uKgalema Motlanthe, Umhlangano wePhalamende Iphelele, eKapa
6 uNhlolanja 2009
Mama Somlomo WesiGungu Sikazwelonke;
Mnu. Sihlalo Womkhandlu Wezifundazwe Kazwelonke;
Sekela LikaMongameli;
Sekela LikaSomlomo kanye neSekela LikaSihlalo Womkhandlu Wezifundazwe
Kazwelonke;
IJaji Eliyinhloko uLanga;
Iphini LikaMongameli weRiphabhliki yaseNingizimu Afrika langaphambilini kanye
noMongameli we-ANC;
ONdunankulu Bezifundazwe;
Amalungu eKhabhinethi kanye noSomlomo Bezishayamthetho Bezifundazwe;
Izikhulu Ezaziphethe KwezoBulungiswa Ngaphambilini kanye neziPhathiswa
ezeNgameleko zasePhalamende zangagaphambilini;
Amakhosi, AmaNxusa kanye noKhomishina Abaphezulu kanye nabahlonishwa abavela
kwamanye amazwe abavakashile;
Abaholi Abahloniphekile beZinhlangano Zezombusazwe kanye namaLungu ePhalamende,
abaholi beNdabuko;
Meya yeDolobha laseKapa;
Abaholi bezenkolo kanye nabameleli bomphakathi kuzwelonke;
Amaqabane nabangane;
Zihambeli ezihloniphekile:
Nginenhlanhla yokukhuluma ePhalamende laseNingizimu Afrika Elihleli
Ngokuhlangana, ekuqaleni kwale seshini yokugcina yePhalamende lethu Lesithathu
Elibusa Ngokwentando Yeningi.
Ngime ngaphambi kwabantu baseNingizimu Afrika ngokuzithoba ngethuba engibe
nalo lokuba sehhovisi elikhulu kunawo wonke ezweni ngenxa yesimo
esingejwayelekile esivele esinqumeni senhlangano eholayo kuhulumeni sokususa
uMongameli obengaphambili esikhundleni.
Mina owami umsebenzi, wezinyanga ezimbalwa, wukuhola Izikhulu Eziphethe
Kuzwelonke ekufezeni igunya elanikezwa i-African National Congress okhethweni
luka-2004, nokwenza isendlalelo sokuphatha ngemuva kokhetho oluzoba khona.
Ukuthi sakwazi ukuqinisekisa uguquko olungenaphutha ezinyangeni ezinhlanu
ezedlule kanye nokuqhubeka nezinhlelo zikahulumeni, sibonga ukuvuthwa kohlelo
lomthethosisekelo, ingxenye yalo ebonakala ekubambisaneni kwamalungu eZikhulu
Eziphethe ezintsha nezindala kanye noxhaso oluqinile lwabaphathi bezingxenye
zikahulumeni wethu.
Uma ngibheka emuva eminyakeni eyishumi nanhlanu eyedlule, ngifisa ukubonga
ukuzinikela nokusebenza kanzima koMongameli uNelson Mandela noThabo Mbeki kanye
nabesifazane namadoda amaningi ababamba iqhaza lokugwedla lo mkhumbi kahulumeni
ngaphansi kombuso wentando yeningi: EZikhulwini Eziphezulu nokuphatha,
izishayamthetho ezingxenyeni zozintathu zikahulumeni kanye namaJaji;
ukuqhutshwa yisifiso sokwenza ngcono iqophelo lempilo yabo bonke abantu
baseNingizimu Afrika.
Ngaphezu kwakho konke, ngimi phambi kwenu ngokuziqhenya nesibindi sokuthi
le-Ningizimu Afrika esiyigubhayo namhlanje imihlaba ehlukene nokuhlukaniswa,
ingxabano kanye nokukhishelwa ngaphandle kweminyaka eyi-15 eyedlule
kuwumphumela wemisebenzi kanye nokuzikhandla kwabantu besifazane namadoda
aseNingizimu Afrika azo zonke izigaba zempilo.
Laba bantu baseNingizimu Afrika bamelele ithemba kanye nokubekezela
okuyisibonelo sesizwe sethu.
Ngaphakathi kwabo kukhona abantu baseNingizimu Afrika abancomekayo kakhulu
okungaMalungu ePhalamende lethu lombuso wentando yeningi esaba neshwa
ngoHlolanja wangonyaka odlule lokuthi sibavalelise okokugcina. Laba
babandakanya u-Brian Bunting, Billy Nair, Ncumisa Kondlo, John Gomomo, Joe
Nhlanhla, Cas Saloojee, John Schippers no-Jan van Eck.
Bengingathanda futhi ukufaka uNkk Helen Suzman, umuntu waseNingizimu Afrika
ngempela ohlukile, owayemelele amagugu ePhalamende lethu Elisha ezindlini
zePhalamende elidala.
Yilaba kanye nabanye abantu bezwe lethu okufanele bathole ingxenye enkulu
kunazo zonke yomvuzo uma simemezela ukuthi, nanoma yiziphi izivunguvungu
zomnotho esibhekana nazo, nanoma yikuphi ukungaqiniseki ngezomnotho
okungasihlasela, sisonke oguqukweni isizwe sethu sisesimeni esihle.
Kodwa-ke, akufanele ukuthi sizibhekele phansi izinselele esibhekene nazo.
Ukwehla kwamandla omnotho emhlabeni jikelele kubeka umnotho wethu engozini
enkulu ngokulahleka kwemisebenzi kanye nezinga lempilo yabantu bethu.
Ngokujwayelekile, ukungaqiniseki ngoguquko lwezepolitiki kungenza imibuzo
eminingi kunokuba sinezimpendulo njengamanje.
Ngenxa yalokhu, abanye bethu bajatshuliswa amava esikhashana esimo
esimanzonzo baphakamise amahlombe kulokhu kuphithana kwezomnotho kanye
nokudideka kwezepolitiki.
Kodwa okwethu uhambo olunethemba nokubekezela.
Singasho nje nokusho ukuthi, ngenhlanhla engajwayelekile, izinto eziningi
eziphathelene nomyalelo womthethosisekelo wethu ziye zavivinywa kulesi sikhathi
esisandakudlula; kanti zonke ziye zasiphasa isivivinyo ukukhombisa umbuso
wentando yeningi oguquguquka ngendlela emangalisayo.
Umbuso wethu wentando yeningi uphilile. Kancane kancane uyakhula uba
namandla, oboshezelwe Umthethosisekelo ocishe kungabi bikho ofana nawo
emhlabeni.
Nempela, ukuqina kokuzibandakanya kwezepolitiki yethu kulo mqhudelwano
wesikhathi sokhetho esizovumelana nakho ukuthi kufanele ube nesithunzi ube
noxolo kuyisiqinisekiso sokuphila okuqhubekayo nokujulile kombuso wethu
wentando yeningi.
Abantu baseNingizimu Afrika abaqinisekise inqubekela phambili yawo; kanti
futhi yibo abazovikela umbuso wethu wentando yeningi eminyakeni ezayo.
Ngivumele, Somlomo nawe Sihlalo, kulesi simo ukuthi ngikhuthaze bonke abantu
baseNingizimu Afrika abafanele ukuthi babhalise futhi bavote okhethweni
lukazwelonke nolwezifundazwe, ukuze sikwazi ukuzakhela isimo sethu salapho
esifuna ukufinyelela khona.
Kufanele sikwenze lokhu ngazo zonke izinsuku zokusebenza emahhovisi
kamasipala, ngaphambi kokuba kuvalwe uhlu lwamagama abavoti. Kufanele futhi
siyisebenzise impelasonto yokubhalisa eyisipesheli ehlelwe yiKhomishana
yoKhetho kusasa nangeSonto, mhla ka-7 namhla ka-8 uNhlolanja.
Kufanele ngithathe leli thuba ngikuveze ukuthi ezinsukwini ezimbalwa
ezilandelayo ngizoqedqa ukubonisana neKhomishini Yokhetho kanye noNdunankulu
Bezifundazwe bese ngimemezela nosuku lokhetho.
Malungu Ahloniphekile;
Sikweleta ubuthina njengombuso wentando yeningi kubantu baseNingizimu
Afrika, ngomhla ka-27 KuMbasa 1994, okokuqala ngqa ngokuhlanganyela bathathela
ikusasa labo ezandleni zabo.
Ngaleso senzo esilula kanjalo kodwa esiphelele sokuvotela uhulumeni wawo
wonke umuntu wasezweni lethu ngebhalothi, sasifulathela isikhathi esedlule
esasibukela phansi isithunzi sethu sobuntu.
Ngakho-ke kufanelekile ukuthi kulesi sehlakalo sigubhe isikhumbuzo sama-20th
sokwamukelwa kweKomiti loMthetho we-OAU wekomiti lesikhashana e-Afrika
eseNingizimu eMbuzweni weNingizimu Afrika eyamukelwa ngoNcwaba, 1989 owaziwa
ngokujwayelekile nge-Harare Declaration.
Lowo mzamo wendlala isisekelo sesivumelwano samazwe omhlaba jikelele,
ngokusebenzisa Izizwe Ezihlangene, endleleni yezingxoxo zaseNingizimu
Afrika.
Ngaphakathi eNingizimu Afrika, yaba isisusa kokwakwenziwa eNgqungqutheleni
ka-1989 yeKusasa Lombuso Wentando Yeningi ihlanganisa ndawonye abantu bezwe
abavela kuzo zonke izigaba zempilo.
Konke lokhu kwaholela ohlelweni lwezingxoxo ezabonakala okhethweni lwethu
lokuqala lokubusa ngokwentando yeningi ngo-1994.
Maqondana nalokhu, kufanele simbonge uMongameli we-African National
Congress, Oliver Reginald Tambo, ngokusungula nokuhlola ukuthi kuzosebenza yini
ngokusebenzisa abantu bezwekazi kanye nemigwamanda yomhlaba okwaba
umhlahlandlela wesixazululo soxolo lwengxabano ezweni lethu.
Leso sinyathelo esasinesibindi sokwenza uhlaka olwaluzofuna ukuthula kanye
nokubuyisana, esikhundleni sempi nengxabano, sahlehlisa ngobuhle ukusa
okwakungesilo iqiniso kweminyaka eyikhulu eyadlula: siphetho sango-1909
seNgqungquthela Kazwelonke eyayiwuphawu lokwakheka kweNyunyana yaseNingizimu
Afrika.
Ngesikhathi leyo Ngqungquthela ichaza isithunzi sendawo yaseNingizimu Afrika
njengoba siyazi namhlanje, sasincike ekucindezelweni ngokobuhlanga nokukhiphela
ngaphandle.
Ngakho-ke, eminyakeni eyi-15 sisembusweni wentando yeningi, singakusho
ukuthi ukwesaba, ukungavikeleki kanye nenzondo yeminyaka eyi-100 eyadlula
kwenza uxolo oluhlukanisayo noluyize kubaphathi bamazwe ayephethe,
kwakungenasisekelo nje kuphela kodwa kwakusendaweni engalungile ngempela.
Lokho kwesaba nokungavikeleki kwaholela emashumini eminyaka yokuzabalaza.
Kulokhu, sikhulekela indodana enesibindi yabantu bethu, uSolomoni Kalushi
Mahlangu owayolengiswa entanjeni eminyakeni engama-30 edlule eziqhenya,
ngokwazi okunokuziqhenya kokuthi igazi lakhe lizononophalisa isihlahla
senkululeko.
Ngivumeleni ngibonge uLucas Mahlangu, umfowabo kaKalushi, omele umndeni
wakwaMahlangu.
USolomoni Mahlangu wayeqhuba isiko lamabutho eminyaka eyadlula phakathi
kwawo okwakukhona khona iNkosi uCetshwayo owanqoba amaNgisi empini
yaseSandlwana, evikela inkululeko yabantu abawumnsinsi wokuzimilela ezweni
lethu kanye nokuphathwa kwemihlaba yabo.
Emva kweminyaka eyikhulu namashumi amathathu (130), singahamba kuphela
ngethemba kanye nokubambelela okwakungene kulezo zinhliziyo ezazinkulu.
Ezikhungweni zokufunda, ukuzabalaza okufanayo kwabhebhezela ukuvuka kabusha
kokuzabalaza kwezihlwele ngesikhathi sobusika obubandayo emva kokuvalwa
kwezinhlangano ezazilwela inkululeko imilomo kanye nokuboshwa kwabaholi bayo
abaningi kakhulu abaphezulu
Iqembu lezitshudeni ezazingesabi lutho zaphuma ku-NUSAS zasungula i-South
African Students Organisation (SASO) eminyakeni engama-40 edlule.
Kulesi sizukulwane kukhona abaholi bakudala be-SASO, ababandakanya laba:
uStrini Moodley, Profesar Barney Pityana, Steve Biko, Onkgopotse Tiro, Harry
Nengwekhulu, Themba Sono, Mapetla Mohapi, Mosioua Lekota, Johnny Issel noMthuli
kaShezi. Ngethemba elalinikeza ugqozi esikhathini sokuphelelwa yithemba,
sibethulela isigqoko. Kulokhu, sifisa ukubonga umzala a-Onkgopotse Tiro, uPat
Tlhagwana.
Kulokhu besithanda futhi ukubonga u-Ephraim Mogale ongasekho emhlabeni,
uMongameli ongumsunguli we-Congress of South African Students (COSAS)
eminyakeni engama-30 eyadlula, kanye nontanga bakhe.
Ekukhumbuleni laba bafundi beminyaka edlule kunemiyalezo ehleli, leyo
yokomela inkululeko nolwazi olutheleka nangamandla entsheni yethu.
Umyalezo wezenzo zabo zobuqhawe unkenteza ngokuyiqiniso namhlanje njengoba
kwenzeka eminyakeni eminingi eyadlula, owukuthi kufanele sandise sindawonye
amathuba; ukuthi impela njengoba kusho Umqulu Wenkululeko, siyivule kakhulu
iminyango yokufunda neyamasiko!
Sikhumbuza lezi zinhlangano kanye nabaholi ukugcizelela umoya wethemba
nokubambelela okufaka umzabalazo wokubusa kwentando yeningi ngisho ngabe yonke
into yayibukeka ilahlisa ithemba; ukugqamisa umsebenzi osemahlombe ethu
ukuqhuba leyo migomo abantu abaningi abazinikelele yona, bengavumi ukusatshiswa
izinto ezikubuyisela emuva kanye nobunzima.
Kanti futhi, Mama Somlomo kanye nawe Sihlalo Ohloniphekile, kufanele
sizibuze ngokwethu: izenzo zethu ziyichaze kanjani indlela yokwakheka
kweNingizimu Afrika eminyakeni eyishumi nanhlanu kusukela selokhu kwazalwa
umbuso wentando yeningi; nokuthi siyiqhube kanjani intuthuko yomuntu kanye
nesithunzi somuntu kusukela egunyeni lokubusa ngokwentando yeningi
lika-2004!
Namhlanje sinohlelo lokubusa ngokwentando yeningi olusebenza kahle, oluncike
emigomeni yokwenzela izinto obala nokuvuleleka, ngamaplatifomu amaningana
okuhlanganyela komphakathi nezikhungo ezizimele ezigunyazwe Umthethosisekelo
ukuthi kwesekwe ukubusa kwentando yeningi.
Eminyakeni, kancane kancane izakhiwo zokubusa sizenze zaba ngcono. Sakhe
uhlelo olunempilo lobudlelwano phakathi kohulumeni emikhakheni yonke, sase
senza ngcono nokuhlanganyela phakathi kwabo.
Impela, uhulumeni angaziqhenya ngokuthi siguqule ukuhlanganyela kwesibalo
sezinhlobo zabantu emisebenzini kahulumeni, cishe yonke into ihlambekisela
isimo somphakathi wethu.
Kodwa-ke, nakuba abesifazane bengama-34% azo zonke izikhundla eziphezulu
emisebenzini kahulumeni, lokhu kusashoda ekulinganiseni okuhlosiwe esizibekele
khona ngokwethu.
Ezingeni lesishayamthetho sikazwelonke nesezifundazwe, izinkomba zithi
isizwe sizokwedlula izinga lokumelwa kwabesifazane elingama-32% elifezwe
ngo-2004 futhi siyethemba, ngisho u-40% otholakale ngo-2006 okhethweni lohumeni
wasekhaya.
Siyethemba ukuthi zonke izinhlangano zezepolitiki lapho ziqedela izinhlu
zazo zokhetho, zizofaka isandla kulo mzamo omuhle!
Nakuba kunenye inqubekela phambili eyenziwe, ku-0,2%, isimo asithokozisi
neze maqondana nabantu abakhubazekile abaqashwe uhulumeni, uma beqhathaniswa
no-2% ohlosiwe esazibekela wona.
Kukho kokubili, ingxenye ezimele isilele emuva kakhulu.
Kubekwe izindlela ezahlukene zokwenza ngcono ukusebenza kahle kwemisebenzi
kahulumeni, kubandakanya nokuphathwa kwezimali, Izikhungo Zezinsizakalo
ZaseThusong kanye nezinye izinguquko zokuletha izinsizakalo, izimbizo,
njengamanje eMnyangweni Wezindaba Zasekhaya, ubuholi obuqinile.
Kodwa-ke, kuningi kakhulu okusafanele kwenziwe ukwenza ngcono isiko lokwenza
umsebenzi kanye nokwazi abanye abasebenzi bakahulumeni, ikakhulukazi labo
abaqondene ngqo nokuxhumana nomphakathi ubuso nobuso.
Nakuba Amalungu Ahloniphekile ezokwazi, uhulumeni wethu ulwile nenkohlakalo
okungenye yemikhakha ngqangi okugxilwe kuyo.
Lokhu kukhonjisiwe, phakathi kokunye, ekukhishweni kwemithetho, emithethweni
nasezimisweni ezibusa abasebenzi bakahulumeni kanye nabasemahhovisi ezepolitiki
ngokufana, ukubambisana nomphakathi wesizwe kanye nomphakathi wamabhizinisi,
kanjalo nezinamba zezingcingo zokulwa nenkohlakalo.
Kungaba ukuthi izinhlelo zokuvimbela nezokujezisa inkohlakalo azikeneli;
kodwa ngokubona kwezinhlelo zikahulumeni, singaziduduza ngokuthi amacala
angaphezu kwama-70% enkohlakalo abikiwe kwabezindaba aziwa ngumphakathi ngoba
uhulumeni uthole into embi eyenziwe futhi kwaba khona akwenzayo ukulwa
nakho.
Izinselele ezifanayo ezibhekene nengxenye ezimele. Ekugcineni, inselele
imaqondana nesimiso somthetho; njengoba imaqondana nokuqiniswa
okuthembekile.
Malungu Ahloniphekile;
Nginesiqiniseko sokuthi sonke siyavumelana ukuthi ukuphila kahle komphakathi
wethu kuncike, ikakhulukazi, enqubekeleni phambili esiyenzayo ekwandiseni
umcebo wesizwe nasekuqinisekiseni ukuthi izinzuzo zokukhula komnotho abantu
bashiyelana ngazo bonke.
Kuyisizathu esijwayelekile ukuthi, emva kokudondobala komnotho
kwasekuhambeni kweminyaka yama-1980 kanye nasekuqaleni kweminyaka yama-1990,
iNingizimu Afrika iye yaba nesikhathi eside kakhulu sokugcina ukukhula komnotho
kusukela ekurekhodweni kwalezo zibalo ngonyaka ka-1940.
Eshumini Lokuqala Lenkululeko, ukukhula komnotho kwaba ku-avareji engama-3%
ngonyaka, kanti lokhu kwaba ngcono kwaya kuma-5% ku-avareji ukusuka ku-2004
ukuya ku-2007.
Ngesikhathi sokububula kwabathengi, kuqhutshwa umsebenzi kanye nezimali
ezingenayo ezikhulayo kanye nezinga lamandla emali eliphansi kanye namazinga
entela, kwabamba iqhaza kulokhu, siyakhuthazwa ukukhankasa ngokubanzi
kwamathuba okunye ukwanda okuya phambili.
Lokhu kubandakanya, esimeni sokuqala, amazinga aphakeme okutshalwa kwezimali
yizo zozimbili izingxenye ekahulumeni nezimele. Kulokhu, eminyakeni emihlanu
edlule, sasilengela kuma-16% esakhiwo semali yomnotho engaguquki isiyonke
njengephesenti lomkhiqizo wasekhaya usuwonke i-Gross Domestic Product (GDP).
Lokho kube ukwanda ekutshalweni kwezimali okuwukuthi namhlanje le namba isime
kuma-22%, eduze kwama-25% ahlelelwe ukutholakala kuphela ngonyaka ka-2014.
Lokhu kuyingxenye yomphumela wezinhlelo zamabomu ezenziwe uhulumeni ukwandisa
ingqalasizinda yomphakathi.
Kungumphumela futhi wezinqubomgomo zokwenza ngcono isimo sokutshalwa
kwezimali engxenyeni ezimele; nokuqhuba inqubomgomo yezomnotho kanye nowemali
ngendlela eyandisa ukufinyelela ezinsizakalweni neyehlisa umthwalo wokwehla
kwamandla emali kanti khona lapho kuqinisekiswa ukusimama nokuqhubeka
kwezomnotho okukhulu.
Ukugxila ezinguqukweni zezomnotho ezincane eshumini leminyaka eledlule,
kanye nemizamo ikakhulukazi kusukela ngo-2004 kunendlela enye yokususa
izinkinga ezahlukene ekukhuleni okube nomthelela omuhle.
Kungenxa yalesi simo ukuthi kuqale ukusetshenziswa komzamo wokukhula
komnotho okusheshayo nokwabelwana ngawo obizwa ngokuthi i-Accelerated and
Shared Growth Initiative (AsgiSA), kuqinisekisa ukuthi zonke izivimbo
ezibalulekile ezinjengezingqinamba zengqala sizinda, inqubomgomo kanye
nezinhlelo zezimboni ezihlangene, inselele yamakhono, izingqinamba zokulawula
kanye nokusebeza ngempumelelo kwezinsizakalo zikahulumeni zibhekelwa ngendlela
egxilile nelandela uhlelo.
Umnotho wethu usuvulelekile, kanti kusukela ngonyaka ka-2004 uye
wahlanganiswa nohlelo lwamazwe omhlaba jikelele. Izikhungo zethu zezimali
zingamandla esibonelo esihle okusikhusele ezivunguvungwini zomnotho wamazwe
omhlaba jikelele.
Yebo, izinga lokufinyelela kuzo emphakathini wethu lisalokhu liphansi
kakhulu kunokulindelekile. Umnotho wethu usalokhu uthembele kakhulu ezimayini
nasekuhanjisweni kwezimpahla zezolimo kwamanye amazwe. Ngaphandle kwengxenye
yezinsizakalo, asikakuboni ukwanda okwanele kakhulu ezingxenyeni ezibalulekile,
ikakhulukazi ekwenzeni impahla.
Kanjalo nezinga lokukhula kokuhanjiswa kwempahla emazweni angaphandle
alibanga phezulu uma liqhathaniswa namanye amazwe. Kungenxa yalobu buthakathaka
okuchaza isikweletu esikhulu ku-Current Account ikakhulukazi uma singena
ezinhlotsheni eziphezulu zokukhula.
Ngenxa yokuthi sinezinga eliphansi lokulondoloza, bekufanele ukuthi
sethembele ekuhambeni kwemali yebhizinisi yesikhathi esifushane ukukhokhela
izikweletu kanjalo nezinhlelo zokutshala izimali.
Lezi yizinselele okufanele izwe lethu o ngokuqinisileyo libhekane nazo liya
phambili.
Okubaluleke kakhulu umbuzo wokuthi: ukukhula kwezomnotho kahle hle kufanele
kukhulume ngani? Umcebo wenziwelwa ukuthi wenze ngcono izinga lempilo
yabantu.
Ngakho-ke, umbuzo wokuthi ingabe ukukhula kwabelwana ngakho ngokulingana
yini kufanele kube isisekelo esiphakathi nendawo sakho konke okucatshangwa
ngezomnotho.
Okubalulekile, ukwabelana ngezinzuzo zokukhula kufanele zibe nokutholakala
komsebenzi, ukuqinisekisa ukuthi kunomsebenzi ohloniphekile.
Ngempela, irekhodi esingaziqhenya ngalo ukuthi phakathi kuka-1995 no-2003,
umnotho wenza imisebenzi emisha eyisigidi nesigamu isiyonke; nokubonakala
kakhulu imisebenzi engama-500 000 ngonyaka phakathi kuka-2004 no-2007.
Kulesi sikhathi sakamuva, okokuqala ngqa selokhu kwatholakala umbuso
wentando yeningi, kwenziwa imisebenzi eminingi kunabantu abasha abangena
emakethe yezemisebenzi, bese kunciphisa izinga lokungasebenzi lisuka kuma-31%
ngonyaka ka-2003 ukuya kuma-23% ngonyaka ka-2007.
Akufanele lokhu kusiphazamise esibopheni sethu sokuqhubeka nokubhekisisa
udaba leqophelo lale misebenzi, kubandakanya amalungelo kanye nezinzuzo
ezitholwa ngabasebenzi.
Ukwabelana ngezinzuzo zokukhula kufanele nakho kubadakanye ukuqalisa
kokusetshenziswa okusheshisiwe kwesinyathelo sokukhuphula esikhundleni
ababencishwe amathuba kubandakanya nokunikezwa amandla omnotho kwabantu
abamnyama ngokubanzi.
Lokhu akusikho ukulandela uhlelo olunobuhlanga. Empeleni, izwe
elingaqinisekisi ukubandakanyeka kwabantu bezwe lalo bonke kuwo wonke amazinga
emsebenzini wezomnotho ngokuqinisekileyo lizosebenza ngaphansi kakhulu
kunalokho ebelingakwazi ukukwenza.
Ukuthi ingxenye ezimele isalele emuva ngokushintsha izinhlobo zokuphatha
nemisebenzi yamakhono, ekuthuthukiseni ezomnotho nokunye kwenza ukuthi izwe
lihudule izinyawo kumathuba okukhula kakhulu.
Ukushiyelana ngezinzuzo zokukhula nakho kusho iqhaza elisebenza ngempumelelo
kanye nelilinganayo kuhulumeni ekusebenziseni imali njengento yokuhambisa futhi
kanye nokushiyelana umthwalo wokuhlinzeka izimpahla zikahulumeni.
Amalungu Ahloniphekile azolukhumbula ulwazi oluningi kakhulu oluqoqiwe
ngezindaba eziphathelene namaholo omphakathi. Kodwa-ke ngizobala izigameko
ezimbalwa futhi ukudweba nje isimo senqubekela phambili esesiyenzile kanye
nezinselele esibhekene nazo.
Nakuba kubuhlungu kodwa uhulumeni uyazi ukuthi kusenendlala enkulu
emphakathini, kanti nezinga lokungalingani liphezulu kakhulu.
Senze konke okusemandleni eminyakeni eyi-15 eyedlule ukulwa nalesi
siqalekiso ngamaholo omphakathi. Ukucaphuna umsebenzi owenziwa ithimba
lezifundiswa eNyuvesi yaseStellenbosch, liholwa uSolwazi Servaas van der
Berg:
Okokuqala, indlala yemethrikhi yemali yehle kakhulu kusukela ekuqaleni
kwekhulu nyaka. Ukwehla kakhulu kwabangwa ukwanda ngokushesha kokusetshenziswa
kwezimali zokuxhasa umphakathi kusukela ngo-2002 ukuya phezulu. Lokhu kwenziwa
ngcono kukhonjiswa ngokufinyelela ezinsizakalweni eziyisisekelo ukwehla
ngokushesha empahleni yendlala ngisho ngabe yandulela ngisho ukwehla endlaleni
yemethrikhi yemali. Okwesibili, nakuba ukwehla ebumpofini bekukukhulu,
ukungalingani okusezingeni kwakhula ngeminyaka yo-1990.Okwesithathu, izinguquko
eziyisisekelo ebumpofini kanye nemikhuba yokungalingani kusho isimo
senqubomgomo ngokubanzi [U] ubumpofu sebehlile kusukela ngesikhathi soguquko,
kodwa ukungalingani akukaze kube ngcono.
(Poverty since the transition: What we know, p8: van der Berg et al, August
2007)
Emininingwaneni yodaba olubalulekile, abacwaningi baqhubeka babheka:
phakathi kwemizi ebandakanya izingane (ezichazwa njengalezi ezineminyaka
yobudala eyi-17 nangaphansi), inamba yemizi eyabika ukuthi ingane ihambe
ilambile yehla kakhulu (ngaphezu nje kwamaphesenti angama-31) phakatrhi
kuka-2002 kanye no-2006. Lokhu kuphakamisa ukuthi isimo sendlala sesingcono
kakhulu, ikakhulukazi kubantu abasezingeni elikhulu kakhulu lokuncishwa
ngokwenhlala kahle. Ukuba khona kwendlala phakathi kwezingane kwehle ngesigamu
eminyakeni emine.
(Poverty since the transition: What we know, p25: van der Berg et al, August
2007)
Impela, lokhu kuqapha kuqinisekiswe yithi ngocwaningo lwethu, okukhombisa
ukuthi indlala yemali ikakhulukazi emiphakathini yabantu abaMnyama namaKhaladi
yehlile, kancane ngenxa yamazinga aphezulu omsebenzi kanye nokufinyelela
ezimalini zokuxhasa umphakathi. Kanti inamba yabazuzi bemali yokuxhaswa
kwakuyizigidi ezi-2,5 ngo-1999, ngo-2008 le namba ikhuphukile yaba izigidi
eziyi-12,4.
Lokhu kakhulu kubangwa ukwanda kakhulu ekufinyeleleni koSizo Lwemali
Yokuxhasa Izingane, okwakhulu kusuka kubazuzimali abayizinkulungwane
ezingama-34 ukuya ezigidini eziyi-8,1 ngo-2008.
Njengengxenye yomnikelo emalini yabampofu, amathuba omsebenzi ahlosiwe
ayisigidi esiso-1 ngokusebenzisa Uhlelo Lwemisebenzi Yomphakathi Eyandisiwe
olwatholakala ngo-2008, unyaka ngaphambi kwesikhathi esasicatshangiwe egunyeni
lokhetho lwango-2004. Lokhu kwenze ukuthi kube nokwenzeka okukhulu kokwandisa
uhlelo nokwenza ngcono iqophelo lwalo.
Maqondana nokufinyelela komuzi ezinsizakalweni eziyisisekelo, izinamba
zizikhulumela ngokwazo. Isibonelo, ukufinyelela emanzini ahambayo sekube ngcono
ngama-62% ngo-1996 ukuya kuma-88% ngo-2008, ugesi (58% ukuya kuma-73%).
Ubufakazi beholo lomphakathi liyabonakala futhi ekwenziweni ngcono okukhulu
kokufinyelela ezinsizeni zempilo eziyisisekelo. Ama-95% abantu baseNingizimu
Afrika manje sebehlala endaweni engamakhilomitha ama-5 ensiza yezempilo, kanti
sitshelwe ukuthi yonke imitholampilo manje seyiyakwazi ukufinyelela emanzini
aphathekayo. Ukukhavwa kokugonywa kwezingane kuyakhula kancane kancane ukufika
kuma-85%; kanti nezindaba zikamalaleveva sezehle kakhulu.
Kuyasikhuthaza kakhulu futhi ukuthi ucwaningo lokuba khona kwegciwane
lesandulela ngculazi lukhombisa ukuqina nokwehla okuncane emazingeni
okutheleleka.
Okunye, uhlelo lwethu lokwelapha ngezidambisi-gciwane alulukhulu nje kuphela
kunazo zonke emhlabeni; kodwa luyanda ngaso sonke isikhathi, iziguli
ezingaphezu kuka-690 000 eseziqalise ukwelashwa ngezidambisi-gciwane selokhu
kuqale uhlelo.
Kodwa izindawo zezinsiza eziningi zezempilo azihlali njalo zinemithi
edingekayo, amazinga abasebenzi afanele, kanye nokunikezelwa kwezinsizakalo
eziyisisekelo njengamanzi ahlanzekile ompompi nogesi. Kwezinye zalezi zinsiza,
akuphethwe kahle kanti nendlela abasebenzi abacabanga ngayo idinga ukuthi
yenziwe ngcono.
Kwezemfundo, sibone ukwehla enanini lezingane uthisha akanazo ekilasini;
cishe ukufinyelela jikelela ngokokubhalisa ezingeni lezikole ezisemazingeni
aphansi; nokwenziwa ngcono kwenamba yezingane eziphasa imethamethiki, ukubala
nje izibonelo ezimbalwa.
Khona lapho umzamo omkhulu ubekwe kakhulu ekwenzeni ngcono ingqalasizinda
ezindaweni ezihluphekile.
Siyazi ukuthi izinga lokuphuma phakathi ikakhulukazi esokhondari
nasemazingeni ezemfundo ephakeme kuphezulu ngokungemukelekile, futhi uhlelo
lwezemfundo kufanele lukhiqize izinhlobo zamakhono ezidingekayo
emphakathini.
Ukwengeza, imikhuba ekusebenzeni, kukho kokubili ukufundisa nokufunda,
kukhombisa ukuqhubeka okukhathazayo kokuhlukanisa umphakathi kwesikhathi
esedlule.
Okungakholakali, lapho imfundo idingeka khona kakhulu ukuze isize ekuqedeni
indlala, yila ingqalasizinda ingekho khona, amandla okuphatha kanye nawothisha
awathokozisi.
Izinhlelo zomphakathi ezenziwa nguhulumeni seziyenze ngcono futhi impahla
yemiphakathi ehluphekile, ngokwezindlu izindlu ezihlinzekiwe ezixhaswe
ngezigidi ezi-2,6.
Kufanele sivume futhi ukuthi uhlelo lokubuyiselwa kwemihlaba kanjalo nosizo
ngemuva kokubuyiselwa belungaphathwa ngokushesha nakangcono.
Kukonke, siyaziqhenya ngenqubekela phambili ezinhlelweni zomphakathi wethu.
Kodwa singeze sazenelisa ngoguquko olubalekayo nje kuphela.
Kungaba ezemfundo, ezempilo, ezezindlu, amanzi noma ukuhlanzeka, umbuzo
omkhulu osimele zonke izinsuku ukuthi silenza njani iqophelo lalezi zinsizakalo
zethu libe ngcono! Sisenebanga okufanele silihambe kulokhu.
Malungu Ahloniphekile;
Uhlupho lobugebengu lusewumthombo omkhulu wokungavikeleki kwabantu
baseNingizimu Afrika. Ulwazi lwansuku zonke, omakhelwane abampofu nabacebile
ngokufana, ngokunye ukukhathazeka ekuhlambekiseleni ekuhlaselweni kodlame
okungahle kwenzeke.
Ezikhungweni zikahulumeni nezizimele, ukwenzeka ukuthi izikimu
zokukhohlakala zincunce izidingongqangi ngenkohlakalo njalo kuba yinto ebanga
ukukhathazeka okukhulu.
Izinga lobugebengu lilonke, selikhulile ngo-2002, liye laqhubeka nokwehla.
Zonke izinhlobo zezibalo zingashiwo zikhombisa lokhu.
Kodwa siyazi ukuthi ukwehla bekungasheshi ngokwanele, hhayi ngisho izinga
eliphakathi kuka-7-10% esizibekele lona ngokwethu ezigabeni eziningi ezahlukene
zobugebengu bokuthintana. Ukuthi izigameko zokurobha ngodlame emizini kanye
nasemabhizinisini bekwanda; nobugebengu obubhekiswe kwabesifazane nezingane
abukakehli ngendlela ebonakalayo, kuyinto ekhathazayo.
Lokhu kukhomba ubuthakathaka ezindaweni zethu, ikakhulukazi ukwakha
amabhondi emiphakathi ebumbene ezosiza ukuvimbela nokuqeda ubugebengu. Ikhomba
ubuthakathaka kohlelo ohlelweni lwezobulungiswa oluqondene nobugebengu,
kusukela ekuphenyweni kobugebengu kuye ekubuyiselweni kwezimilo zabanamacala.
Kukhomba ubuthakathaka ekusebenzeni kahle kohlelo lwezinkantolo, ngakho
kokubili okobuchwepheshe kanye nenye ingqalasizinda nokuphatha.
Lezi yizinto ukuguqulwa okuphelele uhlelo lwezobulungiswa bobugebengu
oseluqale ukuzibheka.
Kodwa-ke, ekuzigxekeni ngokungenazwelo, akufanele silahlekelwe ukuthi lokhu
esikuhlolayo uhlelo olunegunya kangcono kunokuke kwaba khona ezweni lethu.
Lokhu kubangelwa uguquko oselwenzekile kulezi zikhungo, ngokwezinkolelo zazo
ezincike esikweni lamalungelo abantu, izinhlobo zezibalo zabantu abakhona kanye
nezinhlelo zabo zokuziphendulela.
Kodwa-ke masingazikhohlisi: njengayo yonke impilo yethu, lolo guquko
lusesemazingeni asafufusa. Kusenebanga elide okufanele silihambe.
Nginesiqiniseko sokuthi Amalungu Ahloniphekile azovuma ukuthi ubuntu balesi
sikhathi sombuso wethu wentando yeningi kufanele sithole ukusho ngezinga
esizokwazi ukulalela ngalo umphakathi osengozini kakhulu.
Kulokhu, , ngokusebenzisa umthetho, izingqungquthela zamazwe omhlaba kanye
nezimiso kanye nemikhankaso siqinisekisa ukuthi imizamo ephathekayo iyenziwa
ukwenza ngcono izimo zezingane, abesifazane, abantu abakhubazekile
nasebekhulile.
Ngokusebenzisa imikhankaso yokwazisa nangenxa yobudlelwano esibakhile
nezinhlangano ezimelele la maqembu abekeke engozini, senze ngcono ukuqwashisa
ngezindaba ezibathintayo; futhi saqhubeka nokukhuthaza ukujwayeleka kwalokhu
kukhathazeka.
Kuyirekhodi okufanele siziqhenye ngalo ukuthi, imizi ephethwe ngabesifazane
ithole isheya elingaphezu kwe-avareji yeholo lomphakathi kubandakanya izindlu
nokunakekelwa kwezempilo; nokuthi phakathi kwezinhlelo eziyimpumelelo kakhulu
bekunemikhankaso ngokugonywa kwezingane kanye nokudla ngendlela efanele
Kanti ukufinyelela emsebenzini kunzima kakhuklu kwabesifazane basemakhaya,
intsha kanye nabantu abakhubazekile. Igciwane lesondulela ngculazi linomthelela
kakhulu kwabesifazane abasebancane. Udlame olubhekiswe kwabesifazane nezingane
luphezulu kakhulu.
Konke lokhu kuyimisebenzi yesikhathi esizayo.
Mama Somlomo noSihlalo Ohloniphekile;
Lokhu ngokunye kwezinto ezinhle ezalethwa umbuso wentando yeningi; kanye
nenqubekela phambili uhulumeni akayenzile ekufezeni igunya labavoti.
Kungeze kwaphikiswa ukuthi, ngananoma iyiphi indlela, inqubekela phambili
eyenziwe kusukela ngo-1994 beyijabulisa. Kodwa angeke futhi kube nokungabaza
ukuthi izinselele zizohlala zijulile.
Kufanele ukuthi sizikhumbuze ngokwethu ngalokho kuhlola kwethemba nokuqina
okufundisayo, ukuqhubeka noshintsho, kwasho uMongameli wangaphambili uNelson
Mandela, emlandweni wakhe, ku-Long Walk to Freedom:
" Ngiluhambile lolo hambo olude oluphikelele enkululekweni. Ngizamile
ukuthi ngingaphambuki; ngiwenzile amaphutha endleleni. Kodwa ngithole imfihlo
yokuthi emva kokugibela intaba enkulu, umuntu uthola ukuthi ziningi izintaba
okusafanele azigibele. Ngike ngathatha umzuzu ngathi ukuphumula, ngantshontsha
ukubukeka kwezwe elingizungezile okuyisimangaliso, ngabheka emuva ebangeni
esengilihambile. Kodwa ngingaphumula nje okwesikhashana, ngoba inkululeko
ihamba nezibopho zokwenza umsebenzi, kanti angeke ngikwazi ukulova nje, ngoba
uhambo lwami olude alukapheli namanje ."
Ezinyangeni ezimbalwa ukusuka manje abantu basezweni lethu bazobe bememezela
ubuholi abangathanda ukuthi buthwale lo msebenzi ohlonipheke kangaka walo
mlweli nkululeko omkhulu kanye nabanye abasunguli bombuso wentando yeningi
.
Nakuba izindlela zethu zokwenza zingehluka, izinjongo okudingeka ukuthi
sizihlose zishiwo ngokucacile nokungambandazi kuMthethosisekelo wethu: ukwakha
umphakathi obumbene, ongenabuhlanga, ongenabulili, obusa ngentando yeningi
noqhubekayo obamba iqhaza elihle ekwakheni umhlaba ongcono.
Eminyakeni eyisithupha eyedlule, abaholi babantu bethu bahlangana ndawonye
eMbizweni Yokukhula Nentuthuko bafinyelela esivumelwaneni sokuthi ngemisebenzi
okufanele siyenze ukwenza ngcono izinga lempilo yabantu baseNingizimu Afrika,
ikakhulukazi ukugamula ukungasebenzi nobumpofu ngo-2014. Lokhu
kubandakanya:
* ukwakha imisebenzi eminingi, imisebenzi engcono kanye nemisebenzi
ehloniphekile yabo bonke ngokusebenzisa amazinga aphezulu okutshala izimali,
izinhlelo zemisebenzi yomphakathi, ubambiswano lwezingxenye kanye namasu,
ukuthola impahla endaweni, ukukhuthaza amabhizinisi amancane kanye nokweseka
izinkampani;
* ukubhekana nenselele yokutshala izimali ngokwenza ngcono ukulondoloza,
ukuhambisa ngemfanelo izidingongqangi zisuka ezimalini zempesheni nakwezokusiza
abasebenzi, ezezindlu, iminikelo yezinhlangano zezimali kanye nokunikezwa
amandla ezomnotho kwabantu abamnyama ;
* ukuqhuba ukulingana, ukuthuthukisa amakhono, ukwenza amathuba ezomnotho
kanye nokwelula izinsizakalo ; kanye
* nesenzo sasendaweni kanye nokuqalisa ukusebenza kwentuthuko, kubandakanya
ukuhlinzeka ngengqalasizinda nokufinyelela ezinsizakalweni eziyisisekelo.
Nginesiqiniseko sokuthi, njengengxenye nokwengeza kulezi zinhloso abantu
baseNingizimu Afrika angeke behluke maqondana nesidingo sokwenza ngcono uhlelo
lwethu lwezemfundo; ukunikezela ngokunakekela kwezempilo okusebenza kahle,
okunesithunzi nokulinganayo; ukuthuthukisa izindawo zethu zasemakhaya kanye
nokuqinisekisa ukuvikeleka kokudla; nokuqinisa ukulwa nobugebengu kanye
nenkohlakalo.
Ngisho lezi zinto hhayi ngoba zihlanganisa konke noma ukuthi ngokuzibalula
sizolungisa bonke ububi bomphakathi wethu. Kunalokho, ngikhethe ukwenza kanjalo
ukuze ngigcizelele iphuzu lokuthi iNingizimu Afrika ayiphathwa indlala
yemigomo. Inselele yethu ukuthi le migomo siyihumushe ibe yizinhlelo
namaphrojekthi ukuze kuqaliswe ngempumelelo ukusebenza.
Le migomo ingeyabantu bonke, njengoba ikhonjsiwe ku-United Nations
Millennium Development Goals.
Kanti-ke abantu namhlanje bangabhekana nengozi yokuthi ukufezeka kwalezi
zinhloso kungahlehliswa ngeminyaka eminingi, uma kungeyiwo amashumi eminyaka,
ngenxa yenhlekelele yezomnotho ekhungethe umhlaba jikelele.
Okwaqala njengenhlekelele kwezezimali, uma ukubhekile, ezikhungweni
zokwebolekisa ezimbalwa sekuqubuke kwaba isimo esibaluleke kakhulu sesikweletu
emhlabeni jikelele, nemiphumela enamandla yokukhiqiza ngempela kanye
nokuhweba.
Singawugxeka umhawu, umqondo omfishane kanye nokunganaki kwabaphathi
bezinkampani ezinkulu ezadlondlobalisa inhlekelele. Singagxeka izinqubomgomo
zohulumeni ezasusa amehlo ebholeni kwavunyelwa ilayisense enomhawu yezimakethe
ezingalawulwa ukuthi zibange inhlekelele ezinhlelweni zezimali. Singakwenza
konke lokhu, futhi sizothetheleleka ngokuphelele.
Umsebenzi wakho omkhulu nosheshayo ukuncoma ngokugcwele imiphumela yale
ntuthuko emnothweni wethu nasesifundeni sethu, nokwenza izimpendulo
ezizonciphisa umthelela wazo ikakhulukazi izingxenye ezisengozini kakhuku
emphakathini wethu.
Esikwaziyo ukuthi isimo esilawulayo ezweni lethu kanye nezinqubomgomo
zesabiwo mali eziwumjikelezo eziphikisayo. Samukele lokhu ukuze sisizakale
ekuvimbeleni izinhlekelele.
Kodwa-ke sonke siyazi, ngoba sonke isifake ngokuhlanganiswa emnothweni,
izimfuno zokukhiphela ngaphandle impahla; ukufinyelela ezimalini kanye
nokungena kwemali okuphenduke kwaba kubi; ukufuneka okuphansi kunciphise
umkhiqizo, ukwakheka kwemisebenzi kuthinteke kabi kanti kwezinye izingxenye
ukudilizwa yinto eyiqiniso.
Lobu bunzima buhlangane nesikhathi lapho ukwehla kwamandla emali kanye
namazinga enzalo kusesephezulu kakhulu.
Kuhlanganisiwe, lezi zinto zikhombisa ububi bezimali nesidinga ukuthi
sandise ukuhlinzekwa kwezinsizakalo futhi siqalise ukusebenza kwamaphrojekthi
engqalasizinda. Ngokunjalo, siye saphoqeleka ukuthi sinciphise ebesikucabangile
ngokwezokukhula kanye nokwenza amathuba omsebenzi.
Siyazi ukuthi iNingizimu Afrika ayithintekile ngokunamadla kunamanye amazwe.
Ngempela, ngesikhathi lapho abanye benokwehla kwamandla ezomnotho, iNingizimu
Afrika kanye namanye amazwe kuzwekazi kusabheke ukukhula, ngisho ngabe ngezinga
eliphansi.
Maqondana nalokhu, Malungu Ahloniphekile, ngiyajbula ukubika ukuxhumana
phakathi koMnyango KaMongameli nabaholi babalingani bemiphakathi abehlukene,
sivumile ngokuhlanganyela ukwenza izindlela zokungenelela ezizonciphisa
umthelela wale nhlekelele emphakathini wethu. Ithimba elibhekene nalezi zindaba
lisasebenza kanzima; kanti nezigaba ezilandelayo ngokubanzi zezimpendulo
kusaxoxwa ngazo:
Okokuqala, uhulumeni uzoqhubeka namaphrojekthi akhe okutshala izimali
emphakathini, inani lawo eselikhuphuke lafika kumabhiliyoni angama-R690
eminyakeni emithathu ezayo. Maqondana nalokhu, lapho kunesidingo khona,
sizothola izindlela ezinokusungula zokuqoqa izimali .
Lokhu kuzobandakanya usizo oluvela ezikhungweni zethu zokuthuthukisa izimali
kanye nokuboleka izimali ezinhlanganweni zamazwe omhlaba, kanjalo nokubambisana
nezinhlangano ezizimele nokusebenzisa izidingongqangi ezilawulwa abasebenzi
ezinjengezikhwama zezimpesheni.
Okwesibili, sizoqinisa izinhlelo zokuqasha kuhulumeni. Ngakolunye
uhlangothi, izinhlelo zokwandisa izingxenye zomsebenzi ezifana nezempilo,
inhlalakahle yomphakathi, ezemfundo kanye nezinhlangano zokuqinisa umthetho
zizoqhubeka. Ngakolunye uhlangothi, sizosheshisa ukwethulwa kwesigaba
esilandelayo soHlelo Lwemisebenzi Yomphakathi Olwandisiwe.
Okwesithathu, kungenziwa izenzo ezithethelekayo engxenyeni ezimelele
ukuphikisana nokwehla kokutshalwa kwezimali okweqile kanye nokuvalwa kwemigudu
yokukhiqiza okungadingekile noma izitshalo.
Engxenyeni yakhe, uhulumeni uzojwayela ukuxhasa ngezimali kwezimboni kanye
nezinto zokukhuthaza ukusiza ukubhekana nezinselele ezingxenyeni ezahlukene,
kanye futhi nokukhuthaza ukwakhiwa kwezikhungo zezimali ukusiza amafemu
asebunzimeni ngenxa yenhlekelele.
Ezinye izindlela ezahlukile ekuhambiseni abasebenzi ziyobhekwa, kubandakanya
amaholide amadenyana, ukuqeqeshwa okweluliwe, isikhathi esifushane kanye
nokushiyelana ngomsebenzi. Lokhu kuzohlanganiswa nokukhuthazwa komkhankaso
wokuZidla ngokuba ngowaseNingizimu Afrika kanye nesinyathelo esiqinile
ekungeneni kwempahla evela kwamanye amazwe okungekho emthethweni.
Okwesine, uhulumeni uzoqhubeka futhi andise nezindleko zomphakathi,
kubandakanya ngokuqhubekayo ukwandisa ukufinyelela emalini yokuxhasa izingane
ukufika ezinganeni ezineminyaka eyi-18 ubudala nokwehlisa iminyaka yokufaneleka
ukuthola impesheni ibe ngama-60 eminyaka emadodeni.
Ukwengeza, sizosebenzisa ngokubanzi kakhulu Imali Yokuxhasa Kokukhulula
Izingxaki Zomphakathi kanye nezindlela zokuvikela ukudla ikakhulukazi ukuhlosa
labo mhlawumbe abangavikelwe yiSikhwama Somshuwalense WokungaSebenzi noma
asebeziqedile izinzuzo zabo.
Sizoqhubeka nokuqapha okuyisipesheli enselelweni yokuziphatha ngendlela
engeyona yoku ukuncintisana engxenyeni yezinye izinhlangano zethu. Kulokhu,
besithanda ukuncoma Ikhomishini Yokuncintisana ngesandla sayo esiqinile
abasikhombisayo ukuqinisekisa ukuthi abonile bayajeziswa.
Siyethemba ukuthi umphakathi uzothuthukisa izinga lawo lobushoshovu
ukuqinisekisa, phakathi kwezinye iizinto, ukuthi amanani entengo afakwayo
ayehla, izinzuzo abantu bayazizwa.
Lezi zindlela ezisheshayo zizokwaziswa umgomo wenqubomgomo wemali
owumjikelezo ophikisanayo. Kodwa-ke, sizoqinisekisa ukuthi amazinga okweboleka
okwenziwa uhulumeni ahlakaniphile futhi ayaqhubeka. Lokhu futhi kusho ukwehla
ngokushesha emazingeni esikweletu sikahulumeni noma nini lapho lapho izimo ziba
ngcono.
Imizamo yethu futhi izokwaziswa ngukubonga ukuthi izindlela zokuvikela
imvelo nokunciphisa umthelela wokushintsha kwesimo sezulu nakho kungaba
nesandla ekwakheni imisebenzi.
Kokubili imihlangano ye-G20 kanye nokunye ukuxhumana nezikhungo
ezinezinhlangothi eziningi, uhulumeni wethu ukhulume ngokungenelela okufanele
nokuphuthumayo ikakhulukazi emazweni asethuthukile lapho izinhlekelele zaqala
khona nalapho ezinamandla khona. Sikholwa ukuthi isikhathi sesifikile
sokuqinisa imithetho yasekhaya kanye nokusuphavayiza uhlelo lwezimali; kodwa
ngaphezu kwalokhu, ukuqapha okuqinaqinile nokuthatha izinyathelo ezingeni
lamazwe omhlaba sekuyinto engenakugwemeka nedingekayo.
Okubalulekile, kufanele sivikele isithunzi sohlelo lokuhweba lomhlaba,
siqedele izingxoxo zamanje ku-Doha Round zezingxoxo zokuhweba emhlabeni,
nokuqinisekisa ukuthi intuthuko ayincishiswa.
Isifundo sesikhathi eside kulolu lwazi ukuthi sidinga ubambiswano
olunamandla kwababambe iqhaza kwezomnotho ezingeni lasekhaya nelamazwe omhlaba,
hhayi ngokumisa umthelela wenhlekelele nje kuphela, kodwa ukufaka izindlela
ezizovimbela ukuthi kuphinde kwenzeke.
Ezweni lethu, sizoqala lezi zinto njengengxenye yohlelo lokubeka umphakathi
wethu ekukhuleni okuphezulu nasemgudwini wentuthuko. Ubude besikhathi maqondana
nokuthola umzila kungenzeka ukuthi kweluliwe kancane. Kodwa asingabazi ukuthi
umzuzu ubuzofika ngokushesha ngaphandle kokuchitha isikhathi.
Maqondana nalokhu, kuzoba semqoka kakhulu ukuthi izwe lethu silibeka kanjani
emathubeni ahlukile okusizakala esihlangana nawo. Lapha ngibhekise ngqo
kwiNdebe yoMhlaba ye-FIFA yowezi-2010 kanye neNdebe yeNhlangano ezoba
sezinyangeni ezimbalwa ukusuka manje. Cishe onke amaphrojekthi kanye nezinhlelo
sekuphelile noma sekusondela ekupheleni kusukela ezinkundleni zezemidlalo,
ingqalasizinda yezokuthutha, izindlela zokuvikela, izindaba zezindawo zokuhlala
ukuya ezinhlelweni zezempilo nezokuhambela kwamanye amazwe ukuqinisekisa
ukuzethemba kwabemidlalo yebhola lezinyawo bamazwe omhlaba ukuthi eyethu kuzoba
ithonamenti eyimpumelelo ngempela.
Futhi siyakholwa ukuthi, emva kokuwina okuhlanu kulandelana, ithimba lesizwe
lebhola lezinyawo manje seliyazethemba kakhulu lizilungiselela ukudlala
ngaphezu kokulindelekile!
Kodwa ngaphezu kwalokho,umnikelo wale midlalo kuzoba ukukwazi ukukhombisa
imfudumalo nobuntu beNingizimu Afrika kanye ne-Afrika ukushintsha ngokugcwele
imicabango ngezwe lethu kanye nezwekazi lethu kubantu bomhlaba. Lokho kuncike
kithi sonke; futhi akukho nani lentengo esingalifaka lapho!
Futhi besithanda ukuhalalisela wonke amathimba ezemidlalo aqinisekise
ukulandela ukusebenza ngokuncomekayo kweNingizimu Afrika ngonyaka odlule.
Ithimba lekhrikhethi lifanelwe imiklomelo ngokwenyuka lifinyelele esicongweni
samazinga amazwe omhlaba
SingoNgcweti beBhola lomBhoxo Emhlabeni; u-Giniel de Villiers nethimba lakhe
banqoba i-Dakar Rally; abadlali bemidlalo yama-Olimpiki yabaKhubazekileyo
bayaqhubeka nokusenza ukuthi siziqhenye ngabo; kanye nethimba lethu lebhola
lezinyawo labangaphansi kwama-20 eminyaka benza kahle kakhulu esimeni
sokuqhudelana kwangempela.
Somlomo noSihlalo Ohloniphekile;
Emasontwweni amabili edlule, iNingizimu Afrika neMali baqede ingxenye
yamagugu ukulondoloza amamanyuskripthi asendulo e-Timbuktu.
Leli fa elicebile likhombisa i-Afrika njengophawu lwethemba lesayensi
nemibhalo, ifilosofi kanye nezomnotho, okwaphazanyiswa ukuhweba ngezigqila
kanye nokuhlangahlangana komcebo wase-Afrika.
Umzamo kufanele usenze sikwazi ukusebenza namanye amazwe ezwenikazi lethu
futhi nangaphandle kwasekhaya siqhubeke sibe sesimeni sabantu abangcono.
Ngaphezu kweminyaka eyi-15 azange singazami ukuqinisekisa ukuthi i-Afrika
ithola ukuvuselelwa kulokho okufanele engabe kwenziwa ngempela kube Ikhulu
nyaka le-Afrika. Kancane kancane, izwekazi lethu liyaqhubeka liphikelele
ekuzalweni kabusha, ngothando lwabantu balo bekhula bedlondlobala ohlelweni
lwabaholi balo, lizwakalisa ithemba lalo kanye nokubambelela kwalo esigabeni
samazwe omhlaba.
Yilokhu, futhi yilokhu kuphela okwenze ukuthi siqhubeke nokusiza abantu
base-Zimbabwe ukuthola isixazululo sesikhathi eside kule nhlekelele yaleliya
lizwe. Sihalalisela zonke izinhlangano e-Zimbabwe ngokuphetha izingxoxo,
ngokuthi balethe umklomelo wokugcina owawuyilokhu uyisifiso sabantu baleliya
lizwe kanye nengxenye yezwekazi iyonke: uhulumeni ophilile nosemthethweni
owenzelwe ukubhekela izinselele abantu ababhekene nazo. Kusithokozisa kakhulu
lokhu, izolo, Iphalamende lase-Zimbabwe liphasise isiChibiyelo 19
soMthethosisekelo, lenza isesekelo sokuqalisa uhulumeni obandakanyayo.
Lapha ngiqagula ngokukhethekile umxhumanisi we-SADC, uMongameli
wangaphambilini uThabo Mbeki kanye nethimba elasiza ngokungakhathali
nangokubekezela ukuletha uhlelo esiphethweni esiyimpumelelo.
Manje umsebenzi wokwakha kabusha usungaqala ngamandla; kanti abantu
baseNingizimu Afrika bahlala njalo bekulungele ukusiza lapho esingasiza khona.
Maqondana nalokhu, kunesidingo esiphuthumayo sokusiza ngokubhekana nenhlekelele
yabantu kulelo zwe. Sqinisekile ukuthi, ngoba uyanakekela, umphakathi wamazwe
omhlaba uzobambisana nabantu baseZimbabwe lapho bebhukula belandela umkhondo
omusha.
Sikhuthazekile ngokuthi noma ngabe yikuphi abahlangabezana nakho
nabakuqalayo okungakhombisa inqubekela phambili yabantu base-Democratic
Republic of Congo ekumasheni kwabo beya ekuqineni nasenqubekeleni phambili,
leyo nqubekela phambili angeke iguquke.
Ubambiswano olusandukwakhiwa phakathi kobuholi base-DRC nobase-Rwanda
bunesethembiso sokuqhubeka ngezindaba zokuvikeleka nasekubhekaneni nenhlekelele
eqondene nokunakekeleka kwabantu; kodwa mhlawumbe namaqondana nenkulumo
mpendulwano yezombusazwe. Ngendlela efanayo, sizoqhubeka nokusebenza namanye
amazwe kanye ne-African Union ukulandelela lezi zinhloso e-Burundi, Sudan,
Sahara esentshonalanga, Cote d'Ivoire, Somaliya nakwezinye izindawo.
Njengoba kuke kwafakazeleka ezintuthukweni ezahlukene ezinyangeni ezimbalwa
ezedlule, iNingizimu Afrika izosebenzisa ilungelo lokuba ngusihlalo we-SADC
ukuqinisa lesi sikhungo sesifunda esibalulekile, kugxilwe ikakhulukazi
ekuqaliseni ukusebenza kwezixazululo ze-Summit kanye nokuqinisa ukubumbana
kwesu lesifunda.
Kanti futhi khona lapho sizokwenza ngcono ukuxhumana kwe-SADC neMakethe
Ejwayelekile yaseMpumalanga neyaseNingizimu ne-Afrika kanye noMphakathi
waseMpumalanga ne-Afrika. Le mizamo izokwenziwa ukuze kwelulwe kunokuthi
kwenziwe buthaka ubudlelwano obubekiwe bajula esinabo ne-Southern African
Customs Union (SACU).
Kulo mcimbi sihalalisela abantu nabaholi base-Zambiya, e-Ghana kanye naseMelika
ngokhetho oluwuphawu olungale kwemingcele emincane yamazwe ezwe labo.
Sizohlala njalo sifuna ukuqinisa ukubambisana nalaba kanye namanye amazwe
ukulandelela lokho okuhle ebantwini.
. Sinenhlanhla yokuthi kulo nyaka siphetha imigubho yeminyaka yeshumi
lokuqala yobuhlobo bobunxusa neRiphabhliki Yabantu base-China. Kule minyaka,
kwacaca kunangaphambilini ukuthi kunenzuzo enkulu kithi sobabili engazuzwa
ngalokhu kubambisana.
Sithanda nokuqinisekisa ukuzibophezela kwethu ebudlelwaneni obukhulu
esibenze ne-Brazil kanye ne-Indiya ngokusebenzisa i-IBSA; kanjalo nobudlelwano
obuqina ngamandla izwe lethu elibenze neRashiya kanye namazwe ase-Asia,
i-Middle East, kanjalo neLathini neMelika eseNyakatho.
Ezikhathini ezingasabaleki siye sazwakalaisa ukukhathazeka kwethu
ngokuqhubeka kwengxabano yaseMpumalanga eMaphakathi jikelele ikakhulukazi
kwa-Israel nasePhalestina. Akuchazeki ukuphoxeka kwethu ngokubhebhetheka
kwakamuva nje kwengxabano nokulahleka kwezimpilo okukhulu, ikakhulukazi abantu
abangenacala kubandakanya izingane, abesifazane nabantu asebekhulile.
Angeke kuze kube nencazelo yalokhu kucekela phansi okungenangqondo kanye
nale ndlela yokuziphatha enonya nodlame. Siyethemba kulokhu ukuthi le mizamo
yomphakathi wamazwe omhlaba evuselelwe kabusha yokuthola isixazululo sesikhathi
eside sale ngxabano izothela izithelo, ukuze abantu bakwa-Israyeli
namaPhalestina bezokwazi ukuphila ngokuthula nokuvikeleka njengomakhelwane
ezindaweni ezizimele.
Sihalalisela uhulumeni nabantu base-Cuba kulesi sikhumbuzo sama-50 bathola
ukuzimela kanye nenkululeko yokuzikhethela indlela yentuthuko.
Sakwazi onyakeni odlule ukuphothula izingxoxo ne-Nyunyana yaseYurophu
ngobambiswano lwethu olunesu, futhi siyethemba ukuthi umoya owenza lokho
kubandakanyeka uzovuka lapho siqedela izingxoxo zezinhlangano eziningi
ngeZivumelwano Zokubambisana Kwezomnotho namazwe asesifundeni sethu.
Silindele ukukuqinisa futhi lokhu kubambisana uma sesisingatha
INgqungquthela yeNingizimu Afrika-neNyunyana yaseYurophu ekuhambeni kwalo
nyaka.
Kanye namanye amazwe aseNingizimu sizoqhubeka nokulandela imbangela
yokuhlela kabusha kweziZwe eziHlangene, isiKhwama seMali samaZwe Omhlaba kanye
nezinye izikhungo zezinhlangano eziningi ukuze bakhombe ushintsho kanye
neqiniso lomhlaba oshintshayo basebenze ngendlela yentando yeningi, yokulingana
neyokwenzela izinto obala.
Siyazibophezela futhi ukuhlangabezana nezinhloso zezivumelwano zamazwe
omhlaba, kubandakanya i-Kyoto Protocol kanye nabalandeli ngezinzuzo
zesizukulwane esizayo phakathi kwabantu bethu kanye nabantu bomhlaba.
Mama Somlomo noSihlalo Ohloniphekile;
Imizamo yethu emibili yaziswa imigomo emibili eyisisekelo: isidingo
sokuqedela igunya elanikezwa lo hulumeni ngowezi-2004; nokubaluleka
kokuqinisekisa ukuthi uhulumeni ongenayo emva kokhetho uthola iplatifomu
elungile ukuqalisa izinhlelo zakhe ukusebenza ngaphandle kokubambezeleka
okungachazeki.
Ezinyangeni ezimbalwa ezizayo ngokuncika okhethweni lukazwelonke
nolwezifundazwe, sizozama ukuqedela lelo gunya elamukelekile. Njengengxenye
yamaphrojekthi amaningi anemininingwane asohlelweni loHlelo Lokusebenza
lukahulumeni, sizoqaphela:
* ukwenza amandla okusebenza adingekayo ekwenziweni kwemisebenzi okwenziwe
ngcono nasekuhlanganeni okungcono ngaphakathi nakuzo zonke izigaba
zikahulumeni, kubandakanya uhlelo lwesu lukazwelonke;
* ukuqhubeka nomkhankaso wokuLwa Nendlala nokuqedela uhlaka lweSu Lokulwa
Nendlala Eliphelele ngokubonisana nomphakathi ngokwenziwayo;
* ekuqaleni ukusebenzisa uhlelo oluphelele esilwenzile ukuqeda izigameko
zekholera ezingxenyeni ezahlukene zezwe;
* ukuqhubeka nocwaningo kanye nokubonisana ngoHlelo Lokuvikeleka Komphakathi
Oluphelele, kubandakanya udaba loMshuwalense Wezempilo Kazwelonke;
* ukuqinisa umkhankaso wokonga amandla kagesi, ukuze sibhekele ubunzima
bukagesi nokushintsha indlela yethu yokuziphatha, sibe futhi khona lapho
sisheshisa amaphrojekthi okwenza amandla amasha nokusebenzisa imithombo kagesi
ehlukile sazi ukuthi ukwengeza emiphumeleni yokushintsha kwesimo sezulu,
izidingongqangi ezifana namafutha kawoyela wezinsalela futhi namanzi ayehla
ngesikali esifanayo lapho ukufuneka kwawo kukhula;
* ukuhlanganisa emsebenzini wamaQoqo afanele okutholakele ocwaningweni
ekungeneleleni kweZomnotho Kwesibili njengohlelo lomsebenzi womphakathi,
ukwesekwa kwamabhizinisi amancane kanye nemizamo yokuthuthukisa izindawo
zasemakahaya;
* ukuqinisa imizamo yokuvuselela kabusha uhlelo lwezobulungiswa obubhekela
ubugebengu, kubandakanya amandla angcono asemthethweni, ukukhula ngokushesha
kwenamba yabaseshi, ukusetshenziswa ngokugcwele kolwazi kanye nobuchwepheshe
bokuxhumana, kanye nokuphathwa kwezinkantolo; kanye
* nokuxhumanisa izinhlelo okuhloswe ngazo ukuqinisa imishini ebhekana
nezindaba zokulingana ngokobulili njengokumelelwa ngo-50/50 ezakhiweni ezenza
izinqumo, ukuthuthukiswa kwentsha, amalungelo abantu abakhubazekile kanye
namalungelo ezingane kubandakanya ukuqedela ukubonisana ngeNqubomgomo Yentsha
Kazwelonke, kulungiselelwa ukuqalisa ukusebenza koMqulu Wentsha Yase-Afrika uma
ngabe seyisetshenziwe yiPhalamende, nokumisa Inhlangano Yokuthuthukisa Intsha
Kuzwelonke; ukwethula i-SADC Protocol ngoBulili kanye neNtuthuko ePhalamende;
ukuqinisa ukukhuthaza ngamalungelo abantu abakhubazekile; nokwelula inamba
yomasipala abenze Izindawo Okugxila Kuzo Amalungelo Ezingane ngaphezu
kwama-60%.
Lezi zinhlelo kanye nezinye, kubandakanya nemiSebenzi emQoka akhonjwe
kuNkulumo Echaza iSimo seZwe ngoNhlolanja owedlule, yakha isisekelo semizamo
yethu yokuphetha igunya elamukelekile nokwenza isisekelo sekusasa.
Sizoyiqinisa imizamo yethu ekhuthazwa ngugqozi, ithemba kanye nokuqina
kwabantu baseNingizimu Afrika ngokulandelela lokho okuhle kithi sonke. Lokhu
kuwumthombo wokuzethemba kwethu uma sithi isizwe sisesimeni esihle. Umbuso
wethu wentando yeningi uphilile. Kancane kancane ukhula ngamandla.
Ngamagama kaMongameli Mandela wangaphambilini, [si] ngalibali ngoba
uhambo [lwe]thu olude alukapheli.
Ngiyabonga.
Issued by: The Presidency
6 February 2009