K Motlanthe: State of the Nation Address (Tshivenda)

6 Luhuhi 2009

Mufumakadzi Tshipikara tsha Buthano la Lushaka;
Mudzulatshidulo wa khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Mufumakadzi Muthusa Muphuresidennde;
Muthusa Tshipikara na Muthusa Mudzulatshidulo wa khoro ya Lushaka ya
Mavunḓu;
Muhaṱuli Muhulwane Vho-Langa;
Muthusa Muphuresidennde wa kale wa Afurika Tshipembe na Muphuresidennde wa
ANC;
Vhalangavunḓu;
Miraḓo ya Khabinethe na Tshipikara tsha Mavunḓu na Vhusimamilayo;
Muhaṱuli Muhulwane wa kale na Mudzulatshidulo wa kale wa Vhaofisiri vha
Phaḽamende;
Vhahulisei, Dziambasada na Dzikhomishinari dza Nṱha na Vhahulisei vha dalelaho
mashangoḓavha;
Vharangaphanḓa vha Vhaṱhonifheyaho vha Madzangano a Poḽitiki o Fhambananaho na
Miraḓo ya Phaḽamennde, Mahosi a mvelele;
Meyara a ṱhonifheaho wa Ḓorobo ya Cape Town;
Vharangaphanḓa vha vhurereli na vhaimeleli vha vhashumela vhapo;
Vhashumisani na dzikhonani;
Vhaeni vha thonifheaho:

Ndi na ndugelo ya u amba nga Dzulo ḽa Phaḽamennde ya Riphabuliki ya Afurika
Tshipembe, mathomoni a heḽi dzulo ḽa mafhedziselo ḽa Vhuraru kha Phaḽamennde
yash ya Demokhirasi.

Ndi ima phanḓa ha vhathu vha Afurika Tshipembe ndi tshi ḓiṱukufhadza
khatshipiḓa tshe nda tshi ṋewa tsha u dzhia ofisi khulwanesa kha shango tsho
vhaho hone nga vhanga ḽa phetho i songo ḓoweleaho ya u tsitsa Muphuresidennde
wa kale tshiduloni tsha vhurangaphanda kha muvhuso.

Hanga ndi vhuḓifhinduleli, ha miṅwedzi isi gathi, u ranga phanḓa Khorondangi
ya Lushaka u fhedzisa ndaela ya nyanḓano ya African National Congress kha
khetho dza 2004, na u adza mutheo wa ndaulo ya poswo dza khetho uri dzi
tshimbile zwavhuḓi.

Miṅwedzi miṱanu yo fhiraho ro kona u ṱanganedza dzi tshanduko fhedziha ra
kona u bvelaphanḓa na sisteme ya muvhuso hafhu ri isa ndivhuwo dzashu kha
sisteme ya ndayotewa, tshumisano ya miraḓo ya khorondangi – ya kale na miswa –
na u khwaṱhisa tshanḓa ha vhalangi vhashu vha sekhithara ya tshi tshavha.

Musi ri tshi lavhelesa murahu miṅwahani ya fumiṱhanu yo fhiraho, ndi tama u
livhuwa u ḓi ṋekedzela na mushumo muhulwane wa Muphuresidennde Vho- Nelson
Mandela na Vho-Thabo Mbeki na vhafumakadzi na vhanna vho shelaho mulenzhe khau
endedza tshikepe tsha muvhuso nga fhasi ha demokhirasi: kha Miraḓo na ndaulo,
vhusimamilayo u rambalala na mitevhe ya muvhuso na vhulamukanyi; i reilwa nga
lutamo lwa u khwinisa vhuleme ha vhutshilo ha vhathu vha Afurika Tshipembe.

Nṱha ha zwoṱhe, ndi ima phanḓa ha vhoiwe ndi tshi ḓi hudza na u vha na
fulufhelo kha Afurika Tshipembe ḽine ra khou ḽi pembelela ṋamusi – maipfi o
fhambanaho kha khethekanyo, khuḓano na khethululo miṅwahani ya 15 ya kale – ndi
zwibveledzwa zwa mishumo na u shumesa ha vhafumakadzi na vhanna vha Afurika
Tshipembe kha lwendo lwa vhutshilo.

Ma Afurika Tshipembe vho imela fulufhelo na u konḓelela hune lushaka lwashu
lwa vha naho.

Kha tshigwada tsha vhuḓi tsha Afurika Tshipembe miraḓo yashu ya demokhirasi
ya phaḽamennde vhe vha ṱangana na khombo nga ṅwedzi wa luhuhi ṅwaha wo fhelaho
vha tshi fara mushumo wa nyonesano ya mafhedziselo. Hu tshi katelwa vho Brian
Bunting, Billy Nair, Ncumisa Kondlo, John Gomomo, Joe Nhlanhla, Cas Saloojee,
John Schippers na Jan van Eck.

Kha hezwi, ndi takalela u engedza nga Mufumakadzi vho-Helen Suzman, mu
Afurika Tshipembe wa vhukuma, ane a imela vhuleme ha Phaḽamennde ntswa kha
lufhera lwa vhakale.

Ndi ha vha na vhaṅwe vhane vha funashango vhane vha tea u wana mukovhe wa
vhuḓi wa khuliso musi ri tshi ḓivhadza hezwi – ḽi nga vha ḓumbu ḽo tou
itisahaniho ḽi tshi wisa ikonomi yashu, dzi nga vha mbilahelo dzo tou u itisaho
hani dza poḽotiki dzine dza nga ri dalela dzo vhangiwa nga miraḓo yashu kha u
shandula muvhuso – lushaka lwashu lu kha tshiimo tshavhuḓi.

Fhedziha, a ro ngo tea u nyadza khaedu dzine ra ṱangana nadzo. U ya fhasi ha
ikonomi ya ḽifhasi zwi ḓisa khombo khulwane kha ikonomi yashu ro lavhelesa u
fhelelwa nga mishumo na vhuleme ha vhutshilo ha vhathu vhashu.

Nga lwa mvelo, tshanduko ntswa dza poḽotiki dzi nga ḓisa mbudziso nnzhi
ufhirisa ṱoḓa phindulo dzine dza vha hone zwino.

Sa masiandoitwa, vhaṅwe vhashu vha nga vha vhono zwi ṱhogomela nga maanḓa
nga ha magabelo a tshifhinga nyana a mutsho wa maḓumbu na muya une wa khou
fhudzula zwifhaṱuwoni zwashu wa ikonomi i kanganyisaho ire kha mahaḓa ashu na
mukosi u ḓaḓisaho wa poḽotiki.

Fhedzi lwashu ndi lwendo lwa fulufhelo na u konḓelela.

Ri nga kha ḓi amba rari, nga tshanduko dzi mangadzaho dza vhuvha, zwipiḓa
zwinzhi zwa ndayotewa zwo no lingiwa uri zwi iteye; muṅwe na muṅwe o phasa
ndingo dza u bvisela demokhirasi khagala yo fhambanaho i konḓeleleaho.

Demokhirasi yashu ndi ya vhuḓi. I khou hula zwavhuḓi yo khwaṱha, thikhedzo
nga ndayotewa ine ya khou konḓa u lingana kha ḽifhasi.

Ndi zwa vhukuma, u konḓelela ha vho-Rapoḽotiki vho ḓi imiselaho kha hoyu
ṅwaha wa mbambe ya khetho – dzine roṱhe ria tendelana uri dzi tea u ṱhonifhea
nahone dzivhe na mulalo – huna vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha mvelaphanḓa ya vhaponyi
nahone nga ngomungomu ha demokhirasi yashu.

Ndi vhathu vha Afurika Tshipembe vho khwaṱhisaho uri hu vhe na mvelaphanḓa;
nahone ndi vhone vhane vha ḓo londa demokhirasi yashu miṅwahani iḓaho.

Kha vha ntendele, Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidula, nga hoyu
mulaedza wo khetheaho ma Afurika Tshipembe vha kombetshedzea u ḓi ṅwalisa na u
voutha kha khetho dza lushaka na dza mavunḓu, uri ri kone u vhumba vhuyo
hashu.

Hezwi ri fanela u zwi ita maḓuvha oṱhe a mushumo kha dzi ofisi dza ha
masipala, phanḓa ha musi rolo ya u voutha i sa athu u vala. Fhedziha ri tea u
ṱhanngela ḓuvha ḽa mafhelo a vhege ḽo khetheaho ḽo dzudzanyiwaho nga Khomishini
wa khetho dza Afurika Tshipembe (ndi IEC) matshelo na nga Sondaha, ya dzi 7 na
dzi 8 dza Luhuhi.

Ndi tea u dovha nda dzhia hetshi tshifhinga u sumbedza uri nga murahu ha
maḓuvha maṱuku a ḓaho tshumisano i ḓo ya mafhedziseloni kha Khomishini wa
Khetho na Vhalangavunḓu ra ḓo kona u ḓivhadza ḓuvha ḽa dzikhetho.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Sa demokhirasi ri koloda vhathu vha Afurika Tshipembe vhe nga dzi 27
Lambamai 1994, vho kuvhangana lwa u tou thoma vha tshi itela u dzhia vhuyo
havho vha vhu vhea zwanḓani zwavho.

Kha u leluwa hohu fhedzi zwavhuḓi nga maanḓa ri tshi edza u elelwa nga nḓila
ine vhathu vha voutha nga tshiphiri kha muvhuso wa vhathu vha vhoṱhe vha shango
ḽashu, ri shandukela tshifhinga tsha kale tshine tsha hanedza ndeme ya vhoriṋe
roṱhe.

Ndi tshifhinga tshine ra fanela u pembelela mugidi wa u fhedza miṅwaha ya
20th musi ho ṱanganedzwa mulivho wa komiti ya OAU Ad-hoc Tshipembe ha Afurika
kha mbudziso yo ṱanganedzwaho nga ṅwedzi wa Ṱhangule, 1989 nga Afurika
Tshipembe – wo bvelelaho une wa ḓivhea sa Mulevho wa Harare.

Vhurangeli vhu vhea mutheo wa thendelano kha ḽifhasi, nga kha u ṱanganya
lushaka, kha tswikelelo ya nyambedzano Afurika Tshipembe.

Ngomu Afurika Tshipembe, zwo ḓivhadzwa kha maṅwalo nga 1989 Khonferentsini
ya Vhumatshelo ha Demokhirasi – I tshi ḓisa na vhafunashango vhoṱhe tsini nyana
na lwendo lwa vhutshilo.

Hezwi zwi ranga phaḓa kha u bveledza nyambedzano ye ya ri swikisa kha khetho
dza u thoma dza demokhirasi nga 1994.

Ndi tshi dzhia hetshi tshipiḓa, ri tea u bvulela muṅadzi mufu
Mupheresidennde wa African National Congress, vho-Oliver Reginald Tambo, nga u
thoma u ranga phanḓa kha madzhango na miraḓo ya shango ye yavha tsumbo ya
mulalo kha khuḓano dzine dzavha shangoni ḽashu vho ḓi imisela.

Maga haya a vhuhali kha u vhamba mutheo une wa ṱoḓa mulalo na vhupfumedzani,
kha fhethu ha dzinndwa na khuḓano, ri tshi humisela murahu vhuḓi ha mazwifhi o
balanganaho kha miṅwahani ya kale ya ḓana: hezwi ndi, mafhedziseloni a ṅwaha wa
1909 kha muṱangano muhulwane wa poḽotiki wa ngeletshedzo kha lushaka i vhumbaho
Mbumbano kha Afurika Tshipembe.

Sa musi mulayo wo ṱalutshedza tshirunzi tsha vhuḓivhusi ha Afurika Tshipembe
sa musi ri tshi zwiḓivha ṋamusi, wovha wo tikiwa nga khethululo ya muvhala.

Hafhu, miṅwahani ya 15 ri kha demokhirasi, ri nga khwaṱhisa ngauri nyofho, u
sa tsiredzea na u vhanga vengo kha miṅwaha yo fhiraho ya 100 wo ḓisa khethululo
na mulalo u si wa vhukuma vhukati ha vha vhusi, ro vha ri sina thikho fhedzi;
fhedziha ro vha ri songo vheiwa fhethu hone zwa vhukuma.

Hedzi nyofho na u sa tsireledzea zwo ḓisa nyengedzedzo ya dzinndwa nga
ṅwahafumi. Ndi dzhia he tshi tshifhinga, ri saluthe ṅwana wa vhathu vhashu wa
muṱhannga o khwaṱhaho, Solomon Kalushi Mahlangu we a ya thamboni miṅwahani yo
fhiraho ya 30 ṱhoho yawe yo nembeledziwa nṱha, nga muhumbulo wa u ḓi hudza uri
malofha awe a ḓo sheledza muri wa mbofholowo.

Kha vha ntendele ndi livhuwe Lucas Mahlangu, mukomana/murathu wa Kalushi, o
imelaho muṱa wa ha Mahlangu.

Solomon Mahlangu u kha ḓi isa phanḓa na sialala ya masole a miṅwaha ya
mulovha, vhane ra vha vhala nga fhasi ha khosi Cetshwayo we nga 1879 a kunda
maswole a British kha Isandlwana, u tsireledza mbofholowo ya vhathu vha vharema
kha shango lashu na u tambudzwa.

Miṅwahani ya ḓana na furaru(130), ri ḓo vha ri tshi khou tou kanuka
fulufhelo na u konḓelela hu dzhenisaho dzimbilu maanḓa.

Kha senthara dza ngudo, khanedzo heneyo nthihi yo engedzwa nga murahu ha
nyito ya musi hu tshi fhiswa ḽaiburari na u fariwa ha vhaṅwe vharangaphanḓa
vhavho vhahulwane.

Tshigwada tsha vhana vha univesithi vho ṱalusa vhupfiwa havho kha NUSAS vho
thoma Dzangano ḽa Matshudeni a Afurika Tshipembe (SASO) miṅwahani yo fhiraho ya
40.

Kha mirafho hu na vharangaphanḓa vha SASO, ri tshikatela: Strini Moodley,
Professor Barney Pityana, Steve Biko, Onkgopotse Tiro, Harry Nengwekhulu,
Themba Sono, Mapetla Mohapi, Mosioua Lekota, Johnny Issel na Mthuli ka Shezi. U
ḓisa fulufhelo kha tshifhinga tshe vhathu vha vha vho ṱovhowa, ri a vha
salutha. Ndi tshi dzhia hetshi tshipiḓa, ri tshi tama u ḓivhadza muzwala wa
Onkgopotse Tiro, Pat Tlhagwana.

Kha hoyu mulaedza ndi tama u ḓivhadza mufu vho-Ephraim Mogale, muthomi wa
vhuphuresidennde miṅwahani ya 30 yo fhiraho ha Congress of South African
Students (COSAS), na thanga dzavho.

Ri tshi elelwa vhana vha univesithi miṅwahani ya mulovha vho ṋea mulaedza,
vho tulutshelwa mbofholowo nahone muhumbulo hoyu woḓa he wa khwaṱha kha
vhaswa.

Mulaedza wa u phulusa wo pfala hoṱhe ṋamusi sa zwe wa ita miṅwahani minzhi
yo fhiraho, uri roṱhe ri tea u engedza mukaṋo wa tshifhinga; une zwavhukuma ri
tea, nga maipfi a u haneledza a mbofholowo, u vula nḓila khulwane “dza ngudo na
dza mvelele”!

Ri ḓo dzhiela nṱha haya madzangano na vharangaphanḓa vhe vha ombedzela
fulufhelo na u konḓelela hoḓisaho ndeme ya nndwa ya demokhirasi musi tshiṅwe na
tshiṅwe tshi si tsha fulufhedzisa; uri ri kone u hwala vhuḓifhunduleli mahaḓani
ashu u bveledza mbofholowo ye yavha na zwikumedzwa zwinzhi, musi vha tshi hana
u vha phuli dza vho ḓigedaho vhone vha tshi khou tambula.

Fhedziha, Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho, ri tea u
ḓi vhudzisa: uri nyito dzashu dzi ṱalusa nḓila i thembeaho kha vhathu vha
Afurika Tshipembe kha miṅwaha ya fumiṱhanu u bva tshe ha thomiwa demokhirasi;
nahone ro bveledza mvelaphanḓa kha vhathu na tshirunzi u bva kha mulayo wa 2004
wa demokhirasi!

Ṋamusi ri na sisteme ya demokhirasi i shumaho zwavhuḓi, yo lavhelesa
kupfukisele kwa milayo na u vha khagala, kha vhunzi ha tshitshavha tsho
dzhenelelaho na zwiimiswa zwo ḓi imisaho nga zwoṱhe zwa mulayo na nga ndayotewa
i tikiwaho nga demokhirasi.

Kha heyi miṅwaha yo fhiraho, ro lulamisa khwiniso ya tshivhumbeo tsha
muvhuso. Ro fhaṱa sisteme ntswa ya tshumisano kha kuvhusele mirafhoni yoṱhe, na
u khwinisa ṱhanganyelo vhukati havho.

Ndi ngoho, muvhuso u nga ḓihudza ngauri wo shandukisa nḓila ya kutshilele
kha demogirafiki ya tshumelo ya tshitshavha, ine yo ṱoḓa u ita uri vhoṱhe vha
ṱhonifhe ndeme ya kutshilele kwa vhathu vhashu.

Fhedziha, ngeno vhafumakadzi vho dzhiaho vhuimo vhuhulwane kha tshumelo ya
tshitshavha vha tshi lingana 34%, hezwi zwi wela fhasi ha tshivhalo tshe ravha
rotshi lavhelela.

Kha tshiimo tsha lushaka na vhusimamilayo ha mavunḓu, tsumbo dzo vha dza uri
lushaka kha hoyu ṅwaha lu ḓo ḓivhadza vhafumakadzi vhane tshiimo tshavho tsha
ḓo khwinifhadzwa vha re nṱha ha tshivhalo tsha 32% nga ṅwaha wa 2004 nahone ndi
fulufhela uri, na vha 40% nga ṅwaha wa 2006 kha khetho dza muvhusowapo.

Ri fulufhela uri miraḓo yoṱhe ya poḽotiki i ḓo, shela mulenzhe kha u
bveledza vhurangaphanḓa, musi vha tshi fhedzisa nzudzanyo dza khetho!

Kha mvelaphanḓa dzo itiwaho, kha 0,2%, nyimele i khou takadza nyana malugana
na u tholiwa ha vhathu vha vhaholefhali kha muvhuso, ri tshi kala tshivhalo a
tshi lingani na 2% ye ravha ri tshi khou ṱoḓa yone.

Kha mbalo dzothe, sekhithara ya phuraivethe i khou salela murahu nga
maanḓa.

Zwivhalo zwo fhambananaho hezwo zwo ḓisa khwinifhadzo kha vhukoni ha
tshumelo ya tshitshavha, ri tshi katela ndangulo ya masheleni, Senthara ya
Tshumelo ya Thusong na dziṅwe nḓisedzo dza tshumelo ntswa, izimbizo na, ya
zwino kha Muhasho wa zwa Muno, vharangaphanḓa vha dzifeme.

Fhedziha, zwinzhi zwi ṱoḓa u fhedzwa u khwinisa tshumelo ya mvelele na
pfumbudzo dza vhaṅwe vhashumeli vha tshitshavha, nga maanḓa havha vha
zwifhaṱuwo-zwa lasha vhane vha dzhenelana na kha tshitshavha thwii.

Sa Vhahulisei vha ḓo zwi tshenzhela, muvhuso washu wo sika nndwa ndi iṅwe ya
nyalo ya vhukati yo livhanaho na vhutshinyi.

Hezwi zwi a vhonala, vhukati ha vhaṅwe, kha vhusimamulayo, milayo na
milayonyana i vhusaho vhashumeli vha tshitshavha na vha thomi vha ofisi dza
poḽotiki dzi ṱoḓaho u fana, tshumisano na vhashumela vhapo na mabindu a
tshitshavha na ulwa na vhutshinyi.

Dzi ndugiselo dza sisteme ya vhathu vhane vha ḓolwa na vhutshinyi a i athu u
lingana; fhedzi mbuno ndi ya uri sisteme ya muvhuso, ri nga ola mbuno dza u
khuthadza dzi swikaho 70% ya milandu ine ya vhigiwa kha tshirathisi i vha ya
tshitshavha ngauri muvhuso wo wanulusa zwiito zwo khakheaho na mbuno dza nyito
u lwa na zwo.

Khaedu dzi no fana dzo vhudzisa sekhithara dza phuraivethe. Mafhedziseloni,
khaedu khulu nga ha mulayo; sa musi zwo vha zwi tshi khou itwa nga
khombetshedzo.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Ndi khou tenda uri roṱhe ro tendelana uri vhuḓi ha lushaka lwashu ho ḓitika,
nyimele, kha mvelaphanḓa ine ra ḓo sika u hulisa lupfumo lwa lushaka na u vhona
uri mbuelo dza u hula ha ikonomi dzi kovhekanywa u itela vhathu vhoṱhe.

Ndi zwithu zwa tshifhinga tshoṱhe, phanḓa ha tshiimo tsha ikonomi ya ṅwaha
wo faho 1980 na zwino nga 1990, Afurika Tshipembe ḽo tshenzhela tshifhinga
tshilapfu u thusa ikonomi u hula u bva kha heyo rikhodo ya mbalo mbalo dzo
thomaho nga 1940.
Kha ṅwahafumi ya mbofholowo, tshikati tsha ikonomi tsho vha tshi 3% nga ṅwaha,
nahone yo khwinisa nga tshikati tsha 5% nga ṅwaha u bva nga 2004 u swika nga
2007.

Musi khasiṱama dzi tshi khou tshimbilelwa zwa vhuḓi, zwi kombetshedzwa nga u
huliswa ha mishumo na miholo na u tsa ha inifulesheni na nyingabadelo, dzi tshi
tamba tshipiḓa tsha dzo nga he tshi tshifhinga, ri khou ṱuṱuwedzwa nga mbudziso
dza vhavouthi vha kule kha sia ḽa u isa phanḓa na uri khuliso dzi ye
phanḓa.

Hezwi zwi katela, kha tsumbo ya u thoma, mbadelo dza nṱha kha u vhulunga kha
tshitshavha na sekhithara ya phuraivethe. Kha hetshi tshifhinga, miṅwahani
miṱanu yofhiraho, ro vha ro ima henefha kha vho 16% ya gross fixed capital sa
nḓila ya nzudzanyo dza phesenthe ya Tshelede ya Mveledziso i Dzhenaho shangoni
(GDP). Zwa zwino yo no engedzea kha  kulugele lune ṋamusi tshivhalo tsha
hone tsho ima kha 22%, ine ya vha tsinina 25% ine ya ḓo thusa u fhata matshilo
fhedzi nga ṅwaha wa 2014.

Hezwi ndi tshipiḓa tsho vhangwaho nga mbekanyamushumo yo itwaho nga muvhuso
u engedza themamveledziso ya tshitshavha.

Ndi mvelele dza phoḽisi u khwinifhadza mutsho wa u vhulungela sekhithara dza
phuraivethe; na u sumbedza nḓila siani ḽa zwa masheleni na u ṱola phoḽisi nga
nḓila ine ya ḓo engedza twsikelelo kha tshumelo na u fhungudza muhwalo wa
inifulesheni ngeno ri tshi ḓo khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi uri i ime fhethu
huthihi nahone i dzule lwa tshifhinga tshilapfu.

Ṱhogomelo kha ikonomi ṱhukhusa yo khwinifhadzaho kha ṅwahafumi yo fhiraho,
na maanḓa, nga maanḓa ubva 2004 zwo vha nga nḓila ya u ntsha zwikhakhisi kha
khuliso yo ḓisaho tshanduko.

Ndi kha heneyi nzulele hune Tsumbamushumo ya u Ṱavhanyezwa na u Kovhekanywa
ha Nyaluwo (AsgiSA) ya vha uri i khou shumiswa, hu u khwathisedza uri zwoṱhe
zwine zwa vha uri zwi khou salela murahu sa themamveledziso, phoḽisi na
tsumbamishumo ya dzi indasiteri, khaedu ya zwikili, u sa vha na tsumba
mvelaphanḓa na u sa ṱavhanya ha ndisedzo dza muvhuso.

Zwo ambiwa nga vhusedzi na nga kutevhekanyele.

Ikonomi yashu yo no vuleyaho, i khou vha ine ya khou ḓi dzhenisa kha maitele
a ḽifhasi nga vhuphara. Zwiimiswa zwa zwamasheleni ndi yone tsumbo
ya vhuḓi ine ya vha na maanḓa a u ri tsireledza kha maḓumbu a ḽifhasi ane a ṱo
ḓa u thithisa ikonomi.

Naho zwo ralo hu kha ḓivha na tshikhala tshihulu u ri hu swikelelwe he
tshitshavha tshashu tsha anganyela hone. Ikonomi yashu yo ḓi tika nga maanḓa
nga kha u rengiswa ha zwibvelezwa zwa maini na vhulimi. Nga nnḓa ha zwa
sekithara ya nḓisedzo, a ri a thu u tou vhona-vho nyaluwo ine ya tou tshuwisa,
nga maanḓa kha sekithara khulwane dzo no tou nga dza vhuveledzisi.

Ngauralo, phimo ya zwirengiswa zwi no bvelela mashango ḓavha a i a thu u
hula lune i nga swika kha haya mashango ane ra ḓi vhambedza nao. Gwama ḽo
ṱukufhala nga maanḓa musi ro dzhena kha khethekanyo khulwane dza zwa
nyaluwo.

Zwino ngauri mavhulungele a vho riṋe a vha e fhasi, ri ḓitika nga tshelede
ine ya vha i tshi khou dzhena zwezwo, ra vha ri tshi khou i bvisa u ri iye u
badela zwikolodo na u i dzhenisa kha tsumbavhuyo dza zwavhubveledzi.

Ho vhu ndi vhuleme vhune shango ḽashu ḽa tea u amba nga haho musi ri tshi
khou ḓi ya. Mbudziso ine ya vha ya ndeme ndi ya uri: Naa u aluwa ha ikonomi hu
tea u vha hani? Lupfumo lu itelwa uri hu kone u bveledzwa vhutshilo ha vhathu
ha vhuḓi kana ha ndeme.

Zwi amba uri, zwauri lupfumo lu khou kovhekanywa u lingana zwi tea u.

Vhudziswa ho thoma ha sedzwa zwiko zwoṱhe zwa ikonomi, zwandeme ndi zwa uri,
u kovhekanywa ha vhuḓi ha nyaluwo zwi tea u kwama. U tholwa ha vhathu.

Ndi zwavhukuma, uri tsho vha tshiwo tshine u nga ḓi ṱongisa nga ha tsho musi
vhukati ha 1995 na 2003 ikonomi i tshi ita mishumo miswa yo fhelela ya ita
Miliyoni na hafu; zwiṅwe-vho zwe zwa tou vhonalesa/anzesa ndi musi vhukati ha
2004 na 2007 hu tshi kona u sikwa mishumo ya 500 000 nga ṅwaha.

Kha tshifhinga tsho fhelaho, zwo tou vha zwa u thoma u bva tshe ra vha na
demokhirasi musi hu tshi sikwa mishumo minzhi u fhirisa u vha na vhathu vhaswa
vhanzhi vhane vha khou ṱoḓa mishumo, hezwi zwo kona u fhungudza tshivhalo tsha
vhathu vha songo tholwaho u bva kha 31% u yakha 23% nga 2007.

Ndi zwone, hezwi a zwo ngo tea u ri pambusa godoni ḽashu la u isa phanḓa na
u vhudzisa vhundeme ha hei mishumo, na ndugelo na magavhelo ane vhashumi vha
tea u ḓi phina ngao.

Kha u kovhekana ha magavhelo a nyaluwo hu tea u vha ho ṱangaṋwa na u
tavhanyedziswa ha nḓisedzo ya ndinganyelo, ho ṱanganyiswa na u maanḓafhadziswa
ha vhathu vharema.

Hezwi a si tshimbevha tsha nga ha u khethululo nga lukanda. Arali ri tshi
khou tou amba ngoho, shango ḽine ḽa sa kone u ṱanganyisa mirafho yaḽo
yoṱhe kha zwa ndinganyelo ya ikonomi, ḽi nga si kone u swika he ḽa vha ḽi tshi
nga kona u swika hone.

Zwauri sekithara dzo ḓi imisaho nga dzoṱhe dzi khou ita vhuṱudze-ṱudze kha u
shandukisa nzulele ya zwa vhuminidzhere na mishumo ino ṱoḓa tshenzhemo
/zwikili, na u bveledza mishumo miswa na zwinwe-vho; zwi khou ita uri shango ḽi
salele murahu kha nyaluwo.

U kovhekana ha mbuyelo dza nyaluwo zwi dovha zwa amba u dzudzanyea na
ndinganyelo kha muvhuso u khau phaḓalazwa na u kovhekanywa ha muhwalo wa
nḓisedzo ya zwithu kha tshitshavha.

Miraḓo i Ṱhonifheoho vha ḓo vha vha tshi ḓivha nga ha dzi mbalo-mbalo kha
zwine zwakwama miholo ya zwitshavha. Naho ndi tshi ḓo dovha nda amba nga ha
zwiga zwa mvelapanḓa ye ra vha nayo na khombo ye ra sedzana nayo.

Zwi pfisa vhuṱungu kha muvhuso u ḓivha uri vhushai vhu kha ḓi ya phanḓa na u
vha hone kha tshitshavha tshashu, na u sa vha hone ha ndinganyelo ya zwithu ndi
ho fhiraho mpimo.

Kha miṅwaha ya 15 yo fhiraho ro lingedza u lwa na heḽi swina nga kha u
khwinifhadza miholo ya tshitshavha. Ndi tshi nga tou zwivhea nga nḓila ye
tshigwada tsha vha gudisa vha Yunivesithi ya Stellenbosch tshe tsha vha tsho
rangwa phanḓa nga muphurofesa vho-Servaas van der Berg vha zwi vheisa
ngayo:

Tsha u thoma, vhushai ha tshelede ho tsela fhasi u bva tshe ra dzhena
kha miṅwaha ya ḓana yo fhiraho.U fhungudzwa hu nga fha ho itiswa nga u engezwa
hu hulwane ha magavhelo a tshitshavha u bva nga 2002 u ya phanḓa. Vhushai ha
tshelede. Tsha vhuvhili, naho u fhungudzwa ha vhushai zwi zwa ndeme, hezwi zwo
sikiwa nga ṅwaha wa 1990. Tsha vhuraru, dainamiki ya tsiku na usa vha na ndeme
zwo dethamaina nyimele ya phoḽisi…[T]tsiku yo fhungudzea musi mveledziso ya
tshanduko i tshivha hone, fhedzi … usa vha na ndeme hazwo a hongo
khwinifhala.
(Poverty since the transition: what we know, p8: van der Berg et al, Ṱhangule
2007)

Kha malugana na tshiimo tshisi tsha vhuḓi, vho swikelele
mafhedziseloni:
…Ngomu mahayani ri tshi katela vhana (vha tshi ṱaluswa ubva kha vha miṅwaha
ya 17 na vhaṱuku), tshivhalo tsha vhana vho vhigiwaho uri vha khou fa nga nḓala
tsho fhungudzea (ubva kha tshivhalo tshi fhiraho 31 phesenthe) vhukati ha 2002
na 2006. Hezwi zwi anganya uri tshi imo tsha tsiku tsho khwinifhadzwa, nga
maanḓa kha vhathu vhane vha khou tshenzela vhulondolavhapo ha vhuḓisa. U
vhulawa nga nḓala ha vhana ho fhela miṅwahani miṋa yo fhiraho.
(Poverty since the transition: what we know, p25: van der Berg et al, Ṱhangule
2007)

Ndi zwa vhukuma, ṱhoḓuluso i kandeledza muhumbulo, une wa sumbedza vhushai
ha tshelede vhukati ha vharema na makhaladi ho fhungudzea, ho vhangiwa ngauri
vhathu vhanzhi vho wana mishumo vhaṅwe vho wana tshelede ya mundende. Ngeno
tshivhalo tsha mbuelo ya mundende 2,5-miḽiyoni nga 1999, nga 2008 hezwi zwo
gonya u swika kha 12,4-miḽiyoni.

Ndi mvelele dzi sumbedzaho tswikelelo kha tshelede ya u Unḓa Vhana ya
Mundende, ine ya khou engedzwa nga zwigidi zwa 34 mbuelo ya 1999 u ya kha
8,1-miḽiyoni nga 2008.

Sa tshipiḓa tsha u shela muledzhe kha tshelede ya vha shai, ho lavhelelwa
1-miḽiyoni kha tshipiḓa tsha mishumo tsho engedziwaho tsha Mbekanyamushumo ya
Vhashumelavhapo yo sikwaho nga 2008, ri sa athu u swika kha mulayo wa khetho
dza 2004. Hezwi zwo sika nḓila ya u engedza heyi mbekanyamushumo na u khwinisa
vhuleme.

Malugana na tswikelelo kha tshumelo ya zwishumiswa zwa hayani, tshivhalo
tshi a ḓi ambela. Sa tsumbo, tswikelelo ya maḓi o kunaho yo khwinifhadzwa ubva
kha 62% nga 1996 u swika 88% nga 2008; muḓagasi (58% to 72%); na sanithesheni
(52% u swika 73%).

Vhuṱanzi ha mbadelo dza tshitshavha dzi khou vhonala dzo khwinifhala kha
tswikelelo ya zwa mutakalo. 95% ya ma Afurika Tshipembe vha dzula vhukule
vhulinganaho 5 khiḽomitha na zwifhaṱo zwa mutakalo; zwa zwino ro ḓivhadzwa uri
dzikiḽiniki dzi na tswikelelo ya maḓi o kunaho. U thuswa ha Vhana ho engedzea
nga tshivhalo tshi linganaho 85%; na nyimele ya maḽaria yo fhungudzea.

Ri pfa vhuṱungu nga kha vhane vho kavhiwa nga HIV na u sa fhungudzea ha
tshivhalo tsha u kavhiwa.

Ndi tshi ya phanḓa, mbekanyamushumo ya u lwa na tshitzili hutshi shumiswa
antiretroviral a si yone khulwanesa kha ḽifhasi, fhedzi ikhou hula tshifhinga
tshoṱhe, kha tshivhalo tsha vhalwadze tshi linganaho 690 000 vho no shumiselwa
antiretroviral u lwa na vhulwadze u bva tshe mbakanyamushumo ya thoma.

Fhedziha dzi kiḽiniki nnzhi a dzina mishonga, vhaongi vho teaho, na nḓisedzo
ya tshumelo ya maḓi o kunaho na muḓagasi. Kha zwinwe zwa hezwi zwiimiswa, a
huna vhalangi na kuitele kwa vhashumi ku ṱoḓa u khwinifhadzwa.

Kha pfunzo, ro vhona uri huna vha litshi vha tshikolo: tshivhalo tsha
vhagudi; huna tswikelelo kha u ḓi ṅwalisa zwikoloni zwa phuraimari nahone
tshivhalo tsha vha fhiraho kha mbalo tsho khwinifhala, ndi tshi ṋea tsumbo dzo
vhalaho.

Kha tshifhinga tshenetshi, nungo nnzhi dzo shumiswa kha u khwinisa
themamveledziso kha vhupo vhu shayaho.

Ndi zwa vhukuma ri na tshivhalo tsha vhathu vho litshaho sekondari na
theshiari a zwi ṱanganedzei na luthihi, nahone sisteme ya pfunzo husi kale i
tea u bveledza vhana vhare na vhukoni vhune ha ṱoḓiwa nga lushaka.

Ndi tshi ḓadzisa, nḓila ya kushumele i vhonalaho, zwoṱhe kha vhagudisi na
vhagudi, zwi sumbedza mbilahelo dza lushaka kha mukovhe wo fhiraho.

Tshino mangadza ndi uri hune pfunzo ya ṱoḓea hone uri i kone u fhelisa
tsiku, nduhune themamveledziso, tshimbidzo na vhagudisi vha ṱoḓea hone.

Mbekanyamushumo dza tshitshavha dza Muvhuso dzo no khwinifhadza tshi imo tsa
vhushai, nga tshivhumbeo tsha dzinnḓu – na 2,6-miḽiyoni ya sapusidi ya u
bveledza dzinnḓu.

Ri tea u zwi dzhiela nzele uri mbekanyamushumo dza mukovhe na thikhedzo ya
nzudzanyo dza dziposo zwo vha zwi tshi dovha zwo shumiwa nga u ṱavhanya nahone
khwine.

Ngau tou katela, ri ḓi hudza nga mvelaphanḓa kha mbekanyamushumo ya
vhushaka. Fhedzi ri nga si ḓi takadze nga tshanduko dza ḽisalavhunzi
fhedzi.

Kha pfunzo, mutakalo, zwa dzi nnḓu, maḓi kana nyimele ya zwa mutakalo,
mbudziso ya vhukati ine ya ri vhudzisa tshifhinga tshoṱhe ndi ya uri ri
khwinifhadza hani ndeme ya hei tshumelo! Ri kha ḓivha na lwendo lune ra tea u
lu tshimbila.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Nḓila ya vhutshinyi i kha ḓivha khulwane kha vhutsireledzi ha Afurika
Tshipembe. Tshenzemo ya ḓuvha, kha vhushai na vhahura vha sa londi vhathu, ndi
iṅwe ya dzi nḓila dzine dza nga vhanga u pondiwa nga vhatshinyi.

Hu na khonadzeo kha tshitshavha na zwiimiswa zwa phuraivethe, huna mikhwa
isongo lugaho ya u shumisa zwishumiswa nga nḓila isa ṱanganedzei nga nḓila ya
vhutshinyi ndi zwiṅwe zwine zwa ri vhilahedzisa.

Ndi zwone, tshivhalo tsha u engedzea ha vhutshinyi, tsho waniwaho nga 2002,
tsho fhungudzea nga maanḓa. Mirafho yo fhambananaho i nga zwi ṱanziela
hezwi.

Fhedzi ri a zwi ḓivha uri phungudzo a i athu u luga, a i a thu u swikelela
7-10% ya tshivhalo tshe ratshi lavhelela kha mirafho ya fhambananaho kha
vhutshinyi. Vhukhakhi ha u kwashiwa dzinnḓu na mabindu ho no engedzea; na
vhutshinyi ha ulwa na vhafumakadzi na vhana a zwi athu u swika kha nḓila ine ya
khou ṱoḓea, ndi vhanga ḽa u pfa vhuṱungu.

Hezwi zwi livha kha uri hu vhe na u shayanungo kha vhahura, nga maanḓa kha u
fhaṱa vhuthihi kha vhathu zwe zwa vha zwi tshi nga thusa kha u lwa na
vhugevhenga. Hezwi zwi livha kha u nyetha ho dzudzanyiwaho kha zwiko zwa
vhulamukanyi. kha ṱhoḓuluso yo itiwaho ya vhugevhenga kha u lulamisa vhapfuki
vha mulayo. Izwi zwa sumbedza vhushayanungo kha u shuma nga nḓila ya vhuḓi kha
dzudzanyo ya khothe, kha zwoṱhe u angaredza zwa thekhiniki, zwifhaṱo na
ndangulo.

Hezwi ndi zwithu zwine zwa khou tea u shumiwa nazwo nga nḓila ya u
shandukisa zwithu u itela u khwinifhadza tshiimo zwine muhasho wa vhulamukanyi
wo no thoma u zwi lugisa.

Fhedzi, havha vhane vhasa kone u ḓilanga kha dzinndwa, ri songa xedza vhuimo
kha mbuno ya uri ri ṱhoḓuluso ndi sisteme ya u ḓiphiṋa nga, u luga,
vhusimamilayo ha vhuḓi vhu sa athu u tshenzhelwaho shangoni ḽashu.

Hezwi ndi nga ndavha ya tshenzemo ya u shandukisa ha zwiimiswa, nga ndavha
ya lutendo lune lwa vha hona kha pfanelo dza vhathu dza mvelele, nḓila ya
demokhirasi na kuitele kwe demogirafiki, na sisteme ya vho ya
vhuḓifhinduleli.

Fhedziha ri songo ḓi xedza: matshilisano ashu oṱhe, sa tshanduko ine ya kha
ḓi ḓo ḓa kha zwiṱeidzhi. Ri kha ḓivha na lwendo lulapfu lune ra tea u lu
tshimbila.

Ndi a tenda uri Miraḓo i Ṱhonifheaho vha ḓo tenda uri vhuthu ha demokhirasi
vhurereli ha poḽotiki vhutea u wana vhupfiwa ha tshitshavha tsho pfaho vhuṱungu
tshine ra thusa tshone nga maanḓa.

Ndi tshi dzia hetshi tshipiḓa, nga kha vhusimamulayo, nyambedzano ya
dzitshaka, mulayo na khampheini dzo khwaṱhisa uri maanḓa haya o itelwa u
khwinifhadza tshiimo tsha vhana na vhafumakadzi, vhathu vha vhaholefhali na vha
aluwa.

Khampheini dza thikhedzo nahone dza mvelele dza vhushumisani he ra vhu fhaṱa
na vhaimeleli vha madzangano zwigwada zwo pfiswaho vhuṱtungu, ro khwinisa
vhuvha ha zwithu zwine zwa vhakwama, na khwinifhadzo ya ṱhuṱhuwedzo kha zwililo
zwavho zwihulwane.

Ndi mushumo wa rekhodo ya u ḓi hudza ine, sa tsumbo, vhafumakadzi-vho ṋewa
mishumo ya hayani vha dovha vha ṱanganedza mukovhe une wa fhira tshikati tsha
mbadelo ya tsha lushaka ri tshi katela nnḓu na ṱhogomelo ya mutakalo; fhedziha
kha hezwo vhukati ha mbekanyamushumo yo mvelahophanḓa kha khunguwedzo ya u
thivhela malwadze kha vhana na uri vha vhe na pfushi.

Fhedzi tswikelelo ya mushumo i khou konḓela vhafumakadzi vha mahayani,
vhaswa na vhaholefhali. HIV yo kwamesa vhafumakadzi vhaṱuku vho vhalaho. U
lwisa vhafumakadzi na vhana zwo no vha nṱhesa nga maanḓa.

Hezwi zwoṱhe ndi tshiga tsha tshifhinga tshiḓaho.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho;

Hezwi ndi zwiṅwe zwa zwibveledzwa zwo ḓisiwaho nga demokhirasi; na
bvelaphanḓa ine muvhuso wo i sika kha u swikelela ndaela uri vhathu vha
vouthe.

A huna mbuyelo u amba uri, nga hohu u kala, bvelaphanḓa yo sikwaho u bva
1994 yo vha i tshi takadza. Fhedziha khaedu i kha ḓivha i yavhuḓi nahone yo ima
fhethu huthihi na ho i tshi nga tima-timisa.

Nga thikhedzo yo lugelaho uri ri ḓi humbudze nga ha pfunzo ya vhusedzi ha
fulufhelo na u konḓelela, mvelaphanḓa na tshanduko, nga Muphuresidennde wa kale
vho-Nelson Mandela, maṅwalo a vhutshilo, Long Walk to Freedom:

Ndo tshimbila lwendo lulapfu uya kha mbofholowo. Ndo lingedza uri ndi si
fhelelwe nga maanḓa; Ndo ḓi ita vhukhakhi musi ndi nḓilani. Fhedziha ndo
dzumbulula tshiphiri tshe nda ri musi ndo no fhedza ugonya tshikwara. Nda dzhia
tshifhinga nyana tsha u awela, u itela u tswa muhumbulo wa vhugala wo ntangaho,
u lavhelesa murahu kha tshikhala tshine nda khou bva khatsho. Fhedzi ndi kona u
awela lwa tshifhinga nyana, kha mbofholowo iḓa na vhuḓifhinduleli, fhedziha ndi
ngasi vhuye ndalinga nda lenga, kha lwendo lwanga a lu athu u swika
magumoni.

Miṅwedzini miṱuku u bva zwino vhathu vha shango ḽashu vha ḓo ṱalusa
murangaphanḓa ane vha mu takalela ane a ḓo isa mushumo phanḓa wa u lwela
mbofholowo hei ya vhuḓi na miṅwe mitheo ya demokhirasi.

Hafha kuswikele kwashu ku nga kha ḓi fhambana, ndivho ine ra ṱoḓa u i
swikelela ndi ine ya vha khagala nahone i sa ḓaḓisi u setha ndayo tewa yashu: u
vhumba tshithu tshithihi, husina khethululo nga lukanda, khethululano nga mbeu,
demokhirasi na vhupo ho andaho vhune ha tshimbila nḓila nthihi ya u fhaṱa
shango ḽakhwine.

Miṅwahani ya rathi yo fhiho, vharangaphanḓa vha lushaka vho kuvhangana kha
Nyaluso na Mvelaphanḓa ya samithi nahone vha swikelela nyanḓano kha mushumo une
roṱhe ra tea u zwi dzhiela nzhele u khwinisa vhuleme ha matshilo a ma Afurika
Tshipembe, zwihulu u lwisa u fhungudza tsiku nga ṅwaha wa 2014. Hezwi zwi
katela:
* U sikiwa ha mishumo minzhi, mishumo ya khwine na mishumo ya maimo kha vhoṱhe
yo engedziwaho tshileme tsha nṱha tsha u vhulunga, mbekanyamushumo ya vha
shumelavhapo, sekhithara ya zwa tshumisano na zwipikwa, tswikelelo vhuponi,
nyaluso ya mabindu maṱuku na u tikedza tshumisano;
* U ṋea mulaedza nga khaedu dza u vhulunga nga u khwinisa ku vhulungele, u
balanganywa ha zwi shumiswa zwi fanaho na zwine zwabva kha phentsheni, tshelede
ya vhathu vha sa shumi, dzi nnḓu, u shela mulenzhe kha sekithara ya masheleni
na u khwaṱhisa ikonomi ya vharema;
* Mvelaphanḓa ya mulinganelo, u sika tshenzhemo ya khonadzeo kha u dzhenelela
kha zwa masheleni, khathihi na u lapfisa tshumelo; na
* U dzhia maga vhuponi na u thoma bvelaphanḓa, ri tshi katela na nḓisedzo ya
themabveledziso na tswikelelo kha tshumelo dza vha dzulapo.

Ndi na fulufhelo uri sa tshipiḓa tsha nyengedzo kha hezwi zwipikwa, vhathu
vha Afurika Tshipembe vha ḓo vha vho khetheaho ro sedza ṱhoḓea ya mveledziso ya
zwa maitele na u khwinisa sisteme ya pfunzo, u ṋea kushumele kwa vhuḓi, nahone
i sa dzhii sia kha ṱhogomelo ya mutakalo; u bveledza vhupo ha mahayani na
zwiḽiwa zwo tsireledzeaho, u lwisa zwihulu vhugevhenga na maitele a zwa
vhuaḓa.

A thi dzhii aya mafhungo sa tsumbo ngauri oṱhe a fhethu huthihi lune ra nga
ṱhanngela fhedzi u ḓo tandulula thaidzo dzoṱhe dza lushaka. Ndi nga nanga u ḓi
imisela u kandeledza fhungo ḽa tsiku kha lushaka lwa Afurika Tshipembe. Khaedu
yashu ndi u pfukisela vhuḓiimiseli kha mbekanyamushumo na u thoma thandela dzo
khwaṱhaho.

Hovhu vhuḓiimiseli kha vhathu vhoṱhe vha kovhekane, sa mbonalo ya zwipikwa
zwa mveledziso ya vhuthihi kha dzitshaka.

Nahone vhathu ṋamusi vho livhana na khombo ine ha nga vha na u fhiriselwa
phanḓa ha u wana zwipikwa zwa ndeme nga miṅwaha minzhi, arali hu si ṅwahafumi,
sa masiandoitwa a nyimele isi ya vhuḓi ya ikonomi ye ya phaḓalala u mona na
ḽifhasi.

Mathomoni zwo thoma sa thaidzo ya tshelede u koloda, ndi nyimele ine isa vhe
ya vhuḓi kha zwi imiswa zwa u koloda masheleni yo swikelela kha tshiimo
tshikonḓaho tsho phaḓalalaho na ḽifhasini, nahone zwi na masiandoitwa kha
zwibveledzwa na mbambadzo.

Ri nga kona u fhambana na u sa funesa zwithu, vhalangi vhane vhakolodisa ndi
vhone vhane vha khou vhanga nyimele ine isi vhe ya vhuḓi. Ri nga tea u fhelisa
miṅwe milayo ya muvhuso ine ya nga a i vhoni tshithu ri tshiya kha u
netshedziwa ha mabambiri a thendelo kha mabindu ane a ḓisa phambano kha sisteme
ya zwa masheleni. Ri nga zwi ita hezwi zwoṱhe; nahone ri nga zwi dzudzanya zwa
vhuḓi.

Tshi hulwane ri tea u ṱanganedza masiandoitwa a mveledziso ya ikonomi ya
dzingu ḽashu, na phindulo dza u vhamba maano ane a ḓo fhungudza vhuhali vhune
ha nga ḓisa khakhathi lushakani.

Zwine ra zwiḓivha ndi zwa uri mulayo wa zwa u langa vhupo shangoni ḽashu na
dzi phoḽisi dza u gaganyagwama dzine dza pikisana na gaganyagwama ine ya mona
fhethunthihi dze ra dzi ṱanganedza yo ri thusa uri ri kone u fhambana na
vhuhali ha nyimele ya khombo.

Fhedzi roṱhe ro zwi tshenzhela zwihulu uri, ngauri ro dzhenelela zwihulu kha
ikonomi ya ḽifhasi, mbilo yashu mashangoḓavha yo haniwa; tswikelelo kha
masheleni na u dzhena ha masheleni zwo shanduka lu sa takadzi; u tsela fhasi
nga tshipiti ha zwibveledzwa; u sikiwa ha mishumo ho kwamiwa zwihulu na dziṅwe
sekhithara dzo fhungudziwa mutengo zwo no shanduka ngoho.

Vhuleme ho vhu ho bvelela khathihi nga tshifhinga tsha u gonya ha mitengo na
dzi nzwalelo dzi kha ḓivha nṱha.

U ṱanganya, hetshi ndi tshiga tsha tsumboya vhuṱungu ha mveledziso ya
mbuyelo ri tea u ṱandavhudza tshumelo ya vunḓuni na u thoma thandela yashu ya
nḓowetshumo. Sa zwenezwo, nga u ralo ro kombetshedzea u lavhelesa fhasi kha u
bvumba malugana na khuliso na u sika mishumo.

Ri a zwi ḓivha uri Afurika Tshipembe ḽo kwamea zwiṱuku u fhirisa maṅwe
mashango. Ndi zwavhukuma, tshifhingani tshine vhaṅwe vha ḓo vha vha tshi
dzhiela nzhele kana thandela dza vhuawela, Afurika Tshipembe na dzhango ḽothe a
kha ḓivha o kwamea nga nyaluwo, naho arali i kha ḓivha ndinganyo ya fhasi.

Ngauralo, Miraḓo i Ṱhonifheaho, ndo takala u vhiga nga u dzhenelela ha ofisi
ya pheresidennde na vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwo fhambananaho zwa lushaka,
ri a tendelana uri u ṱavhanya u vhamba maano uri ri dzhenelele hune ha ḓo
fhungudza vhuhali na nyimele i si ya vhuḓi lushakani. Thimu yo khethiwaho u
shuma u lwisa nzulele heyi i kati na u shuma mushumo muhulwane; nahone
dzikiḽasi dzi tevhelaho dzi ḓo phaḓaladzwa fhedzi i kha ḓivha fhasi ha
nyambedzano:

Tsha u thoma, muvhuso u ḓo isa phanḓa na thandela dza tshitshavha dza u
vhulunga, tshileme tsho engedzea uya kha R690-biḽiyoni miṅwahani miraru iḓaho.
Kha hei nyimele, arali zwi tshi nga konadzea, ri ḓo wana nḓila ine ya sikea u
unḓa tshelede.

Hezwi zwi angaredza thikhedzo nga zwiimiswa zwashu zwa mveledziso ya zwa
masheleni na u koloda tshelede kha madzhendedzi a dzitshaka, na tshumisano na
sekhithara dza phuraivethe na u shumisa zwishumiswa zwi langiwaho nga vhashumi
u fana na tshelede ya phentsheni.

Tsha vhuvhili, ri ḓo khwaṱhisa mbekanyamishumo dza u thola dza sekhitha dza
tshitshavha. Kha luṅwe lurumbu, mbekanyamaitele dza u engedza mishumo kha dzi
sekhithara u fana na ya mutakalo, vhushumela vhapo, pfunzo na madzhendedzi a u
khwaṱhisa mulayo dzi ḓo bvela phanḓa. Kha luṅwe lurumbu, ri ḓo ṱavhanyedza u
ḓivhadza vhuimo vhu tevhelaho ha u engedza mbekanyamushumo ya vhashumeli vha
tshitshavha.

Tsha vhuraru, vhukando ha u fhungudza maanḓa kha dzi sekhithara dza
phuraivethe na u pikisa u tsela fhasi ha u vhulungwa tshelede na u valwa hu
songo teaho ha nḓisedzo ya zwibveledzwa.

Kha tshipiḓa tshawo, muvhuso u ḓo unḓa indasiteriala ya ṋea masheleni na u
ṱuṱuwedza nḓisedzo ya zwishumiswa u thusa u livhana na khaedu dzi sekhitharani
dzo fhambanaho na u ṱuṱuwedza bveledziso ya zwiimiswa zwa masheleni u thusa
zwihulu dzifeme dzo hanganeaho kha nyimele heyi isi ya vhuḓi.

U imiswa ha vhathu mishumoni hutshi tou tevhekana, ri tshi angaredza maḓuvha
a vhuawelo o lapfaho, vhugudisi ho engedzwaho, tshifhinga tshiṱuku na u
kovhekana ha mishumo. Izwi zwi ḓo ṱanganya nyaluso ya khunguwedzo ya Afurika
Tshipembe i ḓi hudzaho na vhukando ho khwaṱhaho u lwisa nḓisedzo i so ngoḓaho
nga mulayo ubva mashangoḓavha.

Tsha vhuṋa, muvhuso u ḓo khwaṱhisa na u engedza nḓila ya kushumisele kwa
tshelede kha lushaka, ri tshi angaredza u engedzwa ha mvelaphanḓa ya u engedza
tswikelelo ya mundende wa vhana u swika kha miṅwaha ya 18 na u fhungudza
miṅwaha ya u wana mundende kha vha aluwa vha vhanna ubva kha furathi ṱhaṋu u
swika kha miṋwaha ya 60.

U engedza hezwo, ri ḓo shumisa nga maanḓa u ṋea Vhushaka ho Hanganeaho Thuso
na zwiḽiwa zwo tsireledzeaho zwihulu ro sedza a vho vha songo tsireledziwaho
nga tshikwama tsha vhathu vha sa shumi kana vho shumisaho mbuyelo dzavho.

Ri tea u isa phanḓa na ṱhogomelo yo khetheaho kha khaedu siani ḽa vhuḓifari
ha u pikisana kha miraḓo miṅwe kha vhashumisani vhashu. Ngauralo, ri tama uri
khomishini a ngavha kha mbambe ya u vhona uri vhuaḓa vhu dzhena dzibuguni.

Ri a fulufhela uri vhashumela vhapo vha ḓo khwinisa tshiimo tshavho kha u
ḓisa tshanduko, vhukati ha zwiṅwe zwithu, u engedzea ha mitengo i tshitsa, ndi
mbuelo i waniwaho nga tshitshavha.

Maga aya a ḓo ḓivhadzwa nga milayo i pikisanaho na u mona ha phoḽisi dza
muvhuso. Fhedziha, ri ḓo vhona uri tshikalo tsha u hadzima masheleni nga
muvhuso tshi khou ṱhogomelwa. Hezwi zwi amba u fhungudzwa ha mihasho kha
muvhuso zwi ḓo ita uri tshiimo tshivhe tsha vhuḓi.

Nungo dzashu dzi ḓo thusa kha u ṱanganedza maga a u tsireledza fhethu ho ri
tangaho na u fhungudza vhuhali ha tshanduko zwi nga thusa kha u sikwa ha
mishumo.

Zwoṱhe kha miṱangano ya G20 na miṅwe kha zwiimiswa zwa madzangano, muvhuso
washu wo humbela u dzhenelela nga vhukati kha nyimele isi ya vhuḓi nga maanḓa
kha mashango o bveledzaho. Ri tenda uri tshifhinga tsho swika tsha u khwaṱhisa
demokhirasi na u sedzulusa sisteme ya masheleni; fhedzi nga murahu ha hezwi,
haya maanḓa a vhutshinyi na maitele kha tshiimo tsha ḽifhasi a sa
furalelei.

Zwihulwane, ri ḓo tsireledza tshumelo mbuya ya sisteme ya ndango yakha
thengiso ḽifhasini, u fhedzisa nyambedzano dza Doha Round ya nyambedzano dza
mbambadzo ya ḽifhasi, na u vhona uri bvelaphanḓa a i tseli fhasi.

Ri ḓo vhofha nga tshenzhemo ine ngayo ri ṱoḓa vhashumisani vho khwaṱhaho kha
vha hulwane vha zwa ikonomi kha vhashumi vha mahayani na tshikalo tsha ḽifhasi,
husi ngauri ri ṱoḓa u fhelisa tshiimo tshi si tsha vhuḓifhedzi, fhedziha nga u
shumisa maga oteaho.

Shangoni ḽashu ri ḓo dzhia hezwi sa tshipiḓa tsha u dzudzanya lushaka lwashu
kha nyaluwo ya maimo a nṱha na nḓila ine ya ri isa kha mvelaphanḓa. Vhulapfu ha
tshifhinga kha u wana tsutsumedzo tsho engedziwa. Fhedzi a ri tima timi uri
tshifhinga tshazwo tshiḓo ṱavhanya u swika u fhirisa u ḓa u lenga.

Ngauralo, ri vhea hani shango ḽashu vhuimoni ha vhuṱhogwa siani ḽa u wana
tshipiḓa tshi songo ḓoweleaho tsho ḓaho shangoni ḽashu, tshine tshavha
tshandeme. Ndi amba nga Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA tsha 2010 na Tshiphuga
tsha Khuvhangano miṅwedzi isi gathi ri tshi vhala u bva zwino. Thandela na
mbekanyamaitele dza bidi dzo no fhela kana dzonovha tsini nau fhela – u bva kha
zwi tshiṱediamu, themabveledziso ya vhuendi, maga a tsireledzo, mafhungo a
madzulo, kha mutakalo na mbekanyamaitele dza vhathu vhene vha khou humbula u ḓa
u dzula lwa tshoṱhe – u khwaṱhisedza fulufhelo kha tshigwada tsha bola ya
milenzhe ḽifhasini ine ya ḓo vha thonamenthe ine ya ḓo bvelaphanḓa.

Nahone ri atenda uri, phanḓa ha magundo maṱanu a tshi khou tou tevhekana,
thimu ya lushaka i ḓo vha yo novha na fulufhelo ḽa u ḓi dzhenisa gereni ya u
tamba zwi songo lavhelelwaho!

Fhedziha nga murahu, ifa ḽa vhukuma ḽi kha maanḓa a u bva fulo Afurika
Tshipembe na u ṱanganedza vhueni na lushaka lwa ma Afurika – u shandukisa nḓila
ine shango ḽashu ḽa ḓivhea ngayo na dzango vhukati ha vhathu vhaḽifhasi. Zwo ḓi
tika nga riṋe rothe; nahone u ita hezwi ri nga si badele na tshithu!

Ri takalela u dzhia hetshi tshipiḓa u tamela mashudu vhaṱaleli vhaṱhe vha
thimu ya Afurika Tshipembe kha ṱhuṱhuwedzo ya kutambele kwavhuḓi miṅwahani yo
fhiraho. Ri livhuwa zwihulu thimu ya khirikhethe ye ya zwi kona u gonya kha
ṱhodzi ya maimo kha ḽifhasi.

A zwi vhudziswi uri ri dzingwena dza ḽifhasi kha Ragabii; Giniel de Villiers
na thimu yawe vho kunda tshiphuga tsha Dakar Rally; mitambo yashu ya
vhaholefhali vhane vha khou isa phanḓa na uri ri ḓihudze; na thimu yashu ya
bola ya milenzhe ya miṅwaha ya fhasi ha 20 ine ya khou shuma zwavhuḓi kha vhupo
ha vhuḓi u mona na riṋe.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho;

Vhegeni mbili dzofhiraho, Afurika Tshipembe ḽo fhedza na Mali tshipiḓa tsha
mvelaphanḓa musi ri tshielelwa maṅwalo a Timbuktu.

Hezwi zwo swikisa kha mbuno dza vhufa kha Afurika sa masithesele siani ḽa
zwa saintsi na maṅwalo, filosofi na khomese, zwo kanganyiswa nga u shumiselwa
mbambadzo na u kanganyiswa ha lupfumo lwa Afurika.

U thomiwa ha hezwi zwi ḓo ita uri rikone u takuwa na maṅwe mashango u
khwaṱhisa nzulele ya vhathu.

Ndi ngoho miṅwahani ya 15 yo fhiraho ro shumisa u vhona uri shango ḽa
afurika ḽi khou wana mvusuluso ya zwine ra ri zwi tea u itwa ngauri ro vha ri
tshi khou hasha ri sina maanḓa uri Afurika ḽi tea u dzhiela nzhele vhuswa vhune
ha tea u itwa uri Afurika ḽi pembele nga murahu ha miṅwaha ya ḓana. Vhukuma
kuma nga zwiṱuku, dzhango ḽashu li khou bvelaphanḓa u ri swikisa kha mvusuluso
ya, dzhango ḽashu ḽi khou bvelaphanḓa na u khwinifhadza nyimele, na ṱhoḓea dza
vhathu dza ambiwaho nṱha kha adzhenda ya vharangaphanḓa, u ṱhogomela fulufhelo
na u konḓelela kha tshiimo tsha ḽifhasi.

Ndi zwenezwo nahone zwenezwo fhedzi, zwe zwa ḓivhadzwa kha u konḓelela u
thusa vhathu vha Zimbabwe u wana thandululo ya nyimele isi ya vhuḓi kha shango
ḽavho. Ri takalela u dzhia hetshi tshifhinga u tamela mashudu miraḓo ya
poḽotiki kha ḽa Zimbabwe u fhedzisa nyambedzano, u isa tshumelo ine yo dzula i
lutamo lwa vhathu vha shango ḽeḽo na kha dzhango ḽoṱhe nga u angaredza: hezwi
ndi, muvhuso wo dzikaho une wa ḓo kona u amba nga khaedu dzo livhanaho na
vhadzulapo. Ro kwamea, nga upfa uri mulovha, Phaḽamennde ya vhathu vha Zimbabwe
yo ṱanganedza tshanduko dza 19 kha ndayotewa, u vhea theo dza bveledziso ya
muvhuso tshitshavhani tshoṱhe.

Vha tshimbidzi vha SADC vho ambiwaho nga nḓila yo khetheaho nga hetshi
tshifhinga, Muphuresidennde wa kale vho-Thabo Mbeki na thimu yo ḓi netisaho na
u konḓelela u thusa kha tswikelelo ya mveledziso ya mvelaphanḓa ya
mafhedziselo.

Zwino mushumo wa u fhaṱulula u nga ḓi thoma; nahone Afurika Tshipembe kha ḽi
dzule ḽo lugela u thusa nga hune ḽa nga kona hone. Nga ṱhonifho heyi, hu na
ṱhodea ya tshihaḓu ya u thusa u lwa na vhuleme ha vhulondavhathu vhusi ha vhuḓi
kha shango heḽi. Ri na fulufhelo ḽa uri, ngauri lushaka lu na ndavha, mashango
a ḽifhasi a ḓo ṱanganya vhadzulapo vha Zimbabwe sa musi vha tshi khou duga kha
gwala ḽiswa.

Ri ṱuṱuwedza hafhu uri, zwine zwa nga konadzea na u thoma zwi nga sumbedza u
ṱalusa mvelaphanḓa kha vhathu vha Democratic Republic of Congo kha mugwalabo
wavho we vha dzenelela na u andisa, hei mvelaphanḓa yo khwaṱhaho.

U shumisana ho fhaṱa tshifhinga vhukati ha vhurangaphanḓa ha DRC na Rwanda
zwi bvisela thembo kha u tavhanya u lugisa fhungo ḽa tsireledzo na u shumana na
fhungo ḽa u khwaṱhisa nyimelo na u thusa u lwa na vhuleme ha vhulondavhathu
vhusi ha vhuḓi; fhedzi, ri a fulufhela, hafhu na u dzia uri zwi kha nyambedzano
dza poḽotiki. Kha fhungo heḽi, ri ḓo isa phanḓa na u shumisana na maṅwe
mashango na dzangano ḽa Afurika u bveledza zwipikwa shangoni ḽa Burundi, Sudan,
Western Sahara, Côte d’Ivoire, Somalia na huṅwevho.

Sa musi ro ḓo ṱanzielwa nga mvelaphanḓa yo fhambanaho miṅwedzini isi gathi
yo fhiraho, Afurika Tshipembe ḽi ḓo shumisa ndugelo dzau shandukisa SADC u
khwaṱhisa zwi imiswa zwa dzingu, na tsikeledzo kha u khwaṱhisa samithi u dzhia
nḓila yo khwaṱhaho na tshiṱirathedzhi tsha nyito ya u ṱanganya dzingu.

Ndi tama hafhu u dovha nda khwinisa nyambedzano dza SADC na makhethe ya
Vhubvaḓuvha ha Afurika na Tshipembe ha Afurika (COMESA) na Vhupo ha Vhubvaḓuvha
ha Afurika (EAC). Heyi nḓila i ḓo ṱhogomeliwa uri hu engedziwe hu sina
vhushayanungo kha vhushaka vhune ra ḓiphina nga Southern African Customs Union
(SACU).

Kha hovhu vhuṱambo ri tama u engedza u tamela mashudu vhathu na
vhurangaphanḓa ha Zambia, Ghana na Amerika kha khetho dzi sumbedzaho mukaṋo wo
ṱukufhalaho nga murahu kha muvhuso wa lushaka lwavho.

Ri ḓo dzulela u ṱoḓa tshumisano yo khwaṱhaho kha haya na maṅwe mashango ri
tshi kombetshedza zwine zwa vha zwa vhuḓi kha vhathu.

Ndi ndugelo dzashu uri uno ṅwaha u tshi ya mafhedziseloni ri pembelela
miṅwaha ya ḓana yo fhiraho lwa u tou thoma kha dipuḽoma ya vhushaka na vhathu
vha Riphabuliki ya China. Miṅwahani heyi, zwo novha khagala u fhirisisa
maḓuvhani a murahu uri hono vha na tshenzemo ya mbuyelo ino ḓo binduliwa nga
vhashumisani vhashu.

Ri tama u isa vhuḓinekedzeli hashu tshitshavhani u itela vhuṱama ha tsinisa
he ra vhusika na shango ḽa Brazil na India nga IBSA; nahone ndi zwa vhukuma
shango ḽashu ḽo sika vhuthihi ho khwaṱhaho na shango ḽa Russia, na mashango are
Asia, na Vhubvaḓuvhakati na Latin na Devhula ha Amerika.

Ro no amba miṱanganoni yo vhalaho ri tshi ṱalusa u kwamea hashu nga khuḓano
dza dzi phuresidennde mashangoni a vhubvaḓuvhakati nga u angaredza kha ḽa
Israel na Palestina nga u ṱalusa.

U shoniswa hashu ho ṋaṋa musi khuḓano idzi dzo sia vhadzulapo vha tshi vho
luza matshilo avho – ri tshi katela na vhana, vhafumakadzi na vhathu vha vha
aluwa – ngoho ngoho a zwi ṱalutshedzei.

A huna u dzumba zwiito zwi nonga hezwi zwa dzinndwa na u vhaisana. Hafhu ri
fulufhela nga tshino tshifhinga maḓuvhani a ḓaho, maanḓa maswa kha tshitshavha
tsha ḽifhasi u wana thandululo ya khuḓano hei ine ya ḓo aṋwa mitshelo, uri
ma-Israele na ma-Palesitina ḽido kona u ḓi phina nga mulalo na tsireledzo sa
vhahura nga ngomu ha muvhuso wavho wa u shengedza.

U tamela mashudu kha muvhuso na vhathu vha Cuba kha u fhedza miṅwaha ya 50th
kha vhuḓilangi na, mbofholowo ya u khetha nḓila ya mvelaphanḓa.

Ro zwi kona kha ṅwaha wo fhiraho u fhedzisa nyambedzano na European Union
kha tshiṱirathedzhi tsha tshumisano; nahone ri fulufhela uri murunzi une wa ḓo
ri sumbedza vhuḓiimiseli u ḓo kunda musi ri tshi swika magumoni a pfano dza
nyambedzano dza Thendelano dza Vhushumisani dza Ikonomi kha mashango ashu a
dzingu.

Ri lavhelela phanḓa kha tshumisano yo khwaṱhaho lwa mafhedziselo musi ri
tshi fara muṱangano wa Samithi ya EU-Afurika Tshipembe husi kale kha hoyu
ṅwaha.

Khathihi na maṅwe mashango a Tshipembe ri ḓo bvelaphanḓa na u tevhela nḓila
yo dzudzanyeaho ya u Vhumba Lushaka, Tshikwama tsha Ḽifhasi ḽothe tshi
Ṱhogomeliwaho na dzinwe thendelano dza zwiimiswa uri hu vhonale tshanduko na u
shandukisa vhukuma kuma dzango na kushumele kha demokhirasi, u luga na mikhwa i
pfukiseaho.

Ri ḓo di nekedzela khau swikelela zwipikwa zwa thendelano ya ḽifhasi, ro
katela na dzi Kyoto Protocol na mvelaphanḓa yayo kha mbuelo ya vhumatshelo ha
mirafho ya vhathu vhashu na vhathu vha ḽifhasi.
Mufumakadza Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheyaho;

U ḓivhadza hei ndi mishumo ye ra lingedza nga maanḓa milayo mivhili yo
ḓoweleaho: ṱhoḓea kha riṋe u fhedzisa ndaela ri tshiya nga muvhuso wa 2004; na
u vhona uri muvhuso u tevhelaho nga murahu ha dzikhetho u thoma kha nḓila yo
khuriwaho uri u kone u bveledza mbekanya mushumo hu sina zwino vhalengisa.

Miṅwedzini isi gathi itevhelaho musi ro lindela dzikhetho dza lushaka na dza
vunḓu, ri ḓo lingedza nga nḓila dzoṱhe u fhedzisa ndaela dza vhadzulapo. Sa
tshipiḓa tsha thandela nnzi dzire kha maga a mbekanyamushumo dza muvhuso, ri ḓo
sedzesa kha:
* sika ndadzo dza ndeme u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo na mveledziso ya khwine
nga ngomu na kuvhusele kha muvhuso, ri tshi katela na tshiṱirathedzhi tsha
mbekanyamaitele kha lushaka;
* u isa phanḓa na u lwa nndwa ya khampheini dza tsiku na u fhedzisa mvetomveto
dza tshiṱirathedzhi tsha u lwa na tsiku kha vhukwamani na tshitshavha u bva
zwino;
* u thoma mbekanyamushumo dzine dza ḓo thusa kha u fhelisa vhulwadze ha dali
kha zwipiḓa zwa mashango o fhambananaho;
* u isa phanḓa na ṱhoḓisiso na u kwamana na Comprehensive Social Security
System, ri tshi katela na ndavha ya National Health Insurance;
* u ṱuṱuwedza khampheini ya u vhulunga mafulufulu, u itela u laula lutsinga lwa
vhuleme na u shandukisa vhuḓifari hashu, nga tshenetsho tshifhinga hu
tavhanyedziswe thandela ya u fhaṱa khaphasithi ntswa na u shumisa vhathu
vhoteaho kha mafulufulu – u faedza hezwi kha u ḓadzisa kha zwi itisi zwa
tshanduko dza kilaimeithi, zwishumiswa sa malasha, gese na maḓi zwi khou thoma
u ya u gonya nazwone;
* mushumo wo teaho kha zwigwada zwa vhathu mawanwa a ṱhoḓuluso ya vhuvhili kha
mveledziso ya ikonomi sa mbekanyamushumo ya vhashumelavhapo, ṱhuṱhuwedzo kha
mabindu maṱuku na mabindu maṱukusa na mvelaphanḓa mahayani;
* u khwaṱhisa maitele a sisteme ya vhulamukanyi kha vhutshinyi, ri tshi katela
na khaphasithi dza khwine dza u gonyiswa ha tshivhalo tsha vhaofisiri ho
engedzeya nga u ṱavhanya, kushumisele ku takadzaho kha tsivhudzo na
thekhinolodzhi ya vhudavhidzani, na ndangulo ya khwine dzi khotho; na
* u engedza ku tshimbidzele kwa ndivho malugana na khethululo nga mbeu sa 50/50
yo imela tshivhumbeo tsha u dzhia maga, mvelaphanḓa ya vhaswa, ndugelo dza
vhaholefhali na dza vhana – ri tshi katela u fhedzisa nyambedzano na phoḽisi ya
vhaswa ya lushaka, ndugiselo dza u bveledza Nyambedzano ya Vhaswa vha Afurika
musi yo no bveledziswa nga Phaḽamennde, na Dzulo ḽa Lushaka ḽa Vhaswa ḽa
Mveledziso ya Dzhendedzi, u ṋekedza protocol dza SADC kha mbeu na Mveledziso ya
Phaḽamennde, u engedza vha ṱoli vha milandu kha ndugelo dza vhathu vha
mimasipala u dzudzanya phondi dza ndugelo dza vhaholefhali u swika kana u fhira
60%.

Hedzi na dziṅwe mbekanyamushumo, ndi tshi katela na tsheo i ḓivheaho kha
mulaedza wa lushaka mahola nga ṅwedzi wa luhuhi, yo foma thikho ya u fhedzisela
yo khwaṱhaho kha mulayo wa mutheo wa vhumatshelo.

Ri ḓo khwaṱhisa nungo dzashu kha u ṱuṱuwedza nga mafulufulu, fulufhelo na u
konḓelela ha vhadzulapo vha Afurika Tshipembe uri vha bveledze zwivhuya zwine
zwavha zwavhuḓi kha rine roṱhe. Hezwi, na hezwi kha zwi hulwana, ndi vhubvo ha
fulufhelo ḽashu musi ri tshi amba uri lushaka lwashu lu kha muvhuso wa vhuḓi.
Demokhirasi yashu ndi ya vhuḓi. I khou hula yo khwaṱha.

Hafhu, kha maipfi a muphuresidennde wa kale vho-Mandela, “[ri] songo vhuya
ra linga ra lenga, kha lwendo [lwashu] a lu athu u swika magumoni”

Ndi a livhuwa.

Issued by: The Presidency
6 February 2009