipembe ḽo ri konisa uri ri dzule ro khwaṱha musi ri tshi livhana na mishushedzo i sa athu vhonwa, zwine zwa ḓo dzulela u ri ṱuṱuwedza musi ri tshi khou isa phanḓa na lwendo lwa u vusuludza.
Kha ri dzule ro farana, ri na fulufhelo na u ḓiimisela misi yoṱhe u itela u fhenya khaedu iyi.
Mudzimu kha vha bvele phanḓa na u fhaṱutshedza shango ḽashu ḽa u naka ḽa Afrika Tshipembe na u tsireledza vhathu vhaḽo.
Ndi a livhuwa.
